Emile Durkheim

Próba określenia zjawisk religijnych

Dla wierzeń i praktyk religijnych charakterystyczna jest obowiązkowość. Wszystko zaś, co obowiązkowe, ma pochodzenie społeczne, gdyż tylko społeczeństwo - jedyna istota myśląca, większa od człowieka - może zobowiązać jednostek do stosowania się w swym postępowaniu do pewnych prawideł. Zatem dogmaty i obrzędy religijne są dziełem społeczeństwa, a religia ma swoje źródła nie w duszach indywidualnych, lecz w stanach duszy zbiorowej i zmienia się w zależności od tych stanów i równolegle z nimi. Każdy postęp lub zmiana w zjawiskach religijnych uwarunkowane są przez przekształcenie w ustroju społecznym.

Zjawiska religijne dzielą się na 2 kategorie:

• Wierzenia - są stanami opinii, polegają na wyobrażeniach.

• określają przedmiot obrzędów

• zakładają podział rzeczy realnych lub idealnych na 2 klasy:

• rzeczy świeckie (profane)

• rzeczy święte (sacré) - krąg rzeczy świętych nie może być określony raz na zawsze - jego zasięg zmienia się w zależności od religii, cechy charakterystyczne rzeczy świętych:

• są chętnie uważane za wyższe pod względem godności i mocy od rzeczy świeckich, a zwłaszcza człowieka, jeśli jest on tylko człowiek i sam przez się nie ma w sobie niczego świętego

• są radykalnie różne i przeciwstawne do rzeczy świeckich, są odrębnego rodzaju, odrębnej natury, tworzą inny świat, nie mają nic wspólnego z rzeczami świeckimi (heterogeniczność absolutna) - przejście z jednego świata do drugiego oznacza całkowita metamorfozę, śmierć i nowe narodzenie, światy te są wrogie i zawistnie współzawodniczące ze sobą - nie można należeć w pełni do jednego bez całkowitego zerwania z drugim, dlatego człowiek jest zachęcany do wycofania się z życia świeckiego, aby mógł pełnić życie wyłącznie religijne

• wrażają naturę rzeczy świętych i stosunki, jakie istnieją miedzy nimi a rzeczami świeckimi

• Obrzędy - są określonymi sposobami działania.

• określają, w jaki sposób człowiek powinien się zachować stosunku do rzeczy świętch

Religia to system, zespół wierzeń i odpowiadających im obrzędów (def. robocza)

Religia na ogół nie sprowadza się do jednego kultu, ale polega na systemie kultów.

Mogą istnieć grupy zjawisk religijnych, które nie należą do żadnej ukształtowanej religii, tzn. takie, które nie są włączone do żadnego systemu religijnego.

Magia także składa się z wierzeń i obrzędów, ale między religią i magią istnieją zasadnicze różnice:

• obrzędy magiczne mają charakter utylitarny, jest nakierowana na osiągnięcie celów technicznych, religia - nie

• religia tworzy wspólnotę, jednoczy grupę (Kościół) - „nie ma religii bez Kościoła”, czarownik jest samotnikiem, nie ma Kościoła magicznego

• nie stoi to w sprzeczności z tzw. religią indywidualną - tj. ustanawianą przez jednostkę jak gdyby dla siebie, taką, która jest kawałkiem systemu, zaadaptowanym na własne potrzeby, jest jednym z aspektów religii, nie autonomicznym i odrębnym systemem, ale integralną częścią ałości

Religia to spójny system wierzeń i praktyk, odnoszących się do rzeczy świętych, tzn. wydzielonych i zakazanych - wierzeń i praktyk, które wszystkich wierzących i praktykujących łącza w jedną wspólnotę moralną zwaną Kościołem.

Emile Durkheim

Narodziny świętości

Durkheim przyrównuje społeczeństwo do bóstwa, ponieważ społeczeństwo

• wzbudza w nas poczucie stałej zależności

• sprawuje władzę nad sumieniami opartą na moralnym autorytecie - sposoby działania, do których społeczeństwo jest mocno przywiązane, aby narzucać je swoim członkom odznaczają się cechą budzącą poszanowanie

• jest siłą, której zawdzięczamy naszą siłą - zarówno podczas wielkich, niezwykłych wydarzeń zbiorowych (vide: psychologia tłumu, demon krasomówczego natchnienia, który ogarnia mówcę, przemawiającego do tłumu), jak i podczas wykonywania codziennych obowiązków, którym społeczeństwo nadaje sens

Durkheim twierdzi, że presja społeczna jest wywierana drogami duchowymi i nie może obejść się bez dania człowiekowi idei, że poza nim istnieje jakaś moralna i zarazem skuteczna potęga / potęgi, od której / których jest uzależniony. Gdyby człowiek mógł od razu zobaczyć, że doznawane przez niego wpływy pochodzą ze społeczeństwa, system wyjaśnień mitologicznych nigdy by nie powstał

Społeczeństwo tworzy nieustannie rzeczy święte

• kreuje pewnych ludzi na autorytety moralne, sprawia, że pochodzimy do nich z szacunkiem i czcią

• uświęca idee, np. wolność, zasadę swobodnego dociekania, itp.

Emile Durkheim

Socjologiczna teoria poznania

Pierwsze systemy wyobrażeń, jakie człowiek wyrobił sobie na temat świata i samego siebie, były pochodzenia religijnego. Nie ma religii, która nie byłaby jednocześnia kosmologią i spekulacją o tym, co boskie. Filozofia i nauki wzięły swój początek z religii: zawdzięczają jej nie tylko przedmiot swojej wiedzy, ale także formę, w jakiej ta wiedza została opracowana.

Ta forma to kategorie rozumowe - pojęcia czasu, przestrzeni, gatunku, liczby, przyczyny, substancji, osobowością, pojęcia, które odpowiadają najbardziej powszechnym właściwościom rzeczy i są jakby kośćcem inteligencji.

Skoro kategorie są tworem religii, a religia jest tworem społeczeństwa, to kategorie również pochodzą od społeczeństwa. Społeczeństwo wpływa na nasz sposób postrzegania czasu i przestrzeni.

Formułując tę tezę Durkheim przeciwstawia

• apriorystom, którzy twierdzą, że kategorie są dane priori (nie pochodzą z doświadczenia, ale są logicznie wcześniejsze i warunkują je) - Durkheim zwraca uwagę na to, że kategorie zmieniają się zależnie od warunków miejsca i czasu

• empirystom, którzy sądzą, że kategorie zostały zbudowane na podstawie doświadczenia jednostki - Durkheim zaznacza, że kategorie - w przeciwieństwie do danych empirycznych - odznaczają się powszechnością i koniecznością, że nie są zależne od nas, ale się nam narzucają

Durkheim sądzi, że poznanie składa się z dwóch warstw

• wiedza empiryczna - wywołana w naszych umysłach przez bezpośrednie działąnie przedmiotów

• kategorie - wyobrażenia zasadniczo zbiorowe

Między tymi dwoma rodzajami wyobrażeń istnieje taki dystans, jaki oddziela element jednostkowy od społecznego i nie można wyprowadzań wyobrażeń zbiorowych z indywidualnych, tak jak nie można dedukować społeczeństwa z jednostki. Społeczeństwo jest rzeczywistością sui generis, posiada ono swoje cechy swoiste, których nie znajdujemy w takiej samej formie w reszcie wszechświata.

W jaki sposób rozum zdołał przekroczyć granicę wiedzy empirycznej?

Dzięki temu, że człowiek jest dwoisty - są w nim dwa odmienne jestestwa:

• jestestwo indywidualne, mające oparcie w organizmie i mające tym samym nader ograniczony zakres działania

• jestestwo społeczne, przedstawiające w nas wyższą umysłowo i moralnie rzeczywistość, którą możemy poznać poprzez obserwację, a mianowicie społeczeństwo

Społeczeństwo nie może pozostawić kategorii swobodnemu wyborowi jednostek - ażeby żyć, potrzebuje ono nie tylko dostatecznego konformizmu moranego, ale i konformizmu logicznego

---