Norbert von Frankenstein

.

Rasputin demon w szatach mnicha

;

Z niemieckiego przełożył

Krzysztof Jachimczak

ŚWIAT KSIĄŻKI

Grupa Wydawnicza Bertelsmann

.

..,

Tytuł oryginału

RASPUTIN TEUFEL IM MNCHSGEWAND

Projekt okładki i stron tytułowych

Michał Sosnowski

Redakcja

Barbara Tarnas

Redakcja techniczna

Mirosława Kostrzyńska

Korekta

Joanna Cieślewska

Paweł Staszczak

Copyńght 1997 by Ehrenwirth Verlag GmbH, Munchen

Copyńght for the Polish translation by Krzysztof Jachimczak

Bertelsmann Media Sp. z o.o.

Klub Świat Książki

Warszawa 2001

Skład i łamanie

FELBERG

Druk i oprawa

Białostockie Zakłady Graficzne S.A.

ISBN 83-7227-326-X

Nr 2331

Książkę tę dedykuję moim rodzicom,

którym jestem wdzięczny, że nauczyli

mnie krytycznego spojrzenia na wszystko,

również na rzeczy pozornie oczywiste.

Spis treści

Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

ROZDZIAŁ I Młodość i lata wędrówki . . . . . . . . . . . . . . . 13

ROZDZIAŁ II W Sankt Petersburgu . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

ROZDZIAŁ III Na carskim dworze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

ROZDZIAŁ IV Rasputin jako człowiek . . . . . . . . . . . . . . . . 53

ROZDZIAŁ V Uzdrowienie carewicza . . . . . . . . . . . . . . . . 58

ROZDZIAŁ VI "Kariera" starca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

ROZDZIAŁ VII Wrogowie zwierają szyki . . . . . . . . . . . . . . . 73

ROZDZIAŁ VIII Nieudane zamachy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

ROZDZIAŁ IX W centrum władzy: otwarta wrogość . . . . . . . . . 81

ROZDZIAŁ X Gwiazda przygasa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

ROZDZIAŁ XI Ponowny wzlot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109

ROZDZIAŁ XII W przededniu wojny . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

ROZDZIAŁ XIII Wybuch wojny i poszukiwanie kozła ofiarnego . . . 122

ROZDZIAŁ XIV Zbrodniczy spisek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

ROZDZIAŁ XV Morderstwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149

ROZDZIAŁ XVI Opowieść wielkiej księżnej . . . . . . . . . . . . . . 160

ROZDZIAŁ XVII Wykrycie morderstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . 170

Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182 iś:

Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185

Archiwa, Fotografie, Źródła . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189

,

.

Podziękowanie

Bez niestrudzonego Igora Szucharina, który pomagał mi w zdobywaniu,

a także przy selekcji i thmaczeniu akt spoczywających w archiwach,

książka ta nigdy nie mogłaby się ukazać. W tym miejscu autor i wydaw-

nictwo składają mu serdeczne podziękowanie. Wdzięczność należy się

również tym wszystkim, którzy inspirując, udzielając wskazówek i z nie-

zwykłą cierpliwością odpowiadając na niezliczone pytania, towarzyszyli

realizacji tego projektu.

.

Przedmowa

Kolejna książka o Rasputinie, przedłużająca listę kilkuset istnieją-

cych już publikacji. Niejednemu czytelnikowi może się nasunąć

pytanie: czy to naprawdę konieczne? Wydaje się bowiem, że już wystar-

czająco dokładnie poznaliśmy życie tego syberyjskiego potwora, które-

go zwykło się traktować jako jednego z największych szubrawców

naszego stulecia, podobnie jak inne szare eminencje kierujące się nikcze-

mnymi pobudkami.

Ów prosty chłop, który towarzyszył życiu carskiej rodziny zaled-

wie przez jedenaście lat, był i wciąż jest przedstawiany przez rozmai-

tych autorów w krańcowo zróżnicowany sposób: niektórzy dopatrują

się w nim ostatniego prawdziwego świętego, dla innych jest ucieleś-

nianiem zła, demonem. Zdecydowana większość książek dotyczących

syberyjskiego starca*, wędrownego głosiciela chwały bożej, jedno-

stronnie relacjonuje rzeczywiste zdarzenia i działalność tego człowie-

ka, który pobudzał wyobraźnię całego pokolenia i którego zła sława

przetrwała po dzień dzisiejszy. Autorzy, o ile faktycznie starali się

dociec prawdy, wpadali na ogół w rozliczne pułapki celowej dezinfor-

macji. Reszty dopełniła powściągliwa polityka informacyjna Związku

Radzieckiego - aż do czasów Gorbaczowa większość akt była niedo-

stępna. I tak pogłoski żywiły się niepohamowaną fantazją, półprawda-

mi i bezkrytycznym powtarzaniem nie dowiedzionych twierdzeń.

Bardziej lub mniej znaczący świadkowie epoki, dworacy, wysocy

wojskowi i zdymisjonowani politycy chętnie okraszali swoje wspom- ?

nienia rozdziałem o Rasputinie po to tylko, by zwiększyć poczytność

swych książek. Często odbywało się to kosztem faktów, ponieważ

* Przyjęte w rosyjskim prawosławiu określenie ludzi świątobliwych (także mni-

chów), niekoniecznie podeszłych w latach - "starzec" mógł mieć nawet i 30 lat.

zwykle ograniczano się do powtarzania zasłyszanych historii i domy-

słów, które w ostatecznym rachunku przyczyniały się do utrwalenia

zniekształconego obrazu, z jakim do dzisiaj kojarzy się postać Ras-

putina.

Zdumiewające, że większość wypowiedzi o Rasputinie - z reguły

należałoby raczej mówić o wymysłach - wyszła spod pióra osób, które

w ogóle go nie znały lub w najlepszym wypadku tylko się o niego

otarły. W pierwszych latach Związku Radzieckiego propaganda wyko-

rzystywała Rasputina jako symbol nikczemności i dekadencji rządów

carskich. Ambasadorowie Francji i Anglii posługiwali się jego nazwi-

skiem dla odwrócenia uwagi od swoich intryg, które służyły bez-

względnej realizacji własnych nacjonalistycznych interesów. Kamaryla

dworska chciwym uchem podchwytywała każde zdanie Rasputina

i o Rasputinie i wyolbrzymiając je przez częste powtarzanie, czyniła

przedmiotem salonowych plotek. Dostojnicy kościelni podsycali wro-

gość wobec Rasputina, aby odwrócić uwagę od własnej nieudolności

i antyreformatorskiej, skostniałej polityki Cerkwi. Członkowie szeroko

rozgałęzionej dynastii Romanowów uważali, że Rasputin zagraża ich

wpływom, wykorzystywali więc jego osobę do odwrócenia uwagi od

haniebnej roli, jaką sami odegrali w upadku imperium. Generałom

i innym wojskowym wysokiej rangi niezbędny był kozioł ofiarny,

który umożliwiał im zatuszowanie własnej indolencji. Natomiast roja-

liści wszelkiej maści potrzebowali postaci, którą mogliby demonstra-

cyjnie potępić, maskując w ten sposób własne niezdecydowanie, bez-

troskie marnotrawstwo i dworskie intrygi uprawiane wyłącznie dla

zabicia czasu. Mordercy Rasputina mieli nadzieję, że zabójstwo zapew-

ni im poparcie mas, karierę oraz większą władzę i wpływy. Dzienni-

karze opatrywali coraz wymyślniejszymi nagłówkami artykuły pełne

pogłosek dotyczących Rasputina, windując nakłady gazet. Krótko mó-

wiąc, istniała szeroka, choć może jedynie podświadoma i nie wyar-

tykułowana zgodność w sprawie uznania Rasputina za kozła ofiarnego.

W tej książce - na podstawie dokumentów oraz tysięcy oficjalnychi prywatnych informacji wykorzystanych z zachowaniem krytycznego

dystansu do źródeł - po raz pierwszy podjęto próbę nowego spojrze-

nia na ten trudny rozdział historii Rosji. Rezultat tych badań nieu-

chronnie prowadzi do stwierdzenia, że należy zrewidować i zweryfi-

kować dotychczasowe sądy. Nie wolno bezkrytycznie wierzyć wszel-

kim wypowiedziom o Rasputinie, a raportów tajnych służb o tym

10

Przedmowa

człowieku nie można tak po prostu akceptować jako faktów bez na-

świetlenia ich genezy.

Ta weryfikacja i krytyczna lektura wszystkich wypowiedzi, doku-

mentów i relacji usprawiedliwiają powstanie kolejnej książki o rzeko-

mym "demonie w habicie", jak nazywali go wrogowie. Jednocześnie

książka ta powinna pobudzić do refleksji natury ogólniejszej: nawet,

zdawałoby się, dobrze znane fakty historyczne należy poddawać re-

wizji.

Norbert von Frankenstein

ROZDZIAŁ I

Młodość i lata wędrówki

Rasputinowi nigdy nie szczędzono obelg. Na porządku dziennym

były takie wyzwiska jak: ®koniokradŻ, ®syn kryminalistyŻ, ®pi-

jusŻ, ®brudny mużykŻ, ®zdrajcaŻ, ®szpiegŻ, ®gwałcicielŻ, ®hipnotyzerŻ,

®szalony mnichŻ i ®święty demonŻ. W rzeczywistości był on tylko chłop-

cem do bicia, to chyba jedyne trafne określenie". Tak brzmi opinia

najstarszej córki Rasputina Matriony Grigoriewny, zwanej Marią, wyra-

żona w książce Mój ojciec Rasputin.

Jako jeden z niewielu świadków epoki próbowała ona po rewolucji -

któż mógłby mieć jej to za złe - zmyć z ojca piętno szubrawca. Lecz

również jej wysiłki okazały się daremne wobec zalewu ulotek, memuarów

i fałszywych świadectw. Negatywny portret tego człowieka zachował się

bowiem we wszystkich wspomnieniach, które służyły jednemu celowi:

usprawiedliwieniu własnej indolencji wpływem jego "demonicznej mocy".

Tych, którzy starali się dociec prawdy, najczęściej dyskredytowano jako

stronniczych popleczników i szarlatanów. Zła sława człowieka z Syberii,

którą zresztą wciąż umiejętnie podsycano, była już zbyt mocno ugruntowa-

na. A przecież tę zdumiewającą mnogość fałszywych świadectw można

podważyć bez większego trudu. Wystarczy tylko krytycznie przyjrzeć się

podawanym "faktom" i rzekomo sprawdzonym informacjom.

Tak właśnie postąpił na przykład Rene Fulóp-Miller w swej książce

Święty demor Rasputin, która ukazała się przed ponad siedemdziesięciu

laty i stanowi jasny punkt w osobliwie jednostronnym zbiorze publikacji

na temat Rasputina. Fulóp-Miller pisze: "Ponieważ bezpośrednio po

obaleniu caratu istniała potrzeba możliwie szybkiego dostarczenia masom

strasznych, wywołujących oburzenie historii o carskim dworze, zaniecha-

no krytycznej weryfikacji materiału i przedstawiono opinii publicznej

właśnie ów zniekształcony wizerunek postaci Rasputina jako jedynie

prawdziwy; uporczywie rozpowszechniane plotki i umysłowa gnuśność

13

masowego odbiorcy przyczyniły się później do deimitywnego utrwale-

nia tego wizerunku. Aby zaspokoić potrzebę historycznej ścisłości, do-

robiono potem temu fałszywemu Rasputinowi równie nieudolnie zmyślo-

ny życiorys. Z podziwu godną pedanterią zestawiano fałszywe informa-

cje i daty, niewłaściwe nazwiska i nazwy miejscowości, czyniąc to z taką

dokładnością, jakiej w biografiach opartych na prawdzie zwykle nie

sposób osiągnąć".

W podobnym duchu wypowiada się bezpośredni świadek zdarzeń

wielki książę Aleksander, który na emigracji chełpliwie zwał się Aleksan-

drem Rosyjskim, w książce Byłem niegdyś wielkim księciem: "Postać Raspu-

tina rozpalała wyobraźnię całego cywilizowanego świata. Poważni dziejopi-

14

Młodość i lata wędrówki

sowie i płodni romansopisarze stworzyli wiele opasłych tomów poświę-

conych roli, jaką przy upadku Rosji odegrał ten ciemny, syberyjski

muzyk, a w wyobraźni autorów okładek jego długa, czarna broda przy-

brała niemal demoniczne rozmiary".

Czy głos tych ludzi, którzy sprzeciwiali się powszechnej opinii, był

głosem wołających na puszczy? Bynajmniej! Córka Rasputina, licząca

dziewiętnaście lat w czasie, gdy został on zamordowany, była żywotnie

zainteresowana obroną ojca przed oszczerstwami. Maria Rasputin zawsze

opisywała stosunek ojca do rodziny jako czuły i troskliwy, mimo że

pierwsze lata po jej przyjściu na świat Rasputin spędził na wędrówkach.

Twierdziła, że matka całkowicie je akceptowała. Wyraźnie widać -

zwłaszcza w okresie petersburskim - że sława ojca budziła jej nieskrywa-

ną dumę. Lecz ta postawa jedynie w niewielkim stopniu umniejsza jej

rolę jako świadka z "pierwszej ręki". Wspólne życie rodzinne pozwoliło

jej bowiem dogłębnie poznać charakter ojca, dzięki czemu mogła naszki-

cować dość realistyczny wizerunek, nawet jeśli tworzyła go z zamiarem

"wybielenia" pamięci ojca.

Wielki książę, teść mordercy Rasputina, księcia Jusupowa, zależny

na emigracji od jego finansowego wsparcia, wykorzystał natomiast swą

książkę do chełpliwej prezentacji samego siebie. Utrzymuje, że był

jednym z nielicznych, którzy widzieli nadciągające nieszczęście i zawsze

przed nim ostrzegali, a mimo to zostali wciągnięci w wir zagłady. Natu-

ralnie bez najmniejszej choćby osobistej winy.

Przyjrzyjmy się najpierw temu, co dotychczas powiedziano o starcu

z Syberii.

Grigorij Jefimowicz Rasputin, jak wynika z cerkiewnej księgi

chrztów, urodził się 10 stycznia 1869 roku (według dawnego kalendarza

rosyjskiego) w małej, syberyjskiej wiosce Pokrowskoje w powiecie tiu-

meńskim, pod Tobolskiem, u stóp Uralu. Rodzice, ojciec Jeiim Jakowicz

i matka Anna Wasiliewna, byli wolnymi chłopami i posiadali własną

ziemię, kilka krów i koni, które czasem wynajmowano służbie pocztowej.

Z tego faktu niektórzy autorzy wyprowadzają (błędną) tezę, że ojciec

Rasputina, podobnie jak jego dziadek Jakow Wasiliewicz, był furmanem.

Tymczasem rodzina ta żyła w niewielkiej miejscowości Pokrowskoje

przynajmniej od trzech pokoleń, należała zatem do zasiedziałych chło-

pów i cieszyła się dużym poważaniem.

O ile wiadomo, ojciec - któremu późniejsze publikacje przypisu-

ją opilstwo - dość wcześnie zmusił Rasputina, swego młodszego syna,

15

RASPUTIN

do pracy przy wypasie bydła i uprawie roli. Rasputin miał brata i sio-

strę, którzy zmarli bardzo wcześnie, ale dokładne daty ich śmierci się nie

zachowały. Starszy brat Ławrientij zmarł na zapalenie płuc, którego

nabawił się podczas kąpieli w Turze, rzece przepływającej obok wsi.

Siostra Maria, która cierpiała na epilepsję, utopiła się w rzece, gdy

piorąc bieliznę dostała ataku i wpadła do wody. Również matkę Raspu-

tin utracił we wczesnym dzieciństwie - nie zachowała się dokładna data

śmierci - tak że Rasputin, który już jako mały chłopiec uchodził za

rozgarniętego, dorastał nie mając zbyt wielu wspomnień o swych zmar-

łych bliskich.

Możliwości nauki we wsi były niezwykle ograniczone, jedynie

miejscowy pop udzielał niekiedy lekcji, które polegały wyłącznie na

pamięciowym opanowaniu pobożnych opowieści i fragmentów z Biblii.

Pisać i czytać Rasputin nauczył się dopiero później. Do końca życia

nietęgo radził sobie z pisaniem.

Syn-samotnik nigdy nie miał zamiłowania do pracy na roli. Więcej

radości sprawiał mu kontakt ze zwierzętami, zwłaszcza z końmi, które

potrafił uspokoić i okiełznać swoim głosem.

Bardzo wcześnie ujawnił się również przypisywany mu darjasnowidze-

nia, zdolność przeczuwania i przewidywania pewnych rzeczy. Miejscowa

legenda głosi, że zdemaskował kilku złodziei. Jedno z tych zdarzeń zostało

nawet poświadczone. Otóż pewnemu sąsiadowi we wsi ukradziono konia,

ale ten nic jeszcze o tym nie wiedział. Kiedy w domu Jefima Jakowicza

spotkało się kilku chłopów z Pokrowskoje, Rasputin, wówczas jeszcze

chłopiec, wszedł do izby i wskazał na jednego z obecnych, obwiniając go

o kradzież. Podekscytowani chłopi zerwali się z miejsc i natychmiast ruszyli

na poszukiwanie. Koń rzeczywiście został ukradziony i później odnaleziono

go we wskazanej przez młodego Rasputina kryjówce.

Jako młodzieniec Rasputin zaczął się włóczyć, uganiać za dziewczę-

tami i bez umiaru pić alkohol. Wkrótce zyskał opinię nicponia, wszystko

jednak zazwyczaj mu wybaczano, ponieważ dorastał bez matki, wycho-

wywany przez surowego ojca. Jeśli wierzyć ustnym przekazom, ten

burzliwy okres dojrzewania zaczął się u Rasputina w wieku lat piętnastu.

Niebawem, jako siedemnastolatek był już notowany przez policję. Z po-

wodu hultajskiego prowadzenia się - zarzucano mu pijaństwo, hańbienie

dziewcząt, a nawet kradzież - złożonó na niego kilka doniesień, co

poświadczają dokumenty policji w Tobolsku, zawierające również pierw-

szy opis młodego Rasputina. W tym czasie miał 1,82 cm wzrostu, dużo

16

Młodość i lata wędrówki

jasnych włosów, przeciętny nos i ciemnorudawą brodę. Przynależność

etniczną określono jednym słowem: "rosyjska".

Dwoistość osobowości Rasputina, jak wynika z opowieści krążących

w jego rodzinnej wsi, zwracała uwagę już w latach wczesnej młodości.

Z jednej strony biło w oczy jego rozpustne prowadzenie się, z drugiej

natomiast zdumiewała bezprzykładna pobożność - bywało, że przez całą

17

RASPUTIN

noc klęczał, modląc się o łaskę poznania i szukając objawienia. Jeśli tak

było naprawdę, to zachował tę cechę charakteru przez całe swoje życie,

o czym świadczą późniejsze relacje. Ponieważ w czasie rewolucji akta,

dokumenty i inne świadectwa dotyczące Rasputina były niemal zupełnie

niedostępne, wielu autorów zaczęło kreślić własne wizerunki tego czło-

wieka, które, jak to już dzisiaj wiemy, składały się po części z czczych

wymysłów lub w najlepszym razie z błędnie interpretowanych półprawd.

Oto kilka przykładów owych półprawd i wymysłów, które przyczy-

niły się do urobienia pokutujących po dziś dzień negatywnych opinii na

jego temat. Twierdzi się choćby, że już w młodości zasłużył sobie na

przydomek "Rasputin", pochodzący od rosyjskiego słowa "rasputnik" -

rozpustnik, łajdak.

Powiadano też, że jego rodzice to "najprawdopodobniej byli skazań-

cy", którym obiecano wolność pod warunkiem, że osiądą na Syberii

i zajmą się uprawą roli.

Borys Almasoff w swej książce Rasputin i Rosja stwierdza, że ojciec

Rasputina był chłopem bezrolnym, który musiał się najmować jako

woźnica konnej poczty i znany był jako pijak. Podczas jakiejś długotrwa-

łej pijatyki skradziono mu ponoć konia, co skończyło się oskarżeniem

o sprzeniewierzenie własności publicznej. Ojciec Grigorija miał spędzić

osiem miesięcy w areszcie śledczym, po czym został skazany na rok

więzienia. Po odbyciu kary wywędrował na Syberię i od tej pory nazywał

się Jefim Nowych, stąd patronimik Rasputina Jefimowicz.

W sprawie nazwiska Rasputina należy już w tym miejscu podać

wyjaśnienie. W rzeczywistości nie było ono przydomkiem pochodzącym

od słowa rasputnik, lecz prawdziwym nazwiskiem. We wsi Pokrowskoje

żyli wówczas także krewni, noszący to samo nazwisko. Kiedy Rasputin

zyskał już sławę i uznanie i zaczęła mu doskwierać dwuznaczność tego

nazwiska, poprosił cara o jego zmianę na "Nowych", co znaczy Nowy lub

Odnowiciel. Kwestię tę dokładniej wyjaśnimy nieco dalej. Z tego mało

znanego faktu wyciągano później błędne wnioski.

Co się tyczy nazwiska rodowego, Otto von Taube reprezentuje inny

pogląd. W książce zatytułowanej Rasputin pisze, że prawdziwe nazwisko

Rasputina brzmiało Wilkin i wywodziło się z rosyjskiego słowa wilka,

znaczącego mniej więcej tyle co rozwidlenie dróg, przy którym położona

była niewielka zagroda furmana.

Z innych opisów wynika, że Grigorij jako dziecko i młody chłopak

nie był wprawdzie szczególnie cnotliwy, zawsze jednak usiłował prowa-

Młodość i LaTa wędrówki

dzić porządniejsze życie. Pewnego dnia, gdy miał siedemnaście lat,

ukazała mu się ponoć na niebie Matka Boska i wezwała go, aby poświęcił

jej życie i wędrował po kraju, nauczając i głosząc jedynie prawdziwą

wiarę chrześcijańską.

Po tym objawieniu Grigorij udał się na wędrówkę. Przez kilka lat do

rodzinnej wsi nie dotarł od niego żaden znak życia. Pewnego dnia nagle

znów się pojawił, zamieszkał w domu ojca i 22 lutego 1887 roku, wedłzg

starego kalendarza, ożenił się z Praskowią Fiodorowną Dubrowiną. Po-

chodziła ona z sąsiedniej wsi i znakomicie prowadziła gospodarstwo.

Rasputin jednak nigdy nie mógł usiedzieć w domu, zawsze ciągnęło go

w dalekie strony, gdzie doskonalił swoje umiejętności uzdrowiciela oraz,

poszukując religijnego objawienia, pielgrzymował od klasztoru do kla-

sztoru, docierając aż do mnichów na górze Athos w Grecji. Jak opowia-

dają jego późniejsi przeciwnicy, również małżeństwo nie skłoniło go do

wstrzemięźliwości: nadal uganiał się za kobietami i pił bez umiaru.

Pewnego dnia znów ruszył w drogę, by, jak oświadczył, wędrować

w poszukiwaniu oświecenia i prawdy, żebrząc o jałmużnę pozwalającą na

przeżycie. Rodzina - w 1895 roku urodził się syn Dymitr, a w 1897 córka

Matriona, zwana Marią - pozostała tymczasem w Pokrowskoje. W czasie

18

RASPUTIN

jednej z tych podróży, jak głosi legenda, w roku 1900 poznał na dworcu

w Kazaniu swego późniejszego osobistego sekretarza Simanowicza, któ-

ry pracował w tym mieście jako jubiler i szlifierz drogocennych kamieni.

Tam też Rasputin żył przez pewien czas z wdową po milionerze Baszma-

kową, pozostając na jej utrzymaniu. Kiedy Baszmakowa przeniosła się do

Sankt Petersburga, Rasputin podążył jej śladem. W późniejszych latach,

od 1906 roku, znów mieszkał u niej przez kilka miesięcy.

Na temat wydarzeń okresu wędrówek istnieją tak liczne i tak sprze-

czne wypowiedzi, że najlepiej będzie trzymać się relacji jego córki, która

przekazuje to, co ojciec opowiadał rodzinie. Po czteroletniej nieobecno-

ści, swej ostatniej wędrówce, powrócił w końcu do domu. Córka tak

opowiada o jego przeżyciach:

"Odwiedził wiele dużych klasztorów, gdzie zarabiał na utrzymanie

doglądaniem bydła i nauczaniem religii. Wyshzchiwał setek kazań i brał

udział we wszelkich możliwych dysputach teologicznych. Wielcy mi-

strzowie wtajemniczali go w arkana boskiej mocy leczniczej. W końcu

poczuł, że jest gotów nauczać i uzdrawiać. Z dumą oznajmił: ®Teraz

jestem starcemŻ. Następnego ranka po powrocie odświeżył we wsi dawne

przyjaźnie. Marzył o odnowie religijnej. Pomysł ten spodobał się wszyst-

kim z wyjątkiem popa".

Pop ów, Piotr Semenow, nie był szczególnie zachwycony pojawie-

niem się potencjalnego konkurenta, lękał się bowiem o swoje dochody.

Zwłaszcza pomysł Rasputina, by w piwnicy ojcowskiego domu urządzić

kapliczkę i głosić w niej słowo boże tak, jak sam je rozumiał, napotkał

sprzeciw duchownego. Pop prowadził zarówno wiejską szkołę, jak też

inkasował pieniądze za posługę w czasie wszystkich wesel, chrzcin,

pogrzebów i innych uroczystości, musiało mu więc zależeć na tym, by

jak najszybciej pozbyć się niepożądanego rywala, choć ten był jedynie

świeckim kaznodzieją.

Ponieważ dzięki swym talentom oratorskim i kilku "uzdrowieniom"

Rasputin szybko skupił wokół siebie sporą liczbę wiernych i regularnie

odprawiał modły i nabożeństwa, pop oszkalował go przed biskupem

tobolskim. Twierdził, że Rasputin należy do jakiejś sekty, urządza rozpu-

stne orgie, lży prawdziwy Kościół oraz czystą wiarę, wyłudzając od

swoich zwolenników pieniądze, które trwoni na pijatyki. Na reakcję

biskupa nie trzeba było długo czekać: przeciw Rasputinowi wszczęto

oficjalne dochodzenie, a jego samego wezwano, by odpowiedział na

zarzuty.

Młodość i lata wędrowki

W sporze tych dwóch przeciwników wypowiedzi Rasputina zdawały

się zawierać więcej prawdy, przeprowadzono więc wizję lokalną pod

nadzorem biskupa. Obejrzano dom i kaplicę, przepytano mieszkańców

wsi i sporządzono urzędowy protokół. Wedle niektórych relacji Rasputin

odniósł zwycięstwo nad popem. Inni natomiast podkreślają, że zdołał

jedynie uniknąć oficjalnego procesu oraz że zakazano mu głoszenia

kazań i odprawiania nabożeństw, co dowodzi, że uznano go za zwolenni-

ka sekty chłystów.

Zarzut przynależności do sekty nieustannie pojawia się we wszyst-

kich negatywnie zabarwionych relacjach o życiu Rasputina i znajduje

wyraz także w nowszych publikacjach. Nie bez znaczenia był fakt, że

chłystowie zwykli ponoć kończyć swe nabożeństwa orgiami seksualny-

mi. Działali w przekonaniu, że odpuszczenie grzechów można osiągnąć

jedynie wówczas, gdy upadek stanie się rzeczywistym udziałem grzesz-

nika. Powyższe zarzuty wobec Rasputina stały się punktem wyjścia dla

wszystkich opowieści o jego rozpustnym życiu, o jego udziale w orgiach.

Twierdzeń tych nigdy nie udowodniono, ale samo istnienie pogłosek,

gorliwie powtarzanych przez jego przeciwników, wystarczyło później, by

na trwałe zaszkodzić jego reputacji.

Wróćmy jednak do jego życia i działalności. Mimo wrogich poczynań

popa liczba zwolenników Rasputina wciąż rosła. Niektórzy mieszkańcy wsi

brali stronę popa, inni opowiadali się za starcem. Później wciąż na nowo

powtarzano, że ci, którzy zbawienia duszy szukali w Kościele prawosław-

nym i u popa, mieli się trzymać od Rasputina z daleka, gdyż jego postępo-

wanie, a przede wszystkim opinia kobieciarza pozostawały w spneczności

z wyobrażeniem o postaci świętego starca.

Pierwszych uzdrowień - tych z roku 1903 i późniejszych - miał

dokonać za pomocą modlitwy i nakładania rąk. W ten sposób pomagał

ponoć ludziom, którzy cierpieli między innymi na padaczkę. Dowiaduje-

my się też na przykład, że pewna kobieta, bliska uduszenia się z powodu

wola, najpierw doznała ulgi dzięki jego modlitwie, później zaś wole

całkiem zniknęło. Na marginesie należy zaznaczyć, że w tamtych czasach

prosty lud rosyjski bardzo mocno wierzył w cuda.

W tym okresie Rasputin z mozołem uczył się od swych dzieci

podstaw czytania i pisania. Brak tych umiejętności sprawiał, że był

skazany na pomoc innych. Dysponował jednak zdumiewającą pamięcią,

potrafił recytować całe ustępy z Biblii, co poświadczają także jego póź-

niejsi wrogowie. Biblię interpretował na swój sposób i komentował wedle

21

RASPUTIN

własnego uznania, zgodnie z poglądami, które poznał i przyjął podczas

swych wędrówek. Wyrzekł się między innymi nabożeństw, jakie prakty-

kowano w oficjalnym Kościele. W ten sposób, powiadają jego krytycy,

stwarzał pozory człowieka wtajemniczonego i bogobojnego. W rzeczy-

wistości jednak wykorzystywał religię dla swoich celów jako narzędzie

zaspokajania własnych żądz i zachcianek. A mimo to, jak podkreślają

również jego wrogowie, w bardzo krótkim czasie zgromadziła się wokół

niego całkiem pokaźna gromada wiernych lub wręcz niewolniczo mu

oddanych wyznawców.

Wiecznie niespokojny, ciekawy świata Rasputin nie mógł długo

usiedzieć w małej i nazbyt dobrze mu znanej wsi. Jego adwersarze

twierdzą, że to liczne historie z kobietami i pijackie ekscesy sprawiły, iż

musiał ponownie wyruszyć na wędrówkę. Jego córka przedstawia tę

kwestię inaczej. Pisze, że ojciec ruszył w drogę, ponieważ chciał osiągnąć

biegłość w sztuce uzdrawiania. W owym czasie w Sankt Petersburgu

wygłaszał kazania i uzdrawiał Jan (Iwan) z Kronsztadu. Po całym kraju

rozniosła się jego sława cudownego uzdrowiciela i świętego, który utrzy-

mywał, że właśnie w owym czasie po Rosji wędruje Bóg, wcielając się

również w prostych starców. Rzesze wiernych napływały ku niemu ze

wszystkich stron imperium, żeby doznać uzdrowienia lub wysłuchać jego

kazań. Wieści o nadzwyczajnej działalności Jana z Kronsztadu dotarły

również do Pokrowskoje i Rasputin, czy to szukając nauki u świętego

człowieka, czy to dlatego, że musiał zniknąć ze swej wsi, wyruszył

w drogę do odległej stolicy carskiej Rosji.

ROZDZIAŁ II

W Sankt Petersburgu

Rasputin dotarł do stolicy imperium w 1905 roku; w tym samym

D czasie w Sankt Petersburgu odbywało się wielkie zgromadzenie

przedstawicieli Cerkwi. Brali w nim udział zarówno biskupi Kościoła

prawosławnego, jak i mnisi, kapłani, starcy oraz liczni cudotwórcy i piel-

grzymi ze wszystkich zakątków Rosji. Rasputin miał nadzieję, że wysłu-

cha nauk i uzyska poparcie najbardziej znanego ze wszystkich cudotwór-

ców, właśnie Jana z Kronsztadu, w którego świętość mocno wierzyła

także rodzina carska.

Antagoniści Rasputina twierdzili później, że konsekwentnie zmierza-

jąc do celu robił wszystko, co możliwe, by w oczach możnych Kościoła

zyskać łaskę i uznanie. Głosił mądrości nabyte podczas wędrówek, czynił

pokutę, żył pobożnie w klasztornym odosobnieniu w ławrze Aleksandra

Newskiego jako zwykły starzec.

Dostojnicy kościelni rzeczywiście bardzo szybko zwrócili uwagę na

prostego, wędrownego kaznodzieję. Jego córka opisuje te zdarzenia tak,

jak opowiadał o nich jej ojciec:

"Wszedłszy do olbrzymiej katedry, gdzie pop Iwan [Jan z Kronszta-

du] koncelebrował nabożeństwo, ujrzał zbity tłum bogato odzianych

ludzi, tłoczących się wokół świętego człowieka. Ojciec uklęknął tuż przy

wejściu do potężnej budowli pośród prostych pielgrzymów, których

odzież nosiła wyraźne ślady długiej drogi. Ku jego zdumieniu zbliżył się

do niego jeden z odzianych na biało celebransów, żeby poprowadzić go

do stóp ołtarza, gdzie czekał na niego pop".

Maria opowiada, że pop Iwan nigdy wcześniej nie widział Rasputina

ani też o nim nie słyszał. Teraz jednak zszedł po stopniach ołtarza i wziął

Grigorija Rasputina w objęcia, mówiąc: "Synu mój, czułem twoją obe-

cność. Nosisz w sobie iskrę prawdziwej wiary. Nie pozwolę ci odejść,

zanim z tej iskry nie buchnie płomień, który ogrzeje świat".

23

RASPUTIN

Święty Jan z Kronsztadu. Ten w swoim czasie wielce szanowany duchowny miał ponoć

pierwszy dostrzec w Rasputinie świętego człowieka i w ten sposób otworzyć mu drogę do

kariery w kręgach dworskich.

Święty człowiek postanowił uczynić Rasputinowi zaszczyt i osobi-

ście udzielił mu komunii na oczach wszystkich obecnych. Następnie

zaprowadził go do klasztoru, gdzie zgromadziło się wysokie duchowień-

stwo i gdzie mieścił się również fakultet teologiczny. Tam wobec książąt

Kościoła i studentów Rasputin miał dowieść swej niezłomnej wiary

i poddać się dokładnym badaniom teologicznym. Podczas długiego egza-

W Sankt Petersburgu

minu, który wtedy nastąpił, Rasputin wprawił w zdumienie słuchaczy

i egzaminatorów nie tylko tym, że znał na pamięć Biblię. Sensację

wywołała także jego rozległa wiedza i umiejętności egzegetyczne, tym

bardziej że nie potrafił ani dobrze czytać, ani pisać. Po zdanym egzaminie

Rasputin, teraz już ofiicjalnie uznany za starca, otrzymał zaproszenie do

pozostania w klasztorze i dzięki temu mógł uczestniczyć w odbywają-

cym się tam wielkim religijnym spotkaniu. Takiego zaszczytu nie dostąpił

przed nim jeszcze żaden starzec. Uznanie ze strony kleru zdawało się

przy odrobinie zręczności Rasputina zapowiadać karierę duchownego,

gdyż od jego córki dowiadujemy się dalej:

"Przy tej okazji ojciec spotkał także trzech innych dostojników

24 25

RASPUTIN

W Sankt Petersburgu

..,. kościelnych, którzy mieli wpłynąć na jego dalsze życie w sposób nie

tylko najbardziej znaczący, lecz również najbardziej szkodliwy. Ojciec

Teofan był rektorem Akademii Duchownej w Sankt Petersburgu oraz

nauczycielem religii dzieci cara i spowiednikiem carskiej rodziny. Prze-

wielebny biskup Hermogen z Saratowa, pomijając jego funkcje religijne,

był członkiem i zagorzałym zwolennikiem Komitetu Centralnego Związ-

ku Prawdziwych Rosjan, niezwykle wpływowej organizacji [...]. Iliodor,

"Nieświęte przymierze Czarnogórek", z lewej Stana, z prawej Milica. Fotografia z balu

kostiumowego w Sankt Petersburgu. Obydwie córki księcia Czarnogóry weszły do

rodziny Mikołajewiczów przez małżeństwo. Milica poślubiła wielkiego księcia Piotra

Mikołajewicza, Stana jego brata Mikołaja Mikołajewicza, zwanego również "Mikoloszą"

lub "Mikołajem Długim".

mnich i kapłan carowej, największy orator, lecz również najbardziej

plugawy, niepohamowany oszczerca w całym cesarstwie był potęg& za-

równo w sprawach Cerkwi, jak i w dziedzinie polityki oraz w Związku

Prawdziwych Rosjan".

Krytycy Rasputina nie zaprzeczają wprawdzie, że spotkanie z Janem

z Kronsztadu rzeczywiście się odbyło, twierdzą jednak, że miało zupełnie

inny przebieg. Skłonni są oskarżać Rasputina, że zrobił wszystko, by

omamić Jana, gdyż tylko dzięki niemu mógł zrealizować swoje ambitne

zamierzenia. Już w owym czasie bowiem miał ponoć gotowy plan nawią-

zania bliskich kontaktów z rodziną carską, co pozwoliłoby mu zdobyć

26 27

władzę, sławę i uznanie. Fakt, że powodzenie takiego planu, o ile rzeczy-

wiście istniał on w umyśle starca, uzależnione było od niezliczonych

przypadków, nie przeszkadzał adwersarzom Rasputina w imputowaniu

mu takiego zamiaru i związanych z nim rzekomo zwodniczych zabiegów.

Czytamy, że mistyfikacja była tak doskonała, iż wszyscy, którzy dali się

nabrać, dopiero po latach zrozumieli, jaką żmiję wyhodowali na włas-

nym łonie.

Przychylność hierarchów kościelnych musiała w końcu sprawić, że

Rasputin zaczął się stykać również ze świeckimi dostojnikami i osobisto-

ściami dworu. Jego antagoniści twierdzili później, że zawsze mając na

oku swój cel, starał się zdobywać wśród nich wpływy, nawiązywać

i pogłębiać znajomości, szukając wciąż nowych kontaktów i wchodząc

w komitywę z ludźmi z wyższych sfer, zwłaszcza z kobietami, które

potrafił pozyskać dzięki swym zdolnościom hipnotyzerskim. Spotykał się

W Sankt Petersburgu

również z wieloma członkami rozległej rodziny carskiej, wielkimi księż-

nymi i książętami, i potrafił ich przekonać, przynajmniej na początku,

o swej czystości i świętości.

W owym czasie, na początku naszego stulecia, wiara w cuda była

w Rosji szeroko rozpowszechniona. We wszystkich częściach ogromnego

imperium powstawały sekty i wspólnoty wyznaniowe, które z najroz-

maitszych powodów odwracały się od Kościoła prawosławnego. Przywo-

łajmy dla przykładu iiliponów, odłam starowierców, którzy później z po-

wodów religijnych i rozpoczynających się prześladowań sekt wywędro-

wali na Mazury. Całe gromady prawdziwych i fałszywych starców, mę-

żów bożych, jak ich nazywano, przemierzały cesarstwo wzdłuż i wszerz.

Oprócz prostego ludu, który szukał u nich pociechy i duchowego pokrze-

pienia, często znajdowali posłuch także w kręgach dworskich, w których

szerzyło się zainteresowanie spirytyzmem. W sferach tych chętnie przyj-

mowano każdego, kto mógł wnieść nieco odmiany w ich monotonne

życie. Tym chętniej przyjęto więc Rasputina, który mógł się poszczycić

błogosławieństwem oficjalnego Kościoła.

W swej książce Rasputin i Rosja Borys Alinasoff pisze: "Wieść

o świętości świeżo upieczonego ®cudotwórcyŻ, którą członkowie wpły-

wowego kółka politycznego, zwanego salonem hrabiny Ignatiewej, gło-

sili w kręgach dworskiego towarzystwa, zataczała coraz szersze kręgi.

Na temat ®cudówŻ Rasputina powstawały legendy".

Dzięki kontaktom z kręgami dworskimi i członkami rodów wielko-

książęcych w życiu Rasputina dokonał się przełom. Od tej pory drzwi

politycznych i religijnych salonów stolicy stały przed nim otworem. Jak

twierdzą jego przeciwnicy, potrafił doprowadzić mistyfikację do takiej

perfekcji, że w końcu został zaprezentowany rodzinie cara, znanej z głę-

bokiej religijności i nastawionej także dość przychylnie do spirytyzmu.

Zwłaszcza carowa Aleksandra, z domu księżniczka Hessen-Darmstadt,

która przed ślubem przeszła z protestantyzmu na prawosławie, starała się

żarliwie wyznawać nową wiarę i żyć wedle jej przykazań.

1 listopada 1905 roku [ 14 listopada według kalendarza zachodniego;

kalendarz rosyjski został przystosowany do zachodniego w 1918 r.]

Rasputin osiągnął już niemal cel swych rzekomych machinacji. Tego dnia

został przedstawiony carowi Wszechrosji. Zadania tego podjęły się wiel-

kie księżne Milica i Anastazja, w owym czasie przyjaciółki carowej,

w niektórych kręgach dworskich nazywane też "czarną zarazą". Siostry

otrzymały ten niezbyt pochlebny przydomek, ponieważ wykorzystując

28 29

RASPUTIN

swą pozycję, mieszały się we wszystkie sprawy dworu. Obydwie ucho-

dziły za niezrównane intrygantki. W swoim dzienniku car odnotował to

spotkanie jednym zdaniem: "Poznaliśmy człowieka bożego - Grigorija

z tobolskiej guberni [...]".

Od momentu tego spotkania nic już nie mogło stanąć na drodze

kariery Rasputina. W końcu sam car, władca z bożej łaski, który jedno-

cześnie był zwierzchnikiem Kościoła prawosławnego, zwrócił uwagę na

jego świętość. Lepszej rekomendacji nie można było wówczas uzyskać.

Trudno się zatem dziwić, że Rasputin szybko stał się faworytem licznych

życzliwie usposobionych pań z towarzystwa, które ujrzały w nim męża

bożego. Rasputin zawsze był postrzegany jako człowiek bogobojny,

recytował ustępy z Biblii, wygłaszał banalne prawdy, zachowując się

przy tym jak człowiek z ludu, który nie ma ani odrobiny respektu dla

społecznej pozycji goszczących go ludzi. Nawet wysoko postawione

osobistości traktował jak równe sobie, bez cienia lęku czy uniżoności.

Mimo powodzenia na dworze nie oddalił się od prostych ludzi, modlił się

z nimi i nadal próbował ich leczyć. Postawa ta przyniosła mu reputację

pokornego sługi bożego, natchnionego prawdziwą wiarą, który głosząc

słowo boże, przynosząc błogosławieństwo i zbawienie, umacnia ducha

religijności.

Znudzeni dworacy, ludzie z wyższych sfer, gospodarze rozlicznych

spotkań towarzyskich, zwanych salonami, oraz ich stali goście, zaczęli

wkrótce rozchwytywać proroka i cudownego uzdrowiciela, którego sława

zataczała coraz szersze kręgi. W tym okresie Rasputin prowadził się

jeszcze skromnie i obyczajnie, stosownie do swej pozycji świętego starca.

Jako że głosił potrzebę dobroczynności i potrafił plastycznie opowia-

dać o nędzy ludu, którą poznał w czasie swych wędrówek, otwierały się

przed nim nie tylko serca słuchaczy, lecz również ich sakiewki. Oprócz

szczodrych datków otrzymywał także osobiste dary, które pozwoliły mu

między innymi dość wystawnie urządzić dom w Pokrowskoje. Swoim

postępowaniem osiągnął dwa cele: stał się człowiekiem zamożnym,

a jednocześnie ugruntował swą sławę świętego starca, hojnie wspierają-

cego ubogich. Tak w każdym razie przedstawiali go później przeciwnicy.

Ludzie, których spotykał, polecali go innym, tak że w końcu poznał

niemal całe najlepsze towarzystwo petersburskie. Wszędzie poprzedzała

go sława wybornego kaznodziei i cudotwórcy. Panie z towarzystwa uży-

czały mu wszelkiego wsparcia. Szczególnie korzystny okazał się bezgra-

niczny podziw, jaki żywiła dla niego hrabina Olga Łochtina, żona gene-

W Sankt Petersburgu

rała i radcy stanu. Dzięki niej i hrabinie Ignatiewej Rasputin poznał Annę

Taniejewą, po mężu noszącą nazwisko Wyrubowa, która stała się jedną

z jego najżarliwszych wielbicielek. To właśnie ona miała ostatecznie

otworzyć przed Rasputinem drzwi do pałacu imperatora, była bowiem

jedyną naprawdę bliską przyjaciółką carowej Aleksandry. Liczne uzdro-

wienia, których - jak złośliwie głosili jego przeciwnicy - Rasputin

dokonał dzięki szarlatanerii i hipnozie, a które uznano za cudowne,

umacniały jego sławę, a ta zaś przyciągała do niego jeszcze więcej

hipochondrycznej klienteli. W roku 1906 mieszkająca w Pokrowskoje

żona Rasputina zachorowała tak ciężko, że konieczna stała się operacja.

Starzec oznajmił swoim zwolenniczkom, że w najbliższej przyszłości

będą się musiały obejść bez jego wsparcia i daru uzdrawiania, gdyż musi

się zająć żoną i gospodarstwem. Lecz panie z towarzystwa były już nim

tak zafascynowane, że jego nieobecność w Sankt Petersburgu musiała im

się wydawać przerażająca. Zebrały pieniądze i wysłały Rasputina z leka-

rzem przybocznym wielkiej księżnej Anastazji, małżonki carskiego wuja

i późniejszego głównodowodzącego armii rosyjskiej Mikołaja Mikołaje-

wicza, do rodzinnej wsi, żeby mógł przywieźć żonę na operację do

stolicy. Wielka księżna pokrywała wszystkie koszty związane z lecze-

niem szpitalnym do chwili, gdy żona Rasputina odzyskała zdrowie

i mogła powrócić do swej syberyjskiej wioski.

W późniejszych latach opowiadano, że ledwie żona wyjechała, Ra-

sputin natychmiast powrócił do dawnego trybu życia i zaczął uwodzić

kobiety, które darzyły go niemal ślepym zaufaniem.

W tym miejscu należy podkreśślić, że negatywne opinie, przypisujące

czynom Rasputina niskie pobudki, szerzyli w latach późniejszych wyłą-

cznie jego wrogowie lub osoby, które z czasem stały się jego wrogami.

Tylko w nielicznych szczegółach opinie te odpowiadają rzeczywistości.

Według owych nieprzychylnych plotek jego pierwszą ofiarą w Sankt

Petersburgu miała być Olga Łochtina, która dotychczas opiekowała się

nim jak matka, umożliwiając mu wstęp na liczne salony. Ta prześliczna

kobieta o ciemnoblond włosach, około trzydziestki, znalazła się - jak

powiadano - na granicy szaleństwa z powodu namiętności do Rasputina.

Nie dość, że ją uwiódł, to jeszcze z niej szydził i uczynił bezgranicznie

oddaną sobie niewolnicę. Zaczął też pić, początkowo skrycie, później

coraz bardziej jawnie.

30

wym, a rozkaz użycia broni wydali samowolnie oiicerowie. Jednak winą

za strzelanie do własnego ludu obarczono wyłącznie cara, którego wkrót-

ce zaczęto po cichu nazywać Mikołajem Krwawym.

Poniesione w przegranej wojnie dotkliwe straty w ludziach i sprzę-

cie, nie mówiąc o negatywnych skutkach psychologicznych, pogłębiły

nastrój przygnębienia panujący w narodzie, którego osiemdziesiąt pro-

cent stanowili chłopi.

Wielu poszukiwało oparcia w wierze, jednak nie tyle w oficjalnym

Kościele, co w sektach, które powstawały jak grzyby po deszczu

Na carskim dworze

i którym Kościół państwowy nie potrafił się w żaden sposób przeciw-

stawić. Wprawdzie przeważająca część ludności nadal okazywała nie-

złomną wierność carowi, niemniej coraz głośniej domagano się popra-

wy warunków życia i pracy, jak również reform politycznych. Nacisk

stał się tak silny, że car zmuszony był wyrazić zgodę na powołanie

Dumy, rosyjskiego parlamentu. W manifeście z października 1905 ro-

ku imperator przyznał ludowi wolność prasy, wolność słowa i zgroma-

dzeń oraz powszechne prawo wyborcze. Duma miała otrzymać także

kompetencje legislacyjne.

Lata poprzednie upłynęły pod znakiem niepokoju i mordów poli-

tycznych. Wybitny pisarz Lew Tołstoj już w 1902 roku ostrzegał cara:

"Jedna trzecia Rosji znajduje się w stanie anarchii". Od tego czasu

niewiele się zmieniło. W ciągu trzech lat dokonano ponad 18 000 mor-

dów politycznych i zamachów, których ofiarą padli także członkowie

carskiej dynastii. Nawet imperatora nie ominęły próby zamachów - było

ich ponoć ponad dwadzieścia - z których wyszedł cało tylko za sprawą

czystego przypadku. Niepewna sytuacja polityczna oraz sztywna i pełna

chłodu atmosfera życia dworskiego, toczącego się nieustannie pod czuj-

nym okiem dworaków, sprawiły, że już w roku 1902 rodzina imperatora

przeprowadziła się do Carskiego Sioła, wsi położonej nieopodal Sankt

34 35

Petersburga. Car, carowa i dzieci aż do wybuchu rewolucji zamieszkiwali

w tamtejszym Pałacu Aleksandrowskim, gdzie panowała prawdziwie ro-

dzinna atmosfera.

Owe czasy wielkiego przełomu, kiedy upadały wartości moralne,

polityczne i duchowe, a strach przed niepewną przyszłością kazał lu-

dziom ufać w osiągnięcie zbawienia dzięki siłom nadprzyrodzonym,

stwarzały oczywiście sprzyjający klimat dla uzyskania wpływów przez

człowieka pokroju Rasputina. On zaś, jak twierdzą jego surowi krytycy,

potrafił tę szansę dostrzec i wykorzystać.

Bezpieczeństwo rodziny carskiej wymagało oddania jej niejako

"pod nadzór". Jak ścisła była to kontrola, opisuje Anna Wyrubowa

w związku z późniejszymi wizytami Rasputina na dworze: "[...] każdy

jego krok od czasu, gdy poznał Ich Cesarskie Moście, aż po jego za-

mordowanie w domu Jusupowa, był przez policję obserwowany i pro-

tokołowany".

Oprócz tak zwanej ochrany, tajnej policji politycznej w carskiej

Rosji, za ochronę monarszej pary odpowiadała wydzielona straż bezpie-

czeństwa, która składała się z policji pałacowej, eskorty i specjalnej

grupy policyjnej. Wszystkie trzy oddziały podlegały komendantowi pała-

cu. Do roku 1917 urząd ten sprawował generał Włodzimierz Wojejkow.

Bez wiedzy policji pałacowej nikt nie mógł zbliżyć się do pałacu, nie

mówiąc już o dotarciu do monarszej pary. Każda wchodząca i wycho-

dząca osoba była skrupulatnie rejestrowana przez posterunki policyjne

i żołnierzy ze straży pałacowej; poza tym oficer dyżurny grupy specjalnej

był telefonicznie informowany o każdej osobie, która przekraczała próg

pałacu.

Zacytujmy ponownie Wyrubową, która pokazuje, w jak poważnym

stopniu ten system kontroli ograniczył swobodę poruszania się carowej:

"Kiedy cesarzowa zamawiała samochód na określoną godzinę, kamerdy-

ner telefonicznie przekazywał jej rozkaz do masztalni, stamtąd informo-

wano komendanta pałacu, który następnie ogłaszał stan gotowości dla

całej policji. Oznaczało to, że cesarzowa nie mogła zrobić kroku, nie

będąc pilnowaną przez policję tajną i drogową. Jeśli się zdarzyło, że

gdzieś wstąpiła lub wdała się w rozmowę ze znajomymi, policja natych-

miast odwiedzała owych nieszczęśników, wypytując ich o personalia oraz

powód rozmowy z cesarzową. Ona sama nie cierpiała tego systemu

kontroli, który nazywała szpiegowaniem, nie była jednak w stanie zmie-

nić raz ustalonego porządku".

36

Na carskim dworze

Na te zewnętrzne ograniczenia, od których carowa nie mogła się

uwolnić, nakładały się jeszcze problemy rodzinne związane z osobowo-

ścią Aleksandry Fiodorowny. Cesarzowa nienawidziła swych obowiąz-

ków reprezentacyjnych i związanych z nimi publicznych wystąpień. Jed-

ną z przyczyn tej niechęci był zapewne również lęk przed zamachem. Na

dworze w dużej mierze izolowana, a przez matkę cara Marię Fiodorownę

wręcz spychana na margines, po przejściu na prawosławie szukała pocie-

chy i ratunku w religii, ulegając przy tym powszechnej wówczas w Rosji

skłonności do wiary w cuda i praktyk spirytystycznych.

37

W dwuletnich odstępach czasu, wciąż mając nadzieję na urodze-

nie następcy tronu, Aleksandra wydała na świat cztery córki. Zgodnie

z dynastycznym prawem rodu Romanowów najstarsza córka Olga,

urodzona w 1905 roku, nie mogła zostać sukcesorką. Carowa była

święcie przekonana, że tylko silny męski potomek mógłby zagwaran-

tować trwałość monarchii. Zrozpaczona brakiem następcy tronu chwy-

tała się każdej, nawet najbardziej nikłej nadziei, co wykorzystywały

38

Na carskim dworze

39

damy dworu i tak zwane przyjaciółki, podsuwając jej wciąż nowych

"świętych" ludzi.

Wystarczy krótkie spojrzenie na sytuację, w jakiej znajdowała się

cesarska rodzina, by zrozumieć postępowanie Aleksandry. Skrępowana

sztywnym gorsetem dworskiego ceremonialu i środkami zapewniającymi

jej ochronę, cesarzowa znalazła się w niemal zupełnej izolacji od realne-

go świata. Życie towarzyskie ograniczało się do oficjalnych spotkań

z damami dworu, adiutantami i członkami rządu. Od bezpośrednich kon-

taktów z ludnością car i carowa byli całkowicie odcięci. Wszystko, co im

mówiono, stanowiło jedynie "przefiltrowaną wersję" tego, co, jak sądzo-

no, nie będzie "ponad siły" imperatora. Dlatego też carowi nigdy nie

przedstawiano obiektywnego obrazu imperium, sytuacji społecznej i na-

strojów panujących wśród poddanych. W jeszcze gorszej sytuacji była

cesarzowa. Miała tylko swoje damy dworu, wyselekcjonowane przedsta-

wicielki szlachty, poddane sztywnym regułom ceremoniału. Przyjacielska

zażyłość i prywatne kontakty poza najściślejszym kręgiem rodziny nale-

żaly do wyjątków.

Wpojona jej w dzieciństwie głęboka religijność, cechująca ją prude-

ria, dość powszechna w tej epoce, ale wynikająca także z odebranego

wychowania, łącząca się z przeświadczeniem o tym, że musi sprostać

wszelkim oczekiwaniom - wszystko to sprawiło, że cesarzowa dość

szybko ukryła się za maską sztywnej godności czy też tego, co pod tym

pojęciem rozumiała. A ponieważ na dworze pozostawała niemal całkowi-

cie osamotniona i była glównym przedmiotem plotek dam dworu, które

często wręcz ją śledziły, nieuchronnie musiał nadejść moment całkowite-

go pogrążenia się monarchini w nowej wierze, po której spodziewała się

ocalenia.

Tę niepewność cesarzowej wykorzystywały nie tylko krewne, nale-

żące do rozległego klanu Romanowów, lecz także damy dworu, które

prezentowały jej rozlicznych "cudotwórców". Pod płaszczykiem chrze-

ścijańskiej miłości bliźniego, udając, że dzielą troski i zgryzoty cesarzo-

wej, starały się one w ten sposób umocnić własną pozycję i uzyskać

wpływy. Również przedstawiciele Kościola, kaznodzieje nadworni, spo-

wiednicy i duchowni doradcy dworu, dostrzegali w cierpieniu carowej

szansę dla siebie. Co jakiś czas prezentowano jej dość podejrzane indy-

widua, twierdząc, że odznaczają się one nadprzyrodzonymi zdolnościami.

Oto dwa charakterystyczne przykłady. Sprowadzono do cesarzowej fran-

cuskiego "lekarza" monsieur Philippeśa; wielkie księżne Milica i Anasta-

40

Na carskim dworze

zje twierdziły, że "dysponuje on sprawdzonymi spirytystycznymi środka-

mi i metodami", które sprawią, że kolejnym dzieckiem cesarzowej będzie

syn, wytęskniony następca tronu.

Wielki książę Aleksander tak oto opisuje to zdarzenie we wspomnia-

nej już książce: "Oto pojawił się w pałacu pewien tajemniczy jegomość.

Doktor Philippe z Paryża, jak przedstawiły go wielkie księżne Czarno-

górki (córki króla Mikołaja z Czarnogóry, małżonki wielkich książąt

Mikołaja i Piotra). Posel francuski ostrzegał rząd przed tym cudzoziem-

cem, który zręcznie posługiwał się pochlebstwami, lecz car i carowa nie

dali mu wiary. Nietrudno omamić kogoś, kto liczy na cud. Poza tym

odpowiednie wrażenie zrobiła pseudonaukowa elokwencja doktora Phi-

lippeśa. Twierdzil on, że potrafi wpłynąć na płeć nie narodzonego dzie-

cka. Nie przepisywał żadnych medykamentów, ponieważ te mogli skon-

trolować nadworni lekarze. Jego główna tajemnica polegała na serii

®hipnotyzujących dotknięćŻ, które można by porównać ze współczesną

teorią ®półsnuŻ. Na zakończenie dwumiesięcznej kuracji doktor oświad-

czyl, że cesarzowa jest przy nadziei. Odwalano wszelkie uroczystości na

41

dworze. Gazety europejskie zapowiadały, że w rodzinie rosyjskiego cara

nastąpi niebawem ważne wydarzenie. Minęło sześć miesięcy. Cesarzowa

przeżyła załamanie nerwowe; mimo gwałtownego sprzeciwu doktora

Philippeśa zwołano konsylium nadwornych lekarzy. Diagnoza była szyb-

ka i miażdżąca: nie stwierdzono żadnych oznak ciąży. Doktor Philippe

spakował walizy i wrócił do Paryża".

Kamaryla dworska miała okazję do kąśliwej drwiny. Francuz, który

w rzeczywistości zdołał się wyuczyć jedynie fachu rzeźnickiego, otrzy-

mał odprawę i przyznany mu na pożegnanie tytuł doktora medycyny, po

czym pośpiesznie opuścił miejsce swych praktyk, obawiając się zemsty

cesarzowej.

Jako następny włączył się do gry opętany żądzą władzy mnich Iliodor.

Za pośrednictwem spowiednika carowej, znów przy współpracy wielkich

księżnych Milicy i Anastazji, przedstawił na dworze swego podopieczne-

go Mitię Kolabę, który miał doradzać cesarzowej i wpływać na jej decy-

zje. W książce Mikołaj II Edward Radzinski przytacza słowa, jakimi

przedstawiono carowej tego chorego człowieka: "®Szaleńcy bożyŻ istnieją

tylko w tym kraju. Udają szalonych, oddają się niekiedy rozpuście, wałę-

sają w łachmanach, czasem wręcz nago, ażeby wykpić ten żałosny świat

rzeczy widzialnych i znosić ludzkie obelgi. To oni objawiają nam sprzecz-

ność między głęboką prawdą Boga a powierzchownością zdrowego roz-

sądku człowieka. Musimy poszukiwać słowa bożego w ich niejasnej

mowie. Oni bowiem posiadają dar prorokowania i czynienia cudów".

Mitia był upośledzonym i ułomnym epileptykiem, nie potrafił mó-

wić, tylko bełkotał. Towarzyszył mu wzbudzający zaufanie psalmista,

który "tłumaczył" carowej jego niezrozumiałą mowę. Ifiodor miał nadzie-

ję, że w ten sposób uzyska wpływ na cesarską parę. Kiedy Mitia w czasie

swych ataków zaczynał coś bełkotać z pianą na ustach, jego towarzysz

wyjaśniał boskie wyroki, które temu "świętemu człowiekowi" objawiają

się jedynie w transie.

Takie pojmowanie roli "szaleńców bożych" sprawiło, że cesarzowa

z pewnym zrozumieniem spoglądała później na poczynania i grzeszne

upadki Rasputina.

Przytoczone przykłady mogłyby wywołać wrażenie, że tylko car

i carowa padali ofiarą takich manipulacji; sprawy miały się jednak zgoła

inaczej. Chodziło tu raczej o szeroko rozpowszechnione w tej zdegenero-

wanej epoce zjawisko, które objęło szlachtę, członków rodziny dynastii

panującej i sporą część najlepszego towarzystwa.

42

Na carskim dworze

Znany i poświadczony jest fakt, że późniejszy głównodowodzący

armii rosyjskiej wielki książę Mikołaj Mikołajewicz, podobnie jak jego

żona Anastazja, jedna z Czarnogórek, dość intensywnie zajmował się

spirytyzmem. W ich pałacu odbywały się regularne seanse, a wirujące

stoliki i inne praktyki okultystyczne bynajmniej nie służyły wyłącznie

towarzyskiej rozrywce. Przed podjęciem każdej ważnej decyzji wielki

książę nawiązywał spirytystyczny kontakt ze swoją "doradczynią z za-

światów", Dziewicą Orleańską, Joanną dś Arc, by zasięgnąć jej rady.

43

RASPUTIN

Jakkolwiek brzmi to absurdalnie, jest to fakt potwierdzony przez wielu

wysokich i najwyższych dostojników. Hrabia Sergiusz Witte, niegdyś

cesarski minister transportu i finansów oraz pierwszy premier nowego

rządu konstytucyjnego po rewolucji 1905 roku, jeden z niewielu napra-

wdę błyskotliwych umysłów wśród polityków rosyjskich, tak oto chara-

kteryzuje wielkiego księcia w swoich wspomnieniach: "Inna osobistość,

która w czasie mojego premierostwa miała ogromny wpływ na władcę, to

wielki książę Mikołaj Mikołajewicz. Wpływ ten wiązał się z owym

szczególnym mistycyzmem, którym cesarzowa zaraziła cara i na który

wielki książę cierpiał już od dłuższego czasu. Nie można go nazwać

szalonym czy nienormalnym w zwykłym sensie tego słowa, nie można

jednak również twierdzić, że umysłowo był całkowicie zdrowy. Miał

bzika, jak wszyscy ludzie zajmujący się wirującymi stolikami i podobną

szarlatanerią. Poza tym wielki książę z natury był człowiekiem dość

ograniczonym i nieoświeconym".

Tak więc wprowadzenie Rasputina na dwór mieściło się w ogólnym

klimacie owych czasów. Co więcej, te charakterystyczne dla ówczesnej

epoki zjawiska stały się podstawą przypisywanych mu później wpływów

zarówno na dworze, jak i w towarzystwie petersburskim. W stabilnym

ustroju z pewnym siebie i zdecydowanym monarchą nikt nie przypisy-

wałby roli, jaką rzekomo odgrywał Rasputin, takiego znaczenia, jakie

w końcu przyznała mu opinia publiczna.

W takim kontekście istotnej wagi nabiera fakt, który starannie usiło-

wano zataić przed społeczeństwem: choroba urodzonego w 1904 roku

następcy tronu Aleksego Mikołajewicza.

Cesarzowa, ku wielkiej radości i zadowoleniu narodu, urodziła

wreszcie wytęsknionego następcę tronu. Wkrótce jednak okazało się, że

cierpi on na groźną chorobę, hemofilię. U hemofilików występuje zabu-

rzenie krzepliwości krwi spowodowane brakiem czynnika krzepnięcia.

Oznacza to, że nawet niewielkie skaleczenia, ranki, zadrapania czy

siniaki stają się przyczyną krwotoków, których nie można zatamować.

Najbardziej narażeni na tę dolegliwość są chorzy w okresie dzieciństwa,

z wiekiem natomiast skłonność do krwotoków słabnie.

Wielki książę Aleksander tak opisuje wykrycie choroby następcy tro-

nu: "W wieku trzech lat Aleksy przewrócil się podczas zabawy w ogro-

dzie przed palacem i zaczął krwawić. Pełniący dyżur lekarz nadworny

użył wszelkich stosowanych w takim przypadku środków, ale żaden nie

poskutkował. Cesarzowa zemdlała. Nie musiała czekać na orzeczenie

44

d`

Na carskim dworze

uczonych specjalistów, by pojąć, co oznacza to uporczywe krwawienie:

Aleksy cierpiał na budzącą grozę krwawiączkę, która już od trzystu lat

była dziedziczną chorobą męskich członków rodziny jej ojca".

To cesarzowa wniosła do rodziny Romanowów tę groźną chorobę,

którą do dziś możnajedynie leczyć, lecz nie da się jej wyleczyć. Nosiciel-

ką hemofilii była babka cesarzowej, angielska królowa Wiktoria. Przez

jej córki - choroba ta przekazywana jest bowiem wyłącznie przez żeń-

skich członków rodzin hemofilików - hemofilia dotknęła wielu męskich

potomków, z których kilku zmarło.

Kościół państwowy, jak należało oczekiwać, radził carowej, by nie

traciła nadziei, lecz modlitwą i religijną żarliwością wybłagała cud. W tej i:

sytuacji staje się aż nadto zrozumiałe, że chwytała się ona każdej szansy

na wyleczenie syna. Choroba Aleksego bez wątpienia spotęgowała jej

skłonność do wiary w cudownych uzdrowicieli.

Propozycje Świętego Synodu, kierującego Kościołem prawosław-

nym, zmierzające do beatyfikowania takich cudownych uzdrowicieli

i cudotwórców jak Jan z Kronsztadu, musiały umocnić wiernych w prze-

konaniu, że cudowne uzdrowienia są faktem bezdyskusyjnie dowiedzio-

nym, zwłaszcza że Kościół je uznawał i sprzyjał ludziom obdarzonym

darem uzdrawiania. Fakt, że carowa, która starała się sprostać wszelkim

oczekiwaniom, nikomu się nie narazić i dla której religia była jedyną

ucieczką, ostatecznie padła ofiarą mistycyzmu, może krytykować tylko

ktoś, kto nie dostrzega lub nie chce dostrzec tych związków.

Wkrótce po rozpoczęciu przez Rasputina działalności w Sankt Pe-

tersburgu niemal wszyscy inni uzdrowiciele i kaznodzieje utracili dotych-

czasowe wpływy. Szybko stał się on ulubieńcem towarzystwa, zwłaszcza

pań, z których wiele wręcz go ubóstwiało, dopatrując się cudownego aktu

w każdym jego postępku. W początkowych latach jego działalności pra-

wie wcale nie odzywały się głosy krytyczne wobec tego tyle nieokrzesa-

nego, co niewykształconego człowieka bożego.

O innych, nie zamierzonych skutkach jego obecności na dworze

pisze Almasoff: "Wraz z pojawieniem się Rasputina intrygi rozszerzyły

się na instytucje państwowe począwszy od Synodu a skończywszy na

, ,ministerstwach; za kulisami oficjalnego życia publicznego mnożyły się

wypadki o zdecydowanie kryminalnym charakterze. Intryganctwo rozwi-

nęło się szczególnie mocno w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych,

w którym łączyły się wszystkie gałęzie administracji wewnętrznej: żan-

darmeria, wydział śledczy oraz policja państwowa i tajna".

45

.,.RASPUTIN

Już w krótkim czasie po przybyciu do Sankt Petersburga Rasputin

spotkał modnego podówczas lekarza, doktora Badmajewa, cieszącego się

sławą biegłego w sztuce medycyny tybetańskiej. Człowiek ten, który

miał znakomite kontakty w kołach politycznych i salonach towarzyskich,

rozwijał ponoć hipnotyzerski dar Rasputina, wtajemniczając go jedno-

cześnie w sztukę leczenia ziołami. Jak się jeszcze przekonamy, był to

rzekomo jeden z istotnych czynników kariery Rasputina na dworze.

Styl życia monarszej pary, która coraz bardziej odsuwała się od

świata, sprawił, że niegdyś pełne blasku życie dworskie niemal całkiem

zamarło. Wielkie bale i bankiety nie stanowiły już, jak w dawniejszych

. czasach, reguły, lecz wyjątek. "W sezonie szlachta miała tylko pięć balów

na dworze i kilka równie formalnych okazji, by spotkać cesarza i cesa-

rzową, i to w warunkach, które miast zmniejszać przepaść między tronem

a towarzystwem, raczej ją pogłębiały. Lecz nawet te rzadkie okazje

urwały się raptownie: bal maskowy w karnawale 1903 roku miał się stać

łabędzim śpiewem cesarskiej gościnności. Muzyka wielkiej orkiestry

przestała odtąd wypełniać ogromne sale Pałacu Zimowego", opowiada

E.M. Almedingen w książce Romanowowie. Carska para była bez reszty

pochłonięta sobą, swoim małżeństwem i dziećmi. Nieustanna krytyka

pod adresem carowej - nigdy nie mogła dogodzić dworskiemu towarzy-

stwu - spowodowała ograniczenie i odwrót od tak kiedyś wesołego życia

dworskiego.

Oto drobny przykład ukazujący "zasadność" krytyki carowej. Z okazji

jakiegoś balu na dworze wystąpiła ona ze skromną surowością, ozdobiona

niewielką ilością biżuterii, choć rodowa kolekcja klejnotów słynęła z obńto-

ści. Natychmiast zaczęto ją pomawiać o to, że chciała wystawić na pośmie-

wisko obwieszone biżuterią damy z towarzystwa. Kiedy zaś na kolejnym

balu zaprezentowała cały przepych cesarskiej biżuterii, jej adwersarze ko-

mentowali z przekąsem, że pyszni się zbytkiem i za pomocą klejnotów

próbuje zamaskować swój nieatrakcyjny wygląd.

Takie dworskie plotki, które musiały docierać do carowej, rozpusz-

czała również matka imperatora, ekscesarzowa Maria Fiodorowna, która

nigdy nie pogodziła się z faktem, że musiała zejść na drugi plan. Bez

skrupułów wykorzystywała powściągliwość synowej, żeby zająć central-

ną pozycję w dworskich poczynaniach i zdyskredytować carową, o której

E.M. Almedingen pisze, że "z powodu jej chłodnego i pełnego rezerwy

charakteru oraz niechęci do wchodzenia z kimkolwiek w zażyłość nie-

zbyt wysoko ją ceniono, ale zdawała się być dobrą żoną i matką".

46

Na carskim dworze

Od 1902 roku w towarzystwie petersburskim i dworskim, również

w rodzinach wielkoksiążęcych, panowała atmosfera pełna napięcia i za-

wiści. Zacytujmy ponownie Almedingen: "Cesarska rodzina opuściła

Gatczynę i mieszkała w Carskim Siole oraz w Peterhofie, jeśli nie prze-

bywała w Sankt Petersburgu, gdzie zatrzymywała się w Pałacu Zimo-

wym, podczas gdy cesarzowa-wdowa pozostawała w Pałacu Aniczko-

wskim. Ale zwartość wielkiej rodziny Romanowów należała już do

przeszłości. Krążyły nieprzyjemne historie o młodszych wielkich książę-

tach, o ich upodobaniu do marnotrawstwa i dość rozwiązłych towa-

rzystw. Plotkowano również o napięciach między młodym imperatorem

a jego wujami, zwłaszcza wielkimi książętami Włodzimierzem i Sergiu-

szem. Uroczystości rodzinne, tak popularne za rządów Aleksandra III

(ojca Mikołaja II), odbywały się coraz rzadziej".

W wyniku tego "odwrotu" cesarskiej rodziny do Carskiego Sioła

szybko zaczęły powstawać konkurencyjne dwory, wabiące towarzyskim

blaskiem, jakim dawniej świeciła rodzina monarchy. "Najwytworniej-

szy był dwór cesarzowej-wdowy, stanowiący niezwykle eleganckie cen-

trum polityczne. Dwór wielkiej księżnej Marii Pawłowny również przy-

ciągał książęta, dyplomatów i wysokich dostojników", stwierdza Maria

Rasputin.

Nadzwyczaj ambitna ciotka cesarzowej, która weszła do rodziny

przez małżeństwo, wielka księżna Maria Pawłowna, niegdysiejsza po-

wierniczka, robiła wszystko, co w jej mocy, żeby ośmieszyć Aleksandrę

Fiodorownę. Chciała zrealizować dynastyczne plany wobec swych sy-

nów. Jeden z nich, gdyby okoliczności na to pozwoliły, miał zastąpić cara

na tronie Rosji. Głównym celem jej ataków, a także ulubionym tematem

złośliwych języków był dziedziczny obłęd w dynastii heskiej, z której

pochodziła carowa. "W ciągu ostatnich stu lat dwudziestu dwóch człon-

ków rodziny carowej zamknięto w zakładach dla obłąkanych", szeptano

ukradkiem, znacząco potrząsając głowami. "I tak upodobanie do plotek

i skłonność do drwiny przyczyniały się do podkopania pozycji panującej

dynastii, do której przecież wszyscy oni należeli", pisze Maria Rasputin.

"Ponadto bardzo niekorzystne skutki miało niewolnicze przywiąza-

nie Mikołaja do tradycji. Ustalony za czasów Katarzyny Wielkiej ceremo-

niał dworski zakazywał przede wszystkim wszelkich serdecznych, spon-

tanicznych rozmów na dworze. Aleksander III, podobnie jakjego poprze-

dnicy, niewiele sobie robił z tych wszystkich krępujących reguł i przyj-

mował nawet zaproszenia swych poddanych. Te zdrowe obyczaje zanikły

47

RASPUTIN

za czasów Mikołaja II", czytamy u Almedingen. Przyczyn tego stanu

rzeczy autorka dopatruje się we "wrodzonej nieśmiałości, niechęci jego

małżonki do przyjmowania zaproszeń oraz jej niepopularności w towa-

rzystwie, a poza tym w nieprawdopodobnych wprost komplikacjach, ja-

kie pociągała za sobą każda większa uroczystość, szczególnie dla gospo-

darzy oraz policji".

Rodzina carska żyła zatem w osamotnieniu, po części dobrowol-

nie wybranym, otoczona nieufnością, nienawiścią, karierowiczami, intry-

gami dworskimi, oraz w nieustannym lęku o los utęsknionego następcy

tronu, którego chorobę trzeba było na dodatek utrzymywać w tajemnicy,

żeby jeszcze bardziej nie podkopać reputacji dworu, a zwłaszcza cesa-

rzowej.

Ajak zachowywała się dalsza rodzina Romanowów? Co robiła, żeby

podtrzymać szacunek dla domu panującego i nie narażać go na szwank?

Nic. Poza nielicznymi wyjątkami świadomie lub ze zwykłej niefrasobli-

wości czyniła wszystko, by osiągnąć efekt wręcz przeciwny.

Oddajmy głos Almedingen: "Małżeńskie ekstrawagancje jego rodu

były jednak gąszczem, przez który cesarz nie potraiił się przebić. Wszel-

kie wysiłki, by wpoić krewnym postawę, która dla jego ojca i dla

niego samego była święta, zakończyły się żałosną klęską. Kiedy czyta się

jego listy w tej sprawie skierowane do cesarzowej-wdowy, wyraźnie

widać zakłopotanie bezbronnego jagnięcia stojącego naprzeciw sta-

da upartych baranów. Zawsze wierzył, że potrafi być surowy i twardy,

ale co się tyczy własnego rodu, surowość zawodziła go na całej linii.

Nawet kiedy tracił panowanie nad sobą i wpadał w gniew, krewni pozo-

stawali niewzruszeni. Małżeństwo traktował poważnie i dbał o honor

dynastii, ale dla większości członków rodu rzeczy te nic już nie znaczyły.

Uważali, że jest staroświecki. Wierność małżeńska wydawała się im

takim samym przeżytkiem jak drukowanie nowoczesnych książek cyry-

licą. Za plecami cesarza naśmiewali się ze stylu życia w Carskim Siole.

®Doprawdy, Nicki ma okropnie zacofane, drobnomieszczańskie poglą-

dyŻ, powiadali".

Żyli nieodpowiedzialnie i egoistycznie, oddając się swym płytkim

uciechom, nie zważając na burzowe chmury, jakie gromadziły się na

politycznym horyzoncie; był to taniec na wulkanie. "Jeden z wujów

cesarza, pierwszy admirał floty rosyjskiej, wielki książę Aleksy, lekcewa-

żył sobie wszelkie zobowiązania i przeważnie mieszkał ze swoją kochan-

ką za granicą. Inny, wielki książę Paweł, od 1901 roku wdowiec z dwójką

48

Na carskim dworze

dzieci, postanowił ożenić się z rozwiedzioną mieszczanką, niejaką mada-

me Pistelkors. W październiku 1902 roku Mikołaj wysłał rozpaczliwy list

do swojej matki: ®Już ubiegłej wiosny - pisał - odbyłem poważną

rozmowę z wujem Pawłem, zwracając mu uwagę na wszystkie konse-

kwencje planowanego ożenku. Na próżno [...]. Jakież to wszystko przy-

kre i zasmucające i jakim wstydem okrywa nas rodzina w oczach świata.

Czyż istnieje jakakolwiek gwarancja, że jutro tego samego nie uczyni

Cyryl, a następnego dnia Borys i Sergiusz? [...] Na koniec w Paryżu

powstanie cała kolonia członków rosyjskiej rodziny cesarskiej ze swy-

mi półlegalnymi i nielegalnymi żonami. Bóg jeden wie, w jakich cza-

sach przyszło nam żyć, kiedy to jawne sobkostwo tłumi wszelkie odru=

chy sumienia, poczucie obowiązku czy choćby tylko zwykłej przyz-

woitości [...]Ż.

W roku 1902 Mikołaj nie mógł oczywiście wiedzieć, że jego list

zawierał proroctwo, które w istocie miało się spełnić w ciągu najbliż-

szych kilku lat: jego kuzyn pierwszego stopnia wielki książę Cyryl ożenił

się z rozwódką, byłą żoną wielkiego księcia Hessen-Darmstadt, i został

wygnany z kraju. Jego brat Borys i wielcy książęta Sergiusz i Jerzy

zupełnie jawnie żyli ze swymi metresami, towarzystwo zaś nie zamykało

drzwi przed wszystkimi tymi ®cheres amiesŻ. Nieco później jedyny

żyjący brat cesarza Michał pojął za żonę dwukrotnie rozwiedzioną mie-

szczankę. Byli też inni kuzyni, których zachowanie raczej trudno byłoby

określić jako nienaganne. Cesarz kłócił się, ®piekliłŻ, groził - wszytko na

próżno. Wygnał złoczyńców, wkrótce jednak znów im wybaczył i wez-

wał ich z emigracji; tylko ich morganatyczne żony i metresy nigdy nie

były przyjmowane w Carskim Siole".

Dowiedziawszy się o potajemnym ślubie Michała (Michaiła Ale-

ksandrowicza) za granicą, monarcha stwierdził tyle z goryczą, co z re-

zygnacją: "Taki mój los, że zawsze i wszędzie zawodzę, nawet w rodzi-

nie". Gdyby bowiem coś się przytrafiło jego synowi, następcą tronu

zostałby jego brat. Wprawdzie Mikołaj osobiście nie miał nic przeciwko

nowej bratowej, ale jako władca nie mógł tolerować rozwodów. "Brat

mój nie powinien był nigdy zapominać, że my nie należymy do samych

siebie".

"Ani w listach, ani w dzienniku - kontynuuje Almedingen - Mikołaj

nigdy nie uskarżał się na to, że niewłaściwie go rozumiano. Nie przyznał

też, że brakowało mu umiejętności rozumienia innych. A przecież jedno

i drugie było faktem! I przyczyniało się do pogłębiania przepaści między

49

RASPUTIN

nim a narodem, a także między nim a tymi, którzy służyli jemu i pań-

stwu. Nie stanął na wysokości zadania, nie poznając się na genialnych

uzdolnieniach Wittego, nie ufał również premierowi Stołypinowi [nastę-

pcy Wittego]". Nie potrafił naprawdę zrozumieć nawet ludzi mu najbliż-

szych. "Jego ogromną rezerwę często uważano za cyniczny brak zaintere-

sowania. Jego rzeczywiście ubogie słownictwo interpretowano jako ozna-

kę niedostatecznej inteligencji". Trudno się zatem dziwić, że wielu trakto-

wało go jak marionetkę, której sznurki pociągają inni, przede wszystkim

carowa.

Jeszcze raz odwołajmy się do opinii Almedingen: "Nie można za-

przeczyć, że Aleksandra [...] wywierała duży wpływ na swego małżonka.

Jego słabości, jego nieśmiałość i częsty brak zdecydowania równoważyła

własną stanowczością i uporem. Nie znaczy to jednak, że Mikołaj zawsze

stosował się do jej woli, fatalnej zaś w skutkach izolacji w Carskim Siole

w żadnym wypadku nie można przypisywać wyłącznie cesarzowej.

Wszystko zaczęło się już w 1902 roku, a więc na kilka lat przed tym, nim

cesarzowa stała się doradcą małżonka w sprawach politycznych. W la-

tach 1902-1909 w wyniku niezliczonych buntów w armii i w marynarce,

strajków w przemyśle i powszechnego niepokoju doradcy cara czuli się

zmuszeni wciąż na nowo zalecać monarsze: ®Wasza Wysokość, od was

zależy bezpieczeństwo i pomyślność kraju. Carskie Sioło możemy ochro-

nić. Za pozostałe rezydencje nie możemy wziąć odpowiedzialności.

Wasza Wysokość [...], prosimy, błagamy o rezygnację z podróży w głąb

kraju. Niebezpiecznie jest pokazywać się ludowi. Wywrotowa propagan-

da zrobiła w ostatnim czasie wiele złegoŻ".

Osobliwe - żeby nie powiedzieć nikczemne, zważywszy na bez-

czelność, z jaką wielcy książęta i ich rodziny wykorzystywali szacu-

nek cara dla więzów rodzinnych - jest ich zachowanie, jeśli uwzględ-

ni się fal.-t, że wszyscy byli podłączeni do finansowej "kroplówki" cara.

Z rosyjskiego budżetu państwowego, który był również prywatnym bu-

dżetem cara z racji pełnionego przezeń urzędu, każdego roku budżeto-

wego, który zawsze zaczynał się w dzień Nowego Roku, wpłacano do

cesarskiej szkatuły około dwustu milionów rubli. W owych czasach była

to suma olbrzymia, lecz car i jego rodzina zużywali jedynie minimalną

jej część.

Wszyscy członkowie rodu otrzymywali pokaźne apanaże, ich żony

zaś pieniądze na "drobne wydatki". onadto trzeba było utrzymywać

pałace, zaxnki i wille rodziny. Zaliczały się do nich nie tylko budowle

50

Na carskim dworze

w samym Sankt Petersburgu, lecz również w okolicach i w Moskwie, jak

też letnie rezydencje na Krymie. Dwudziestu tysiącom zatrudnionej

służby wypłacano pensje, zapewniano wikt, uniformy i ubrania.

Od cara oczekiwano również szczodrych darów, które zgodnie ze

zwyczajem "należały się" w dniu jego imienin, 6 grudnia, na Boże

Narodzenie i Wielkanoc. Na carskim garnuszku były ponadto trzy teatry

w Sankt Petersburgu i dwa w Moskwie, poza tym Akademia Sztuk Pięk-

nych, cztery galerie obrazów oraz cesarska szkoła baletowa.

Carowi i jego najbliższej rodzinie pozostawała jedynie niewielka

cząstka, którą Almedingen szacuje na czterdzieści tysięcy funtów angiel-

skich rocznie. Ale nawet tej kwoty władca nie mógł przeznaczyć wyłącz-

nie na własne potrzeby. W czasie wizyt na prowincji i przy innych

okazjach należało bowiem zademonstrować hojność. Nie może zatem

dziwić, że rodzina cesarska nie otaczała się zbytkiem, lecz żyła z niemal

mieszczańską skromnością, czego pozwala się domyślać choćby takie oto

zdanie cara: "Zbyt wiele rzeczy trzeba kupować za pieniądze - nie mogę

sobie pozwolić na żaden luksus".

Ani pojednawcza postawa Mikołaja II w stosunku do członków

rodziny Romanowów, ani rozdzielanie między nich urzędów i godności

na ogół nie powstrzymywało ich przed knuciem intryg przeciw głowie

rodu i podważaniem jego autorytetu i reputacji w kręgach dworskich

oraz w kraju. Niektórzy wręcz, mniej lub bardziej otwarcie, liczyli na

zdjęcie cara z urzędu i osobiste przejęcie władzy.

Z drugiej strony car nie był też człowiekiem, który by potrafił i chciał

uderzyć pięścią w stół i ukrócić te knowania. Uchodził za człowieka cichego

i spokojnego. Nieuchronną konsekwencją było więc pogłębiające się odo-

sobnienie cesarskiej rodziny, która w ten sposób próbowała uniknąć brud-

nych intryg i poniżenia. Dzięki tej samoizolacji wrogowie carskiej pary

zyskiwali coraz więcej wolnego pola dla swej aktywności. Dopiero na tym

tle staje się zrozumiałe, że jakiś mużyk, prosty chłop w byle jakim "przebra-

niu" mógł dostać się na dwór i - jak się twierdzi - zdobyć na nim wpływy.

Zwłaszcza że członkowie dalszej rodziny z pomocą Kościoła, kierując się

wyłącznie egoistycznymi i, jakby to sformułowali prawnicy, niskimi pobud-

kami, chwytali się wszelkich sposobów, żeby w otoczeniu cara umieścić

osobę, jak mniemali, całkowicie posłuszną ich woli.

Również według Anny Wyrubowej Rasputin wydawał się "dźwignią,

która mogła podważyć wszystko, co dotychczas istniało, ucieleśniał

bowiem to, czego nienawidziło rosyjskie towarzystwo, które już dawno

51

RASPUTIN

zatraciło poczucie miary. Na tę przynętę łapali się wszyscy, mądrzy

i głupi, biedni i bogaci. Najgłośniej jednak krzyczała szlachta i wielcy

książęta, podcinając w ten sposób gałąź, na której sami siedzieli".

Jej zdaniem ów człowiek boży nie był "żadnym mnichem ani też

kapłanem, lecz prostym wędrownym kaznodzieją, pielgrzymem, jakich

w Rosji nigdy nie brakowało. Ich Cesarskie Moście należały zaś do ludzi,

którzy niezłomnie wierzą w siłę modlitwy takich wędrownych kazno-

koncentruje się jego osobowość. Oczy te są szare, mają osobliwy blask,

osobliwą głębię i hipnotyzującą siłę. Spojrzenie ostre i łagodne, niewinne

i przebiegłe, intensywne i nieobecne zarazem. Kiedy Rasputin zaczyna ,

mówić, ma się wrażenie, że jego źrenice nabierają magnetycznej mocy". ;

O życiu Rasputina i jego przeszłości Paleologue pisze: "Wkrótce ś`

Grigorijowi przestało wystarczać towarzystwo mużyków i popów; widy-

wano go, jak z powagą kroczy obok dostojników kościelnych [...], bisku-

pów i archimandrytów, a wszyscy oni, podobnie jak Jan z Kronsztadu, i.

byli zgodni co do tego, że jest w nim ®iskra bożaŻ. Tymczasem on musiał i

nieustannie walczyć z diabelskimi pokusami i bardzo często im ulegał.

54

Rasputin jako człowiek

Morderca Rasputina wielki książę Feliks Jusupow w mundurze cesarskiego pułku. Na tym

zdjęciu jego twarz staratmie wyretuszowano. W rzeczywistości książę od najwcześniej-

szej młodości zwykł podkreślać makijażem swoje rysy.

W Carycynie zhańbił zakonnicę, którą miał poddać egzorcyzmom.

W Kazaniu, pewnego jasnego, czerwcowego wieczora, pijany opuścił

dom publiczny, pędząc przed sobą nagą dziewkę, którą okładał pasem, co

w mieście wywołało wielki skandal. W Tobolsku uwiódł bardzo pobożną

małżonkę pewnego inżyniera [...] i zbałamucił ją do tego stopnia, że

wszędzie krzyczała o swojej miłości i przechwalała się swoją hańbą,

mówiąc, że wtajemniczyła go w subtelne rozkosze światowych dam. Te

i podobne bohaterskie wyczyny, które wciąż się powtarzały, wcale nie

osłabiły uznania dla jego świętości. Na ulicach klękano na jego drodze

całowano go po rękach, dotykano rąbka jego tułupa".

55

RAsPUTIN

Ambasadorzy Francji i Anglii patrzyli na Rasputina złym okiem już

choćby z powodu przypisywanych mu wpływów politycznych. Musieli się

go obawiać jako ewentualnego przeciwnika na dworze. Zwłaszcza w póź-

niejszych latach, kiedy Rosja u boku mocarstw zachodnich była w stanie

wojny przeciw Niemcom.

Inny zdeklarowany przeciwnik Rasputina ojciec Gieorgij Szawielski,

generalny kapelan armii i floty rosyjskiej, który nieufnie patrzył na

rosnące wpływy starca w społeczeństwie, opisywał go w taki sposób:

"Na osobach egzaltowanych, które nie posiadały najmniejszego choćby

daru obserwacji, Rasputin w rzeczy samej musiał robić duże wrażenie.

W całej jego osobowości, w jego słowach i wygłaszanych sentencjach

było coś tajemniczego. Miał głęboko osadzone, przenikliwe, niemal

przerażające oczy, wąskie czoło, potargane włosy i zaniedbaną brodę,

mowajego była urywana, niewyraźna, zagadkowa, pełna aluzji i odwołań

do Boga; poruszał się żwawo; w wypowiadaniu sądów był śmiały, od-

ważny i nie znosił sprzeciwu. Mówił zdecydowanie, w ogóle nie zwraca-

jąc uwagi na rozmówcę. Wszystko tojednych zaskakiwało i zdumiewało

, innych natomiast fascynowało. Rasputin bez wątpienia wyróżniał się na

tle tłumu. Nie można go było nie zauważyć".

Również jeden z późniejszych morderców Rasputina, książę Feliks

Jusupow, opisał swoje wrażenia po pierwszym spotkaniu z Rasputinem.

W książce Śmierć Rasputina, będącej próbą usprawiedliwienia zbrodni

, w taki oto sposób opisuje człowieka, którego do spółki z innymi miał

zabić zaledwie w siedem lat później: "Jego powierzchowność nie spodo-

bała mi się już na pierwszy rzut oka. Było w nim coś wyzywającego.

Postać o przeciętnym wzroście i przysadzista, raczej szczupły tułów,

z którego zwisały bardzo długie ręce. Duża głowa, twarz okolona spląta-

nymi, mocno rozczochranymi włosami. Nad czołem widoczne niewielkie

miejsce, gdzie włosy były nieco rzadsze. Jak się później dowiedziałem,

był to ślad po silnym uderzeniu, jakie zadano mu niegdyś w czasie

chłosty, gdy zdemaskowano go jako koniokrada.

Ubrany był w prostą, chłopską rubaszkę, szerokie spodnie i buty

z cholewami. Twarz, okolona zaniedbaną brodą, miała pospolite, chłop-

skie rysy. Była szeroka i nieładna, jakby z grubsza ciosana, z długim

nosem. Maleńkie, jasnoszare oczka wyzierały spod gęstych, zrośniętych

brwi, rzucając świdrujące, niespokojnie połyskujące spojrzenie. Najbar-

dziej jednak zwracała uwagę postawa i zachowanie: w jego ruchach było

coś niewymuszonego, a mimo to w całej postaci wyczuwało się ciągły

56

Rasputin jako człowiek

niepokój, jakby nieustannie wietrzył niebezpieczeństwo i lękliwie się

czaił. Ta wiecznie czujna nieufność odzwierciedlała się także w jego

przezroczystych, głęboko osadzonych oczach".

Uwagi Jusupowa, który, zgodnie z zasadami oświecenia, studiował

na angielskich uniwersytetach, odzwierciedlają jego nienawiść do czło-

wieka, który później miał podjąć próbę uleczenia go z homoseksualizmu.

Biograf Jusupowa, Christopher Dobson, kładzie nacisk na pociąg wiel-

kiego księcia do twardych mężczyzn i odpowiednią do tego upodobania

aktywność seksualną. Na ten temat w książce Jusupowa nie znajdziemy

jednak ani słowa, nie ma tam nawet cienia aluzji do tego, że zazwyczaj

pociągali go mężczyźni w typie Rasputina. Uwzględnić należy również

fakt, że opinie Jusupowa zostały utrwalone na piśmie dopiero w wiele lat

po zamordowaniu Rasputina.

Następnie książę opisuje swoje odczucia: "Kiedy mówił, uważnie

obserwowałem wyrazjego twarzy. I nagle odkryłem, że z tego chłopskie-

go oblicza w rzeczy samej emanuje coś niezwykłego. Tym, co zdumiewa-

ło mnie w coraz większym stopniu, były oczy; równocześnie jednak moje

zdumienie przeszło w uczucie głębokiego wstrętu. Odmienione rysy

twarzy Rasputina nie zdradzały nawet śladu uduchowienia, przeciwnie,

przywodziły na myśl oblicze satyra. Całkiem wyraźnie malowały się

w nich przebiegłość i lubieżność. Ale ich osobliwość polegała na tym, żf

były niewielkie, bezbarwne i położone bardzo blisko siebie w niezwykle

głębokich oczodołach, tak iż z oddalenia w ogóle się ich w pierwszę

chwili nie dostrzegało -jakby ukryły się w swoich jamach. Często trudne

było nawet stwierdzić, czy miał oczy otwarte, czy zamknięte. Tylko

uczucie, jakby człowieka przewiercały ostre igły, zdradzało w takich

razach, że Rasputin na kogoś patrzył i obserwował go. Spojrzenie mis

przenikliwe, paraliżujące i przejmująco ostre. Rzeczywiście odnosiło się

wrażenie, że w tych oczach kryje się niesamowita, niemal nadludzka siła

Oprócz tych przejmujących grozą oczu uwagę zwracał jego uśmiech

była w nim przesadna życzliwość, a jednocześnie jakaś szpetota i lubież

ność. W jego osobie było coś niewymownie nieprzyjemnego, coś, co

starał się ukryć pod maską fałszu i obłudy".

Do zupełnie innego sądu dochodzi Anna Wyrubowa, wielbicielk;

Rasputina: "[...] niezwykle szczupły człowiek o bladej, ascetycznej twa

rzy, w czarnym, syberyjskim kaftanie; jego oczy, które przypominały m

oczy Jana z Kronsztadu, miały w sobie coś fascynującego - od pierwszę

chwili całkowicie mną zawładnęły".

,

ROZDZIAŁ V

Uzdrowienie carewicza

Jesienią roku 1909 carewicz uległ lekkiemu wypadkowi, którego skutki

- ze względu na jego chorobę - przybrały poważne rozmiary. Lekarz

nadworny i sprowadzeni na konsultację sławni specjaliści nie potrafili

nawet złagodzić bólu. Stan chłopca pogarszał się z minuty na minutę.

Lekarze byli bezradni i prawie nie dawali nadziei na poprawę. Dla

monarszej pary był to ciężki cios. Zrozpaczona cesarzowa bez przerwy

klęczała w swoich pokojach przed ikonami, żarliwie modląc się o wy-

zdrowienie syna, które jednak nie następowało.

Wielka księżna Stana (Anastazja) pojechała samochodem po Raspu-

tina i udała się z nim prosto do Carskiego Sioła, gdzie monarszą parę

dręczyła straszliwa zgryzota. Usilnie przekonywała cesarzową, żeby

przyjęła Rasputina, gdyż po tym, jak zawiedli wszyscy lekarze, tylko on

wydaje się posiadać moc, która może zapobiec najgorszemu. W pomiesz-

czeniu obecni byli również lekarz przyboczny cara doktor Eugeniusz

Botkin i kapłan Teofan. Na pytanie cara Botkin potwierdził, że w tej

sytuacji medycyna nic już nie może pomóc, duchowny zaś zwrócił się do

cesarskiej pary ze słowami: "Wyshzchanie Grigońja Jeiimowicza leży

[teraz] w interesie Waszych Wysokości. To tylko prosty człowiek, ale

jego ustami przemawia głos rosyjskiej ziemi, a Bóg niesie go na swoich

rękach".

Cesarska para wyraziła zgodę i Rasputin, wprowadzony tylnymi

schodami, już po chwili znalazł się w pokoju carewicza Aleksego. Obecni

byli car, carowa oraz ich córki, dr Botkin i Anna Wyrubowa. Wszedłszy

do pokoju, Rasputin, zgodnie z chłopskim zwyczajem, ucałował cara

i carową w oba policzki, pozostałym skinął głową i uklęknął przy łóżku

następcy tronu, by zatopić się w dłzgiej modlitwie.

Następnie położył dłoń na zlepionych potem włosach dziecka, które

leżało w łóżku jęcząc z bólu, i rozkazał: "Synu mój, otwórz oczy i uśmie-

58

Uzdrowienie carewicza

chnij się. Skończyły się twoje cierpienia i teraz jesteś szczęśliwy". I rze-

czywiście, carewicz usiadł na posłaniu, wyciągnął ręce ku starcowi

i poprosił go, żeby opowiedział jakąś historię. Dr Botkin urzędowo

stwierdził, że bolesne obrzmienie wyraźnie się zmniejszyło i stan carewi-

cza zaczął się poprawiać. Wkrótce potem chłopiec usnął snem ozdrowień-

ca - kryzys minął.

Wieść o tym cudownym uzdrowieniu, którego lekarze nie potrafili

wytłumaczyć, krążyła w najrozmaitszych wariantach oczywiście nie tyl-

ko na dworze, lecz również we wszystkich salonach miasta, zwłaszcza że

przyczyna choroby carewicza nie była jeszcze powszechnie znana. Ci,

którzy nie chcieli uwierzyć w uzdrawiającą moc modlitwy Rasputina,

rozsiewali pogłoski, że wyleczenie nastąpiło dzięki tajemniczemu odwa-

rowi z ziół doktora Bamajewa, który niepostrzeżenie podała carewiczowi

Anna Wyrubowa, a dopiero później Rasputin zaczął swoje hokus-pokus.

Dla nikogo nie było tajemnicą, że tybetański cudotwórca i Rasputin

nieraz całymi dniami potajemnie ze sobą konferowali. Natomiast inni

twierdzili - i po dzień dzisiejszy znajdują się obrońcy tego poglądu -

że Rasputin powstrzymał krwotok wyłącznie dzięki swym hipnotyzer-

59

RASPUTIN

skini zdolnościom. Temu jednakże przeczą wypowiedzi opiekujących się

dzieckiem lekarzy i innych osób obecnych przy uzdrowieniu carewicza.

W następnych dniach i tygodniach Rasputin stał się częstym gościem

w pokojach rodziny cesarskiej, gdzie spędzał niekiedy całe godziny.

Najczęściej sprowadzała go Anna Wyrubowa, żeby opowiadał carewiczo-

wi bajki, historyjki i anegdoty ze swoich licznych wędrówek. Jego sto-

sunki z członkami rodziny były przyjacielskie i nacechowane wzajem-

nym szacunkiem. Do cara nie zwracał się słowami Wasza Wysokość, jak

nakazywała gościom etykieta, lecz ojcze, a do cesarzowej matko, tak jak

to było przyjęte w jego syberyjskiej ojczyźnie.

Anna Wyrubowa dość szybko zaczęła się obawiać, że potajemne

wizyty Rasputina w pałacu mogą stać się pożywką dla plotek: "Rasputina

wprowadzano do pałacu i gabinetu cesarzowej zwykle bocznym wej-

ściem, przez wąskie, kręte schody [...]. Te godziny konwersacji wywołały

60

Uzdrowienie carewicza

wielką wrzawę wśród urzędników dworskich. Kilkakroć zwracałam Ich

Cesarskim Mościom uwagę, że właśnie aura tajemniczości, jaka otacza

wizyty Rasputina, może dać asumpt do niepotrzebnej gadaniny. Jego

Wysokość przyznał mi rację, lecz następnym razem powtórzyło się to

samo. Rasputina przyjmowano zazwyczaj wieczorem, lecz nie po to, żeby

utrzymać jego wizyty w tajemnicy, ale dlatego, że była to jedyna pora,

kiedy cesarz mógł mu poświęcić nieco czasu. Kiedy Rasputin przebywał

w pałacu, Aleksemu Mikołajewiczowi pozwalano pozostawać z rodzica-

mi do wieczora [...]. Rasputin opowiadał o Syberii, o biedzie, troskach

chłopów i o swoich pielgrzymkach. Ich Cesarskie Moście mówiły o wąt-

łym zdrowiu następcy tronu i o wszystkich sprawach, które ich aktualnie

niepokoiły. Gdy taka godzinna wizyta Rasputina dobiegała końca, władcy

pozostawali ze świadomością, że przeżyli coś radosnego, podnoszącego

na duchu".

Jako że Rasputin umiał ciekawie opowiadać, zwłaszcza o stosunkach

panujących na Syberii, o pracy i losach zwykłych chłopów, które dobrze

poznał podczas swych dłzgich wędrówek, rodzina carska wierzyła, że ma

do czynienia z prostym, pełnym współczucia człowiekiem bożym. Cesa-

61

rzowa prosiła go nawet, żeby był gotów przyjść na każde wezwanie. Już

po paru wizytach starca w pałacu plotka dworska głosiła, że car osobiście

przyznał mu tytuł "cesarskiego czyściciela lamp", by tym sposobem

nadać jego odwiedzinom oficjalny charakter. Tytuł ten, powiadali kpiarze,

jest oczywiście mocno dwuznaczny, zaufanie bowiem, jakim Rasputin

cieszy się na dworze, mogło wynikać tylko z jego intymnego związku

z cesarzową.

Maria Rasputin zupełnie inaczej wyjaśnia przyjacielskie kontakty

ojca z cesarską parą. Z jednej strony carewicz natychmiast poczuł zaufa-

nie do Nowego, jak go nazywał, i uwielbia słuchać opowieści Rasputina.

"Monarsza para zgadzała się na wizyty ojca, ponieważ ufała w jego

uczciwość i bezinteresowność udzielanej przezeń pomocy. Widzieli, jak

Aleksy (Aleksiej), muśnięty już skrzydłem śmierci, został przywrócony

do życia, a ojciec mój nie przypisywał sobie w tym żadnej zasługi: ®Ja

tylko wstawiłem się za nim u Boga. A Bóg wysłuchał modlitw Waszych

i oszczędził Waszego synaŻ, takie były jego słowa".

Tatiana Botkina, córka carskiego lekarza, w swej książce Moje wspo-

mnienia o rodzinie carskżej relacjonuje, jak jej ojciec wyjaśniał wyzdro-

wienie carewicza: "Opowiadał mi, że w niemal każdej rosyjskiej wsi jest

jakiś chłop-uzdrawiacz, który ma na przykład dar powstrzymywania

krwotoków. Dar ten przechodzi z ojca na syna, a uzdrowienia, które

zawsze mają widowiskowy charakter, są zazwyczaj dokonywane w nie-

przerwanym potoku czarodziejskich zaklęć. Odwołując się do zasobu

modlitw z niezwykle efektownego rytuału prawosławnego, Rasputin wy-

raźnie nawiązuje do tradycji tych chłopskich uzdrowicieli".

Stan carewicza zdążył się tymczasem ustabilizować i Rasputin, który

już od roku nie był w rodzinnym domu, otrzymał od cesarskiej pary

pozwolenie na wyjazd do Pokrowskoje, a rodzina cesarska udała się na

wypoczynek do swojej letniej rezydencji na Krymie.

Starzec przybył do rodzinnej wsi obładowany podarkami. Dzięki

licznym datkom, jakie otrzymywał w Sankt Petersburgu, mógł nie tylko

opłacić remont miejscowej cerkwi, którą ozdobił podarowaną przez

cesarzową ikoną, ale powiększył również swój dom, który, jak na wiej-

skie warunki, został wspaniale rozbudowany i odnowiony. Był to jedyny

dwukondygnacyjny dom we wsi. Rasputin spędził kilka miesięcy w krę-

gu rodzinnym, głosił kazania dla licznych wiernych, którzy napływali

z całego regionu, i przez modlitwę i nakładanie rąk leczył chorych z ich

mniej lub bardziej poważnych dolegliwości.

ROZDZIAŁ VI

Kariera" starca

Zbliżała się jesień, starca znów ciągnęło do Sankt Petersburga, zwłaszcza

że cesarska rodzina także niebawem miała tam powrócić. Sprowadził

do stolicy również obydwie córki - druga, Warwara, urodziła się w 1900

roku - by zapewnić im staranniejsze wychowanie i wykształcenie.

Ponieważ Rasputin, który wielokrotnie przeprowadzał się od prote-

ktorki do protektorki, nie posiadał w Sankt Petersburgu własnego miesz-

kania, na początek umieścił córki w pensjonacie, sam zaś zamieszkał

tymczasem u Marii i Grigorija Sazanowów. Zaczął już jednak szukać

nowej kwatery, która bardziej odpowiadałaby jego obecnej pozycji i wy-

maganiom licznych gości. Anna Wyrubowa znalazła mu później prze-

stronne, pięciopokojowe mieszkanie na ulicy Grochowej 64. Było ono

umeblowane prosto, lecz solidnie, i zapewniało wystarczająco dużo miej-

sca dla obydwu córek i Katii, kuzynki żony Rasputina, która zajmowała

się domem.

Wyrubowa była najwierniejszą zwolenniczką Rasputina i pozostała

nią aż do jego śmierci. Nie szczędziła wysiłków, żeby pomagać temu

człowiekowi, którego uważała za świętego, za ponowne wcielenie Chry-

stusa na ziemi. Starała się otwierać przed nim drzwi do petersburskich

salonów. Jej niewzruszona wiara w nadprzyrodzone zdolności starca

została ostatecznie ugruntowana dzięki jego przepowiedni z roku 1907.

Na życzenie monarchini, jako dama dworu miała wówczas poślubić

oficera marynarki lejtnanta A.W. Wyrubowa, który odznaczył się w woj-

nie z Japonią. Anna, córka dyrektora cesarskiej kancelarii Taniejewa,

który był ożeniony z hrabiną Tołstoj, najwidoczniej nie bardzo wiedziała,

co sądzić o tym "szczęściu", i poprosiła Rasputina o radę. Rasputin

odradzał ożenek, który miał przynieść Annie wyłącznie cierpienia. Ślub,

który cesarzowa wspaniale zorganizowała, jednak się odbył. Małżeństwo

trwało zaledwie miesiąc, wybranek okazał się bowiem homoseksualistą

63

RASPUTIN

o skłonnościach sadystycznych. Przepowiednia Rasputina sprawdziła się

co do joty.

Hrabia Witte opisuje damę dworu cesarzowej ostrym piórem i z ką-

śliwą drwiną. "Była to nadzwyczaj pospolita i nierozsądna petersburska

młoda dama. Zakochała się w cesarzowej, robiła do niej słodkie oczy,

wzdychając: Ach, ach! Anna Taniejewa jest nieładna, przypomina bąbel

na ciastku francuskim".

Prestiż Rasputina coraz bardziej się umacniał, przy czym niemałe

znaczenie miał tutaj fakt, że przyjmowano go na dworze i zawsze był

wysłuchiwany przez rodzinę carską, a zwłaszcza przez cesarzową. Do jego

mieszkania dzień w dzień przychodzili goście z prośbą o wstawiennictwo

w sprawie urzędów, godności i awansów. Byli wśród nich jednak również

chorzy, błagający o uzdrowienie. Ze względu na bliskie kontakty Rasputina

z rodziną carską zaczęła go obserwować tajna policja, ochrana. Agenci

sporządzali dość pedantyczne protokoły na temat jego poczynań, przyjmo-

wanych przezeń gości i wszystkich innych związanych z nim zdarzeń.

Jeden z typowych raportów szpicla ochrany zawierał na przykład

nazwiska czterdziestu trzech mężczyzn i kobiet, którzy odwiedzili

64

"Kariera" starca

Rasputina w styczniowe przedpołudnie 1912 roku. Starannie odnoto-

wywano zarówno prywatne wizyty, jak i każde wyjście z domu gospo-

darza oraz towarzyszących mu osób. "W nocy z 17 na 18 stycznia

Maria Gil, małżonka kapitana 145 pułku, spała u Rasputina. W nocy

z 25 na 26 listopada aktorka Warwara spała u Rasputina. 21 marca.

Rasputin pojechał do Hotelu Północnego do kurtyzany Eugenii Tere-

chowej, gdzie spędził dwie godziny. 26 maja. Rasputin wrócił do domu

w automobilu kupca Mandela z prostytutką Gregubową. Był komplet-

nie pijany".

Borys Almasoff drwiąco opisuje gęstą sieć agentów, którzy pilnowali

i strzegli Rasputina: "Już w pobliżu domu [...], w którym mieszkał Ra-

sputin, można było rozpoznać spacerujących tam i z powrotem agentów

ochrany pałacowej w typowych czarnych czapkach z aksamitnym oto-

kiem i skórzanym daszkiem. Nie mniej typowi byli również stale czuwa-

jący przy bramie pierwszy dwornik (dozorca domu, który w razie potrze-

by miał wspierać policję i jako znak rozpoznawczy nosił na piersi mo-

siężną tabliczkę) i ozdobiony medalami portier, który większość gości

Rasputina znał nie tylko osobiście, lecz również potrafił wymienić ich

tytuły, imiona oraz patronimiki. Na każdym podeście szerokich schodów

siedziało po dwóch zaspanych agentów ochrany, z przyzwyczajenia ści-

skających w prawej kieszeni swoje parabellum".

Francuski poseł przy carskim dworze Maurice Paleologue, którego

wspomnienia sprawiają wrażenie, jakby zostały gruntownie "wyczysz-

czone", pisze w swej książce Upadek Romanowów o wpływach Rasputi-

na na dworze i petentach, którzy odwiedzali go w domu: "Wkrótce po

tym, jak wprowadzono go na dwór, Rasputin zaczął wywierać nadzwy-

czajny wpływ na cara i carową. Pouczał ich, olśniewał, zniewalał; wyglą-

dało to tak, jakby rzucił na nich urok. Lecz bynajmniej im nie schlebiał.

Przeciwnie. Od pierwszego dnia traktował ich szorstko, ze śmiałą chło-

pską poufałością, a jego barwna, trywialna gadatliwość sprawiała, że

przesycona poddańczymi hołdami, znużona lizusostwem monarsza para

miała wrażenie, że wreszcie słyszy autentyczny głos rosyjskiej ojczyzny.

Bardzo szybko zaprzyjaźnił się z Anną Wyrubową, nieodłączną towarzy-

szką cesarzowej; dzięki niej był wprowadzony we wszystkie tajemnice

zarówno cesarskiej pary, jak i imperium.

Wszyscy dworscy intryganci, wszyscy ci, którzy ubiegali się o urzę-

dy, tytuły, synekury, szukali naturalnie jego pomocy. Skromne mieszkanie,

jakie zajmował na ulicy Kirocznej, później zaś na Angielskim prospek-

65

RASPUTIN

cle, w dzień i w nocy oblegali petenci, generałowie i urzędnicy, biskupi

i archimandryci, cesarscy doradcy i senatorowie, adiutanci i szambelano-

wie, damy dworu i panie z wielkiego świata; bez przerwy ktoś wchodził

i wychodził".

Znacznie bardziej prostoduszna jest ocena Anny Wyrubowej: "Rów-

nie chętnie odwiedzano go [Rasputina], szukając rady, zawsze bowiem

pomagał na tyle, na ile byto to w jego mocy. Jeśli tylko mógł coś dać, to

dawał, i chyba nikt nie wyszedł od niego bez słowa pociechy i mądrej

rady. Cierpliwie wysłuchiwał dam, które przychodziły do niego ze

wszystkimi sprawami sercowymi, zawsze starając się odwieść je od

grzesznych uczynków, jeśli takowych się domyślał".

Rosnące uznanie wśród wytwornego towarzystwa Sankt Petersburga,

ale również wśród niższych warstw, sprawiło, że Rasputin bardzo się

zmienił. O ile wcześniej dbał o pobożny, skromny sposób życia, o tyle

teraz na nowo zaczął się oddawać niepohamowanej rozwiązłości, co stało

się przedmiotem powtarzanych dyskretnym szeptem plotek. Ponieważ

pozostawał pod stałą obserwacją tajnej policji, która sprowadziła z Tiu-

meni.a jego akta, żeby go "prześwietlić", powstawały wszelkiego rodzaju

raporty, w których to i owo przemilczano, wiele jednak także zmyślano.

66

"Kariera" starca

Wyłaniał się z nich wewnętrznie sprzeczny wizerunek człowieka

bogobojnie oddanego wierze, którą postanowił głosić. Z drugiej strony

znów odgrzebano starą historię o jego sekciarstwie, która ukazywała go

jako skończonego hultaja. Do tej opinii przyczyniły się również jego

romanse, rzeczywiste i zmyślone; z tego też powodu niektóre towarzy-

stwa petersburskie zaczęły od niego stronić.

Aż do śmierci wytaczano przeciw niemu głównie cztery zarzuty:

przynależność do sekty, opilstwo, uwodzenie kobiet i mieszanie się do

decyzji politycznych. Ostatni zarzut pojawił się dopiero na początku I wojny

światowej. W swoich memuarach Moja misja w Rosji sir George Buchanan,

brytyjski poseł przy dworze i zdeklarowany przeciwnik Rasputina, w taki

oto sposób podsumowuje swoją - opartą wyłącznie na pogłoskach - wiedzę

o przynależności Rasputina do sekty: "Przypisywano mu dar przepowiada-

nia przyszłości i leczenia chorych. A przecież nigdy nie zmienił poglądów

i przez większość czasu prowadził podwójne życie. Postępował zgodnie ze

swoją nauką: jedyną drogą do zbawienia jest skrucha, ale skruchę można

okazać tylko wówczas, gdy się wcześniej nagrzeszyło. Zgodnie z tym

uleganie pokusom stanowi pierwszy stopień do zbawienia. Sekta, którą

rzeczywiście utworzył, była odmianą chłystów czy też biczowników. Jej

członkowie w dość osobliwy sposób dążyli do zjednoczenia z Bogiem. Ich

nocne nabożeństwa bardziej rzypominały bachanalia starożytnego Rzymu

niż obrządek chrześcijański. Spiewając i wydając radosne okrzyki, uczestni-

cy tańczyli coraz szybciej wkoło, wirując w końcu ekstatycznie, aż wreszcie

wyczerpani osuwali się na podłogę. Wówczas następowały sceny, na które

lepiej spuścić zasłonę milczenia. Rasputin doskonale nadawał się na arcyka-

płana takiej sekty, posiadał bowiem niezwykłą władzę nad kobietami.

Aczkolwiek na ogół zachowywał się wobec nich podle, ofiary wolały znosić

wszelkie upokorzenia, niż go opuścić".

Zarzuty wobec Rasputina nie były dziełem przypadku. Z jednej

strony żądne sensacji towarzystwo dworskie łakomie podchwytywało

każdą plotkę, z drugiej zaś pruderia i wyniosłość dobrze urodzonych były

przyczyną dbałości o to, żeby z outsiderem - a prosty chłop z definicji

był i musiał pozostać outsiderem - nie utrzymywać nazbyt bliskich

stosunków. Dlatego panie z towarzystwa, które posądzono o zbyt bliski

kontakt ze starcem, szybko wykluczano z salonów.

Również w kręgach kościelnych bacznię nadstawiano uszu, gdy

zaczęły krążyć relacje o sekciarskiej działalności Rasputina. Ostatecznie

w tym wypadku chodziło także o kwestie ekonomiczne.

67

RASPUTIN

Rozkwitające sekty stanowiły konkurencję dla Cerkwi, która pragnę-

ła utrzymać monopol w sprawach wiary i zbawienia, należało je zatem

zwalczać, najlepiej zaś, o ile to możliwe, dławić w zarodku już same

próby założenia nowej sekty. I nawet jeśli założycielem lub członkiem

jakiejś sekty miał się okazać człowiek o wpływach Rasputina, Kościół

musiał interweniować. Akta z jego rodzinnej wsi krąźyły więc także

w kołach ludzi Kościoła, którzy jednak nie mogli dojść do innych wnio-

sków niż te, które wyciągnął w swoim czasie biskup badający zarzuty

wiejskiego popa.

Mimo to pogłoski nie cichły, przeciwnie: niemal każdego dnia znaj-

dowały nową pożywkę. Towarzystwo ekscytowało się zwłaszcza plotka-

mi dotyczącymi scen w łaźni, które budziły dreszcz skrywanej rozkoszy.

Plotki te zrodziły się następująco: Rasputin, tak jak zachował swoje

chłopskie maniery, obyczaje przy stole i ubiór, tak też kontynuował za-

biegi higieniczne, do jakich był przyzwyczajony. W tym celu odwiedzało

się podówczas publiczne i prywatne łaźnie, żeby zażyć kąpieli parowej

lub odprężyć się w saunie.

Zarzut, który towarzyszył mu przez całe życie, że jest niedomyty,

śmierdzi, ma brudne ręce, wiecznie zlepione włosy i zaniedbaną brodę,

obalają akta ochrany, w których znajdują się relacje o jego regularnych

wizytach w łaźni. Nawet gdyby nie bywał tam ze względów higienicz-

nych, lecz tylko po to, by oddawać się rozkoszy, woda i gorąca para także

w jego przypadku nie mogły raczej utracić swych oczyszczających wła-

ściwości. Poza tym żaden z raportów nawet nie wspomina o istotnym

fakcie, że we wszystkich łaźniach publicznych istniały osobne pomiesz-

czenia dla kobiet i mężczyzn. Jedynie w domach publicznych istniały

wówczas, podobnie jak dzisiaj, wspólne brodziki.

Na temat jego wizyt w łaźniach krążyły najdziksze pogłoski, których

nieprawdopodobieństwo zdradza ukrytą rozwiązłość pruderyjnej i bigo-

teryjnej moralności tej epoki. Almasoff pisze o pewnym półoficjalnym

dochodzeniu i wyciągniętych z niego wnioskach: "W odniesieniu do

wspólnych kąpieli Rasputina i jego wielbicielek prokurator Rudniew

stwierdza, że chodzi tu o dawny syberyjski obyczaj; w rzeczywistości

jednak taki obyczaj nigdy nie istniał i nie istnieje, można go spotkać

najwyżej w poszczególnych sektach religijnych. Oberprokurator Lwow,

który dokładnie przestudiował materiały z dochodzenia Rudniewa, cał-

kiem słusznie zauważa, że te ablucje były najzwyczajniejszą rozpustą,

najbardziej pvspolitą i cyniczną, bo uprawianą pod płaszczykiem misty-

68

Kariera" starca

cyzmu. Ponieważ jednak do tych orgii, jak twierdzi Lwow, stopniowo

wciągano wbrew ich woli również kobiety, które same w sobie nie miały

pociągu do rozwiązłości, a jedynie ulegały wpływowi Rasputina, utrzy-

mującemu, że przez wspólną kąpiel ich dusze zostaną oczyszczone,

należy przyjąć, że Rasputin kierował się seksualnymi obyczajami sekty

chłystów, choć sam nie mógł do niej należeć. Lecz jakkolwiek by było,

ta teoria ®oczyszczającejŻ rozwiązłości znajdowała entuzjastyczne zwo-

lenniczki wśród arystokratycznych dam z salonu Ignatiewej, przejawiają-

cych mistyczne skłonności".

Deputowany do Dumy Puryszkiewicz, który później znalazł się

w grupie morderców Rasputina, poświęca w swoim satyrycznym pamfle-

cie sporo miejsca uciechom, jakie odbywały się w salonie Ignatiewej.

Zacytujmy Almasoffa: "Rasputin, którego w salonach uważano za ®wyż-

szego mistykaŻ, za nosiciela nowych, nikomu jeszcze nie znanych idei,

przekonany, że wszyscy spoglądają na niego z czcią, zasmakował w owej

mistycznej roli i zaczął się zachowywać jak prawdziwy, prostacki Casa-

nova. Wiersz, który jest niestety nieprzetłumaczalny, opisuje, jak ®hrabi-

na, zaciskając wargi, bezwolnie poddaje się chłopuŻ i ®niby motyl miota

się schwytana w zastawioną przezeń siećŻ. Spotkania odbywały się wie-

czorami po prelekcjach Rasputina i nosiły nazwę nocnych czuwań -

®bdenjeŻ (wigilie). Rozpustę maskowano mistycyzmem, zwyczajne orgie

przyoblekano w formę wyższego aktu religijnego, przydając w ten spo-

sób ekscesom boskiego znaczenia. Religijne prelekcje Rasputina zawsze

kończyły się takimi orgiami. Pamflet Puryszkiewicza opowiada o tym, że

kiedy w salonie hrabiny wygaszano lampy, można było dostrzec, jak

jasne, wymanikiurowane dłonie damy toną w uchwycie obwiedzionych

czarną obwódką palców mużyka. Nawet gorącokrwisty Amor z zakłopo-

taniem przyglądał się zwariowanej hrabinie, oddającej się w spocone,

chłopskie łapy. Wiersz Puryszkiewicza zaczyna się słowami:

I bya Rosja, i byto wojna,

I był też salon hrabiny I.,

Gdzie zmarrivychwstały Mesjasz

Żłopał schłodzonego szampana.

Na zakończenie pamfletu, demaskującego orgiastyczny charakter

tych spotkań, wspomina się także o owym ®mistycznymŻ zainteresowa-

niu i owej ciekawości wysoko urodzonych dam podsycanej ®plastyczny-

69

RASPUTIN

mi pozamiŻ Rasputina, które w najmniejszym stopniu nie spełniały wy-

magań etykiety. Zapach chłopskich portek mieszał się przy tym z perfu-

mami o woni tuberozy eleganckich dam".

Wszystkie urzędowe relacje, a także plotki półoficjalnych i prywat-

nych kręgów przysparzały Rasputinowi sławy, której nie powstydziłby się

legendarny Casanova. Po dzień dzisiejszy nie tylko pornograficzne pi-

semka, lecz nawet poważne gazety, jak choćby "Suddeutsche Zeitung"

(28/29.12.1996), dodają pikanterii publikowanym artykułom, umieszcza-

jąc uwagi o bajecznej potencji tego człowieka: "Rasputin potrafił to robić

godzinami i nigdy nie miał dość. Stąd jego przedpokoje zawsze były peł-

ne dam dworu i wielkich księżnych". Wypowiedź tę przypisuje się poecie

i lekarzowi Gottfriedowi Bennowi. Żeby zamknąć ten temat, zacytuj-

my fragment tekstu z czasopisma "Pralina" (25.1.1996): "Zza parawanu

musiałam się przyglądać, jak [...] tuzin razy osiągał orgazm. Kiedy już

rozdziewiczył dziewczynę, która wnet zaczęła krzyczeć z rozkoszy [...],

wyciągnął mnie z ukrycia i wielokrotnie zaspokoił".

Seksualną sławę Rasputina powiększały również raporty tajnej poli-

cji, które bynajmniej nie były aż takie tajne. Często wystarczyła tylko

wzmianka, że "odwiedził tę kobietę [...] i pozostał u niej przez dwie

godziny", żeby wywołać kolejny okrzyk oburzenia.

Musiało w końcu dojść do tego, że podobne oszczerstwa, które nie

ominęły nawet cesarzowej, dotknęły także carskich córek, młodych wiel-

kich księżniczek. Anna Wyrubowa pisze o jednej z takich pogłosek:

"Dama dworu panna Tiutczewa, której rodzina wywodziła się ze starego,

moskiewskiego rodu szlacheckiego, przybyła na dwór z polecenia wiel-

kiej księżnej Elżbiety Fiodorowny [siostry cesarzowej]. Wkrótce po

rozpoczęciu służby u młodych księżniczek zaczęła ®zbawiać RosjęŻ. Nie

była z natury zła, ale nieopisanie ograniczona [...]. Pewnego razu, kiedy

przebywałam w Moskwie, musiałam wysłuchiwać od moich krewnych,

księżnej Golicyny i innych, opowieści o cesarskiej rodzinie, które wstrzą-

sały mną do głębi. I tak na przykład opowiadano sobie, że Rasputin

®prawie codziennie bawi w pałacuŻ, że ®kąpieŻ wielkie księżniczki i inne

brednie, przy czym panna Tiutczewa zawsze była wymieniana jako

koronny świadek wszystkich tych zdarzeń".

Panna Tiutczewa twierdziła nawet, że kiedyś osobiście wyrzuciła

Rasputina z sypialni dziewczynek i poinformowała o tym incydencie

cara. Mikołaj II ponoć miał jej zakazać rozpowszechniania tego rodzaju

kłamstw, później zaś, gdy nie przestała wysuwać podobnych zarzutów,

70

"Kariera" starca

odprawił ją z dworu. Nie przeszkodziło jej to w opowiadaniu wciąż

nowych wariantów tych samych historii o rzekomych "incydentach",

których była świadkiem.

O tym, jak groteskowy charakter przyjmowały te pogłoski, można się

przekonać na dwóch przykładach, które przytoczymy, uprzedzając zda-

rzenia, o jakich jeszcze będzie mowa. Francuski poseł zapisał w swym

dzienniku pod datą 2 stycznia 1917 roku: "Szepczą też po kątach, że

wielka księżna Tatiana, druga córka cesarza, przebrana za lejtnanta

gwardii miała być obecna przy tej tragedii [chodzi o zamordowanie

Rasputina], żeby wziąć odwet na Rasputinie, który kiedyś próbował ją

zgwałcić [...]. Podobno, aby zadośćuczynić jej żądzy zemsty, na jej

oczach wykastrowano umierającego Rasputina". Rudniew, kierujący po-

wołaną w 1918 roku komisją śledczą, która sprawdzała pawdziwość

wszystkich ciążących na Rasputinie podejrzeń, doszedł do wniosku,

że w żadnym wypadku nie utrzymywał on intymnych stosunków z "pa-

niami z towarzystwa", lecz co najwyżej z prostytutkami i "prostymi ko-

bietami". W tym miejscu odnotujmy na marginesie: Anna Wyrubowa,

zanim zaczęto ją przesłuchiwać w Twierdzy Pietropawłowskiej, została

aresztowana i poddana gruntownym badaniom lekarskim, ponieważ po-

mawiano ją, iż także ona miała intymne stosunki z Rasputinem. Okazało

się jednak, że wciąż była dziewicą.

We wstępie do książki księcia Jusupowa HIabund pisze o Rasputinie:

"Łączyły się w nim krańcowe przeciwieństwa. Był erotomanem i zara-

zem dobrym ojcem rodziny".

Zmyślonym okropnościom i kalumniom na temat Rasputina nie

brakowało też cech kuriozalnych. Pewien rzekomy gość starca utrzymy-

wał na przykład, że udało mu się zerknąć dojego sypialni, gdzie dostrzegł

sofę całkowicie zniszczoną "pośrodku". Również relacje o "szybkich

numerkach" podczas codziennych wizyt licznych petentów, oczywiście

wyłącznie z pięknymi kobietami, znakomicie mieszczą się w tym koro-

wodzie wysnutych z fantazji opowieśći.

Zakończmy ten temat, oddając głos Marii Rasputin, która pisze, że

sypialnia ojca mieściła się obok jadalni służącej jednocześnie jako pocze-

kalnia dla gości. Rasputin sypiał tam na wąskiej pryczy. Gdy zaś przeby-

wał w Pokrowskoje, mieli z żoną osobne łóżka. "Od czasu operacji matka

czuła wstręt do intymnych kontaktów, a ojciec, który, jak mi powiedziała,

nigdy nie przejawiał silnych potrzeb erotycznych, niczego od niej nie

wymagał [...]. A jednak to niewielkie pomieszczenie, gdyby dać wiarę

71

" RASPUTIN

oszczercom, miało być straszliwą jaskinią rozpusty, gdzie Rasputin gwał-

cił biedne, małe dziewczynki, które przychodziły do niego szukając

pomocy [...]. Niech to zostanie powiedziane raz na zawsze, że [...] bacha-

nalia nigdy się w naszym domu nie odbywały. Ojciec był [...] silnym

mężczyzną w swych najlepszych latach. Nieustannie otaczały go wielbi-

cielki, nie byłby zatem mężczyzną, gdyby od czasu do czasu nie uległ

urokom tej czy innej. Ale rugdy, przenigdy, o czym mogę zapewnić z ca-

łym przekonaniem, nic takiego nie działo się w naszym domu".

Mnóstwo ludzi powtarzało carowi opowieści o rzeczywistych lub

domniemanych ekscesach starca, zawsze dołączając życzliwą radę, żeby

się z nim rozstał. Również cesarzowa wiedziała o tych poczynaniach

człowieka bożego, który zawsze, ilekroć go o to zagadnęła, miał ze

skruchą przyznawać się do grzechu i ślubować poprawę.

Znacznie bardziej widoczne były jego ekscesy alkoholowe, które

z biegiem lat nasilały się. Jego córka zanotowała, że w pierwszych latach

w Sankt Petersburgu ojciec stronił od wszelkich trunków. Później jednak,

w miarę jak wzrastała presja oczekiwań wobec niego, ujawniała się

otwarta wrogość i gęstniała sieć oplatających go intryg, coraz częściej

sięgał po alkohol, zwłaszcza ciężkie, południowe wina, które poznał

i nauczył się cenić w najlepszym towarzystwie, a czasem upijał się do

nieprzytomności. Wykorzystywał alkohol jako rodzaj środka uśmierzają-

cego. Podobny wniosek wynika również z raportów ochrany, później zaś

innych, prywatnych agentów; w raportach tych wręcz roi się od informa-

cji o jego pijatykach. Życzliwe kręgi dworskie informowały cara i caro-

wą o tych libacjach. Jednakże kiedy Rasputin zjawiał się na dworze, dbał

o to, żeby być trzeźwym.

ROZDZIAŁ VII

Wrogowie zwierają szyki

Często można się zetknąć z opinią, że to występne życie Rasputina

sprawiło, iż wielu wpływowych ludzi zaczęło się od niego odsuwać,

a nawet przechodzić na zdecydowanie wrogie pozycje. Stwierdzenie to

jest tylko częściowo słzszne. Kiedy się bowiem okazało, że Rasputin nie

jest bezwolnym figurantem, na co liczyło przede wszystkim kilku wiel-

kich książąt i członków Związku Prawdziwych Rosjan, dążących do

zwiększenia swych wpływów na carską rodzinę i całokształt polityki,

zaczęto się nie tylko od niego dystansować, lecz również prowadzić

z nim walkę; nie wzdragano się nawet przed myślą o fizycznym usunię-

ciu Rasputina, czego dowodzą zamachy na jego życie. Zwłaszcza ultra-

prawicowy Związek Prawdziwych Rosjan, którego wielkim mistrzem

był książę Mikołaj Mikołajewicz, tworzył wspólnie ze swym skrajnym

skrzydłem, tak zwaną Czarną Sotnią, niebezpieczne, wrogie wobec star-

ca stronnictwo, którego nie można było lekceważyć. Właśnie do tego

ugrupowania należeli późniejsi mordercy Rasputina - Puryszkiewicz

i Jusupow.

Hrabia Sergiusz Witte opisuje tę organizację w swoich Wspomnie-

niach: "Partia ta jest z gruntu patriotyczna, dlatego też na tle panującego

u nas kosmopolityzmu mogłaby uchodzić za zjawisko pozytywne [...].

Nie kieruje się jednak rozsądkiem i szlachetnością, lecz namiętnościami.

Większa część jej przywódców to polityczni nuworysze, ludzie o męt-

nych poglądach i nieczystych intencjach; nie przyświeca im żadna żywot-

na czy choćby rzetelna idea polityczna, a wszystkie ich poczynania służą

rozbudzeniu najniższych instynktów dzikich, ciemnych mas. Owszem,

pod skrzydłami dwugłowego orła partia ta potrafi doprowadzić do naj-

straszliwszych pogromów i wstrząsów, lecz zdolna jest wyłącznie do

działań destrukcyjnych. Ucieleśnia barbarzyński, nihilistyczny patrio-

tyzm, karmiący się kłamstwem, potwarzą i oszustwem, jest partią dzikiej

73

RASPUTIN

i tchórzliwej rozpaczy, nie ma w niej natomiast śmiałych, dalekowzrocz-

nych sił twórczych. Tworzą ją ciemne masy, skrywający swą przynależ-

ność przedstwiciele kręgów dworskich i różni pyszniący się wszelkimi

honorowymi tytułami szlachcice, a jej przywódcy to polityczni nicponie

(...]. Na chwałę szlachty należy powiedzieć, że ci potajemni zwolennicy

Czarnej Sotni stanowią znikomą mniejszość szlachetnego rycerstwa ro-

syjskiego. Są to zdegenerowani szlachcice, rozpieszczeni jałmużną z car-

skiego stołu (a są to jałmużny milionowe). A biedny car marzy, że

opierając się na tej partii, na nowo przywróci wielkość Rosji [...].

Nie byłem zatem zdziwiony, gdy [...] dowiedziałem się, iż wielki

książę [Mikołaj Mikołajewicz] pozostaje w bliskich stosunkach z przy-

wódcą [...] Czarnej Sotni [...]. Później zaś sam stanął na czele prawico-

wych rewolucjonistów. Nie różnią się oni wcale od rewolucjonistów

_ ekstremistycznej lewicy ani pod względem metod, ani też zasad (cel

uświęca środki). Odróżniają się od nich jedynie tym, że lewicowi rewolu-

cjoniści to ludzie, którzy zagubili właściwą drogę, w większości jednak

są przecież w gruncie rzeczy ludźmi uczciwymi, prawdziwymi bohatera-

mi, którzy dla swych błędnych idei potrafią poświęcić wszystko, nawet

życie, podczas gdy ci z Czarnej Sotni kierują się w przeważającej wię-

kszości tylko egoistycznymi pobudkami, potrzebami żołądka i sakiewki.

To nikczemne charaktery, skrytobójczy mordercy. Są równie skorzy do

mordu i zabójstwa jak rewolucjoniści lewicowi, lecz ci przynajmniej

robią to sami, oni natomiast najmują morderców. Ich armia składa się

z oprychów najpodlejszego autoramentu. Wpływem wielkiego księcia

Mikołaja Mikołajewicza należy też tłumaczyć miłość, jaką monarcha

okazuje Czarnej Sotni, której członków publicznie chwalił jako najle-

pszych ludzi Rosji, przedstawiając ich jako wzór patriotyzmu i dumę

narodu. Trzeba też pamiętać, kto stoi na czele tych ludzi: Dubrowin

Konowicyn, mnich Iliodor i inni, którym w miarę możności należy scho-

dzić z drogi i którym żaden uczciwy człowiek nie poda ręki".

ROZDZIAŁ VIII

Nieudane zamachy

Dokonano kilku zamachów na życie Rasputina. I wcale nie były one

dziełem przedstawicieli świata przestępczego, lecz zostały zainicjo-

wane przez wpływowe osobistości, ba, przez dygnitarzy państwowych.

Pierwszy z nich miał miejsce w sierpniu 1910 roku, wkrótce po tym, jak

starzec - który na życzenie cara i ze względu na opinię publiczną spędził

kilka miesięcy w rodzinnej wsi - powrócił do stolicy. Pięciu mężczyzn

próbowało go przejechać autem. Rasputin cudem wyszedł bez szwanku.

Sprawców nigdy nie wykryto.

Tatiana Botkina opowiada w swej książce o kolejnej próbie, którą

udaremniono w zarodku: "Nie kończące się intrygi dworskie sprawiły, że

owej jesieni 1913 roku Rasputin postanowił wyjechać do Jałty. Dowie-

dziawszy się o zamiarze starca, generał Dumbadze, wojskowy dowódca

tego regionu, człowiek o ognistym temperamencie rodowitego Gruzina,

wysłał zaszyfrowaną depeszę do ministra spraw wewnętrznych. Prosił

w niej ni mniej, ni więcej tylko o pozwolenie utopienia Rasputina w cza-

sie rejsu z Sewastopola do Jałty. Kiedy jego zuchwałe żądanie zostało

odrzucone, Dumbadze poinformował, że nie może wziąć odpowiedzial-

ności za bezpieczeństwo starca, i zlecił to zadanie szefowi miejscowej

policji w Jałcie. Ten zaś, w najwyższym stopniu zaniepokojony, wykonał

polecenie tak gorliwie, że cała ludność musiała odnieść wrażenie, iż to

sama cesarzowa wydała rozkaz, by w tak szczególny sposób zadbano

o ochronę świętego człowieka".

Zdarzyły się wypadki jeszcze bardziej szokujące. Minister spraw

wewnętrznych Aleksy Chwostow, który przewodził w Dumie partiom

prawicowym i był jednocześnie członkiem Związku Prawdziwych Ro-

sjan, usiłował zlecić otrucie Rasputina. Akcję tę opisuje Almasoff: "Prze-

szedłszy do obozu wrogów Rasputina, minister Chwostow postanowił

wykorzystać swoje wpływy i wywrzeć nacisk na osoby strzegące Raspu-

75

RASPUTIN

fina. Jego pierwszy rzekomy zamach na Rasputina, który wywołał wiele

zamieszania, był próbą otrucia; nie powiódł się on tylko dlatego, że

w ochranie byli ludzie, którzy przewidzieli bliski upadek swojego szefa

Chwostowa i wydali go tym swoim przełożonym, którzy mieli jeszcze

nadzieję, że dzięki starcowi zrobią karierę".

Cała historia rozegrała się w następujący sposób: Rasputin zadzwo-

nił do bankiera Rubinsteina, prosząc o przysłanie kilku butelek wina,

które pił w jego domu poprzedniego wieczoru. Rubinstein miał dług

wdzięczności wobec Rasputina, ten bowiem kiedyś wstawił się za nim,

gdy bankier wplątał się w pewną aferę polityczną. Podczas transportu

wino zostało zatrute. Ochrana jednak zorientowała się w porę i "zażegna-

ła niebezpieczeństwo. Później okazało się, że próba otrucia została

zaaranżowana przez byłego dyrektora departamentu policji i wicemini-

stra spraw wewnętrznych S.P Bieleckiego, który aspirował do zwalniają-

cego się stanowiska ministra spraw wewnętrznych i dlatego próbował

zaskarbić sobie przychylność starca. Chwostow jeszcze przez jakiś czas

pozostał na swoim stanowisku, aż w końcu został oficjalnie oskarżony

o związek z przygotowaniem mordu na Rasputinie".

Ministrowi dowiedziono ponadto uknucie kolejnego zbrodniczego

spisku. Tym razem plan był bardziej skomplikowany, ale też i bardziej

wyrafmowany. Jak pisze Almasoff: "Chwostow wezwał do siebie znane-

go agenta-prowokatora Borysa Rżewskiego-Rajewskiego, awanturnika

i skompromitowanego agenta ochrany, i zlecił mu zorganizowanie zabój-

stwa Rasputina. Plan został opracowany już wcześniej. Rżewski-Raje-

wski otrzymał niezbędne dokumenty oraz dużą sumę pieniędzy z tajnego

funduszu Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i pod przykrywką współ-

pracy z gazetą Suwońna ®Wieczernyje WremiaŻ miał się udać do Kopen-

hagi, żeby nawiązać kontakt z mnichem Iliodorem, który po ucieczce ze

zsyłki ukrywał się w tamtejszym klasztorze. Rżewski-Rajewski miał dwa

zadania: po pierwsze - uzyskać od Iliodora różne dokumenty, które

mogłyby zdyskredytować Rasputina, mianowicie szereg listów wysoko

postawionych osobistości, a nawet członków dynastii panującej, oraz po

drugie - gwarantując w imieniu ministra Chwostowa całkowitą niekaral-

ność, przekonać Iliodora, żeby wrócił do Sankt Petersburga i ®zamordo-

wał Rasputina z zemstyŻ. Gdyby Iliodor nie przystał na drugą propozy-

cję, Chwostow zamierzał poprzestać na wyciągnięciu korzyści z pierw-

szej części planu - chciał opublikować część listów, pozostałe zaś zwró-

cić nadawcom. W ten sposób zdyskredytowałby starca na dworze, sam

76

Nieudane zamachy

natomiast, dowodząc troski o honor i dobre imię wysokich osobistości,

które mogłaby skompromitować publikacja ich listów do Rasputina,

zapewniłby sobie uprzywilejowaną pozycję w kręgach dworskich".

Plan spełzł na niczym, "partia Rasputina dowiodła bowiem, że jest

silniejsza i bardziej wpływowa niż szef żandarmerii, nawet w kręgach

samej żandarmerii. Zaledwie Rżewski-Rajewski opuścił Sankt Peters-

burg, żandarmi strzegący granicy z Finlandią otrzymali polecenie, by

wszelkimi dostępnymi środkami uniemożliwić mu wyjazd. Po przybyciu

na stację Biełoostrow niczego nie podejrzewający Rżewski-Rajewski

zgodnie z przepisami okazał paszport oraz, dla większego efektu, także

dokumenty wystawione przez ministerstwo. Oficer dyżurny zebrał doku-

menty wszystkich podróżnych i opuścił pociąg. Komendant dworca,

rotmistrz żandarmerii Tohxbiejew, zaczął kontrolować bagaże i poddawać

pasażerów wprowadzonej w czasie wojny rewizji osobistej. Kiedy przy-

szła kolej na Rżewskiego-Rajewskiego, tenże sprzeciwił się kategorycz-

nie nie tylko rewizji osobistej, lecz także kontroli bagażu [...], zaczął

używać w stosunku do nieustępliwego oficera niezwykle ostrych wyra-

żeń, a nawet, kiedy ten próbował siłą otworzyć jego bagaż, omal nie

posunął się do rękoczynów. Rżewskiego naturalnie natychmiast ujęli

żandarmi. Na posterunku [...] sporządzono obszerny protokół w sprawie

®obrazy osoby urzędowej podczas wykonywania czynności służbo-

wychŻ; wszyscy świadkowie spośród pasażerów pierwszej klasy, na

których powoływał się także Rżewski, potwierdzili zawarte w protokole

informacje. Przypadek, który wydaje się nad wyraz osobliwy, sprawił, że

grupa świadków składała się głównie z wpływowych osobistości, zajmu-

jących w Sankt Petersburgu odpowiedzialne stanowiska, a jednym z nich

był wiceprezydent Dumy Państwowej A. Protopopow, który oficjalnie

jechał do Sztokholmu na spotkanie z amerykańskim agentem handlo-

wym, nieoficjalnie zaś, jak później stwierdzono, na spotkanie z niemiec-

kim ambasadorem Luciusem von Stoedtenem, aby pertraktować z nim

w kwestii zawarcia separatystycznego pokoju. Oficer [...] pozwolił na

odjazd pociągu, ale zatrzymał w Biełoostrowie Rżewskiego-Rajewskiego

i zaczął go przesłuchiwać [...]. Doświadczony, kuty na cztery nogi żan-

darm doskonale wywiązał się ze swego zadania. Skrupulatnie spisał

wszystkie wyjaśnienia Rżewskiego i zakończył protokół dopiskiem, że

wydają się one podejrzane, jako że w czasie rewizji osobistej znaleziono

przy aresztowanym dużą sumę pieniędzy, jakiej nie wolno wywozić za

granicę. Dołączył jeszcze znalezione przy Rżewskim dokumenty, stwier-

77

RASPUTIN

dzając naiwnie, że powątpiewa w ich autentyczność. Rżewski został

formalnie aresztowany i pod silną eskortą odesłany razem ze wszystkimi

dokumentami z powrotem do Sankt Petersburgajako podejrzany o szpie-

gostwo. Cel został osiągnięty w błyskotliwym stylu. Minister Chwostow

znalazł się w nadzwyczaj niekorzystnej sytuacji i był zmuszony poprosić

o dymisję z powodów zdrowotnych. Zwolennicy Rasputina zręcznie wy-

korzystali to zdarzenie, doprowadzając do wybuchu gigantycznego skan-

dalu. Wspaniałą przysłzgę oddał im przy tym sam Rżewski-Rajewski,

który w zamian za obietnicę zwolnienia z aresztu i bezkarności złożył

zeznania obciążające ministra Chwostowa, a dotyczące jego uczestnictwa

w przygotowaniach do zamordowania Rasputina. Przez kilka dni stano-

wisko ministra spraw wewnętrznych pozostawało nie obsadzone. Mini-

sterstwem zarządzał przejściowo premier i minister spraw zagranicznych

B. Sturmer. Kiedy jednak A. Protopopow powrócił z podróży zagranicz-

nej, zupełnie nieoczekiwanie został mianowany zastępcą ministra w Mi-

nisterstwie Spraw Wewnętrznych i pozostał na tym stanowisku aż do

przewrotu. Całej tej aferze sporo pikanterii dodaje szereg znamienych

wydarzeń. Otóż, jak się później okazało, wiceminister spraw wewnętrz-

nych Bielecki nie tylko brał udział w przygotowaniu planu mordu, lecz

także pomagał Chwostowowi w jego przeprowadzeniu, ba, świadomie

prowokował swojego szefa; później jednak nakazał policji i żandarmerii,

by Rżewskiemu uniemożliwiono wyjazd za granicę. Lecz nadzieje Bie-

leckiego, który robił to wszystko tylko po to, by zostać ministrem spraw

wewnętrznych, nie spełniły się i ostatecznie sam znalazł się na liście

podejrzanych".

Niepowodzenie tego spisku doprowadziło ostatecznie do uznania

w pewnych kręgach, iż usunięcie znienawidzonego starca jest bezwzględ-

nie konieczne, zwłaszcza że fiaskiem zakończył się również kolejny plan,

tym razem obmyślony przez oficerów gwardii. Rasputin, który często

odwiedzał "Villa Rode", znany lokal rozrywkowy, był podczas jednej

z libacji tak pijany, że zaczął wygłaszać bardzo swobodne monologi

o swych związkach z rodziną carską i przechwalać się wpływami na

dworze. Kilku znajdujących się w lokalu oficerów świadomie go prowo-

kowało i dolewało mu alkoholu, licząc, że jego przechwałki będą mogły

stać się powodem do publicznego wystąpienia przeciw niemu w obronie

carskiego majestatu. Ponownie zacytujmy Almasoffa: "Kiedy po skanda-

lu w ®Villa RodeŻ zorientowano się, że głównym celem rotmistrza

Obrazcewa, który publicznie spoliczkował Rasputina, był zamach na

78

Nieudane zamachy

życie starca, zwolennicy świętego postanowili użyć wszelkich środków

dla zapewnienia mu bezpieczeństwa. W swoim czasie tę ochronę Raspu-

tina osobiście zorganizował Chwostow, który jako minister spraw we-

wnętrznych był jednocześnie szefem korpusu żandarmerii i wydziału

kryminalnego. Kierował się przy tym sprawdzoną praktyką ochrany, tak

iż nie tylko szofer Rasputina, lecz również portier i gospodarz domu,

w którym mieszkał Rasputin, jak też jego służba byli agentami ochrany".

Wcześniej jednak - musimy się teraz nieco cofnąć w czasie -

w przededniu wojny, która miała przejść do historii jako I wojna świa-

towa, w momencie, gdy kraj potrzebował każdego głosu ostrzegającego

przed niebezpieczeństwem, dokonano groźnego zamachu na życie czło-

wieka z Pokrowskoje w jego rodzinnej wsi. Inspiratorami tego zamachu,

w którym Rasputin został ciężko zraniony, mieli być mnich Iliodor i jego

i stronnicy.

Maria Rasputin, która była świadkiem zdarzeń z 29 czerwca 1914

roku, tak je opisuje: "Po śniadaniu, na które zaprosiliśmy naszych

krewnych i przyjaciół z okolicy, listonosz przyniósł telegram od cesarzo-

wej; ojciec wstał od stołu, żeby go przeczytać, po czym udał się na

pocztę, skąd chciał nadać odpowiedź. Nieopodal domu spotkał tę straszną

kobietę [...]. Wyciągała rękę, prosząc o jałmużnę. Kiedy ojciec sięgnął do

kieszeni, wydobyła spod swoich łachmanów nóż i ze zdumiewającą siłą

ugodziła go w brzuch. Potem wyciągnęła nóż z rany i próbowała zadać

kolejny cios. Ojcu udało sięjednak chwycić kawałek drewna, który leżał

na drodze, i uderzyć ją w głowę, tak że nie mogla go już zaatakować.

Krew z jego rany płynęła strumieniami. Ojciec zdołał się jeszcze dowlec

do domu i zawołać o pomoc, po czym zemdlał. Matka zatamowała

krwawienie. Dymitr pobiegł zatelegrafować po najbliższego lekarza, ten

jednak mieszkał aż w Tiumeniu oddalonym o dziewięćdziesiąt wiorst

[jedna wiorsta odpowiada mniej więcej jednemu kilometrowi]. Lekarz

pokonał ten dystans w osiem godzin, co było prawdziwym wyczynem,

i zważywszy, że jechał konno. Wedle jego diagnozy jedyną szansą na

uratowanie ojca było natychmiastowe umieszczenie go w szpitalu w Tiu- ś

memu. Lecz i wówczas rokowania byty nienajlepsze, bo ostrze noża

przebiło jelita, tak iż należało się liczyć z zapaleniem otrzewnej, wobec

którego ówczesna medycyna była jeszcze bezradna. Policjanci z Pokro-

wskoje z najwyższym trudem obronili zbrodniarkę przed gniewem mie-

szkańców wsi. Jedni chcieli ją utopić w Turze, inni domagali się wlecze-

nia jej końmi. Kobieta broniła się wrzeszcząc: ®Zostawcie mnie, idioci!

79

RASPUTIN

Puśćcie mnie! Pomściłam Zbawiciela! Zabiłam Antychrysta! Pan dał mi

jego wizerunek, ażebym go rozpoznała. Bogu niech będą dzięki, Anty-

chryst nie żyje!Ż. W rzeczy samej znaleziono przy niej [...] rysunek

przedstawiający mojego ojca. Policja zdołała w końcu wyrwać ją z rąk

tłumu i zamknąć w więzieniu. W poszarpanych na strzępy łachmanach,

pobita, zalana krwią wciąż pozostawała nieugięta. Na szczęście wójt

zadepeszował do cara, o czym w tym zdenerwowaniu nikt z nas nie

pomyślał. Szczegółowe śledztwo wykazało, że kobieta, która nazywała

się Gusiewa, mieszkała w przytułku należącym do klasztoru Iliodora.

Mnich ją ®nawróciłŻ, po czym uczynił z niej swoją fanatyczną zwolenni-

czkę. Nie ulegało najmniejszej wątpliwości, że Gusiewa była psychicznie

chora. Dzień wcześniej jakiś mężczyzna przywiózł ją do Pokrowskoje,

umieścił w niewielkim zajeździe niedaleko rzeki, opłacił za nią dwa

noclegi i powiadomił popa. Nigdy nie udało się ustalić personaliów tego

człowieka. Nóż, którym się posłużyła, był nowy, niezwykle ostry i musiał

sporo kosztować - najwidoczniej kupił go ktoś inny, bo ta szalona kobieta

nie miałaby czym za niego zapłacić".

Wieść o zamachu rozeszła się lotem błyskawicy także w wyniku

zarządzonego przez cara śledztwa i natychmiast zaczął o nim plotkować

cały Sankt Petersburg. W salonach antyrasputinowskich panowała zgod-

na opinia, że starca dosięgła sprawiedliwa kara. Powiadano, że Chionia

Gusiewa to była zakonnica, która została uwiedziona przez Rasputina

w klasztorze, później zaś ze zgryzoty postradała rozum. Obłąkana kobieta

nie miała najwidoczniej innego wyjścia, musiała własnoręcznie ukarać

samozwańczego człowieka bożego.

Zwolennicy starca natomiast bardzo szybko doszli do wniosku, że

zamach ten musiał być rezultatem celowej akcji, która miała "wyelimino-

wać Rasputina z gry", akcji tych, którzy obawiali się, że dzięki swej

pozycji na dworze mógłby on ostrzec cara przed przystąpieniem Rosji do

wojny przeciw Rzeszy Niemieckiej. Kręgi te twierdziły z całym przeko-

naniem, że cesarzowa uczyniłaby wszystko, co w jej mocy, by uchronić

przed tym zagrożeniem swoją ukochaną ojczyznę - była przecież nie-

mieckiego pochodzenia.

Prawdą jest, że w rozmowach, listach, a nawet depeszach Rasputin

ostrzegał cara przed przystąpieniem Rosji do wojny. Ostatecznie jednak

przeważyły podszepty francuskiego i angielskiego ambasadora, które

trafiły na podatny grunt; car Mikołaj zawsze bowiem miał wrażenie, iż

cesarz Wilhehn nieustannie narzuca mu swoją wolę.

ROZDZIAŁ IX

W centrum władzy: otwarta wrogość

Zanim przejdziemy do wydarzeń, które w przededniu wielkiej wojny

zdominowały nastroje nie tylko w Rosji, rzućmy okiem wstecz na

poczynania przedstawicieli Kościoła, którzy popierali starca, ponieważ

sądzili, że przez niego uda im się przeforsować własne interesy.

Większość z nich, w szczególności mnich Iliodor, ale także biskupi

Teofan, Hermogen i Wasiliew, roili sobie jeszcze w tym okresie, że ściśle

kontrolują kaznodzieję i mogą go wykorzystywać do własnych celów.

Chodziło im przy tym o zabezpieczenie, więcej, o rozbudowanie źródeł

dochodów Cerkwi, między innymi przez umieszczanie na ważnych urzę-

dach kościelnych swoich wiernych popleczników. Żeby to osiągnąć, nie

cofali się przed niemal żadnym środkiem, czego opinia publiczna zdawała

się nie dostrzegać. Jednym z tych środków miało być sterowanie Raspu-

tinem w taki sposób, by podążał w pożądanym kierunku.

Nie da się już dzisiaj wyjaśnić, czy u początków swej kariery

Rasputin współpracował z kościelnymi dostojnikami tylko ze względów

taktycznych, wbrew własnym przekonaniom, czy też czynił to nieświado-

mie. Jestjednak faktem, że wędrując po kraju i głosząc słowo boże, chcąc

nie chcąc działał na rzecz swoich kościelnych protektorów. Jednocześnie

okrywał chwałą ich biskupstwa i klasztory daleko poza ich granicami,

dzięki kanonizacjom cudotwórców zyskiwały one bowiem na znaczeniu.

Szacunek ludzi dla danego biskupstwa czy klasztoru był ściśle związany

z liczbą "świętych", którzy mogli wstawić się za nimi u Boga. Powię-

kszanie grona lokalnych "świętych" pozwalało też udaremniać wszelkie

próby reform, które mogłyby ograniczyć kościelne wpływy. Kościół

prawosławny był w owym czasie nastawiony na cele nie tyle "duchowe",

co świeckie. Zmierzał do uzyskania realnego wpływu na ludność i posze-

rzenia własności kościelnej, a im lepszy był wizerunek danego biskup-

stwa czy klasztoru, tym znaczniejsze były dary oraz nadania ziemi

81

, tym znaczniejsze były dary oraz nadania ziemi

i własności. Wszystko to ściśle wiązało się z wielkim księciem Mikoła-

jem, który popierał te dążenia, jako że ostatecznie służyły one także jego wp

interesom, czytaj: interesom jego organizacji. Im więcej bowiem wpły- ści

wowych ludzi znajdowało się w Związku Prawdziwych Rosjan, tym pcy

większa stawała się jego zdolność skutecznego działania.Ras

Początkowo zdawało się, że uda się zrealizować plany związane dov

z Rasputinem. Było tak przynajmniej do czasu, gdy ten znów zwrócił się ośn

ku alkoholowi i kobietom. Tryb życia starca, bardziej zainteresowanego wy,-

sprawami ziemskimi niż duchowymi, stał się przyczyną ochłodzeniawar

stosunków z kościelnymi protektorami. Poza tym rosnąca popularność Wp

Rasputina sprawiła, że przestał być człowiekiem do ich wyłącznej dyspo- kilk

zycji, gdyż z czasem poznał wiele innych znakomitości petersburskiego ł

towarzystwa. Nigdy jednak nie wszczął otwartej walki ze swymi pro- spoi

82

W centrum władzy: otwarta wrogość

w nim z Rasputinem, żeby uniknąć dworskich plotek.

lektorami. Po prostu zaczął myśleć i działać bardziej samodzielnie i egoi-

stycznie. Takie wrażenie musieli odnieść ci, którzy do tej pory byli pewni

jego lojalności i nieograniczonej dyspozycyjności.

Po tym, jak tematem dnia stało się cudowne uzdrowienie carewicza

przez Rasputina, zdawało się, że starzec osiągnął już niemal szczyt swej

potęgi.

Podczas gdy zawistnicy zaczęli ciskać na niego gromy, zwolennicy

wpadli w euforię, sławiąc to nadzwyczajne zdarzenie, którego doniosło-

ści nie potrafili zresztą w pełni docenić, jako że o samej chorobie nastę-

pcy tronu na dobrą sprawę nikt jeszcze nie wiedziaŁ Podkreślano, że

Rasputin nie tylko uratował życie carewicza, lecz także jednoznacznie

dowiódł swej nadprzyrodzonej i uzdrawiającej siły, której nikt już nie

ośmieli się kwestionować. Z perspektywy stronników Sybiraka jeszcze

wyżej należało ocenić fakt, że po uzdrowieniu carewicza nadal przyjmo-

wano go na dworze, w dodatku w najściślejszym kręgu carskiej rodziny.

Wprawdzie Wyrubowa twierdziła później, że Rasputin ogółem tylko

kilka razy przebywał w cesarskim pałacu, co miały poświadczać protoko-

ły wartowników, nie wspomniała jednak, że rodzina cesarska dość często

spotykała się z Rasputinem w jej domku, żeby uniknąć dworskich plotek

83

... .... . . .. RASPUTIN

i ciekawskich spojrzeń. Tego faktti nie udało się jednak długo utrzymać

w tajemnicy i ludzie zawistni, dostrzegający w Rasputinie wyłącznie nie-

okrzesanego chłopa, który stara się przypochlebić carskiej rodzinie fał-

szywą świątobliwością, zaczęli go zwalczać.

Szydercy i przeciwnicy Rasputina, powodowani ambicją i żądzą wła-

dzy, doszli najwidoczniej do wniosku, że kieruje się on podobnymi

84

W centrum władzy: otwarta wrogość

pobudkami: chęcią zdobycia wpływów politycznych, stanowisk i bogac-

twa. Innych motywów jego postępowania dopatrzyć się nie potrafili lub

je odrzucali. Wrogość tych ludzi stała się tak oczywista, że Rasputin

zaczął ich unikać, co tylko podsyciło ich nienawiść. Od ludzi zawistnych,

wysoko postawionych osobistości, jak też członków własnej rodziny car

wkrótce dowiedział się o niemoralnych występkach starca, a mimo to

nadal zdarzało mu się poświęcać Rasputinowi kilka godzin swego wolne-

go czasu. Jako że po pierwszym pobycie na dworze mużyk tak czy

85

RASPUTIN

inaczej znajdował się pod obserwacją, wkrótce niezliczone tomy akt

zapełniły się raportami o jego działalności, zwłaszcza o przypisywanych

mu wybrykach.

Również cesarzowa znała te pogłoski, o których szczegółowo infor-

mowałają Anna Wyrubowa. I na swój sposób wyjaśniła sprawę. "Aczkol-

wiek cesarzowa, jak już wspomniałam, miała do Rasputina całkowite

zaufanie - pisze Wyrubowa - dwukrotnie wysłała mnie razem z kilkoma

innymi osobami w jego ojczyste strony, żebym przekonała się na własne

oczy, jak żyje w rodzinnej wsi Pokrowskoje. Byłoby naturalnie lepiej,

= gdyby tę misję powierzyła komuś mądrzejszemu i bardziej doświadczone-

mu; ale życzenie cesarzowej było dla mnie rozkazem [...]. Grigorij Jeiimo-

wicz osobiście odebrał nas ze stacji kolejowej i powiózł przez niezmierzo-

ny, syberyjski step, tu i ówdzie przetykany polami uprawnymi. Przyby-

wszy do Pokrowskoje, zatrzymaliśmy się przed dwukondygnacyjnym,

drewnianym domem i mile zaskoczona stwierdziłam, że syberyjscy chłopi

zdają się żyć w stosunkowo dobrych warunkach. Na progu domu przywi-

tała nas małżonka Rasputina, starsza, życzliwa kobieta, a także troje jego

dzieci, dwie młode dziewki służebne i jego dziadek, rybak. Oddano nam

do dyspozycji dość duży pokój na górnym piętrze; za posłanie słzżyły

maty, które na noc rozpościerano na podłodze. W jednym z kątów wisiało

kilka obrazów świętych, przed którymi paliły się małe lampki. W długim,

ciemnym pokoju, gdzie stał duży stół i kilka ławek, spożywano posiłki;

tutaj znajdowała się ikona Matki Boskiej Kazańskiej, którą uważano za

cudowną. Wieczorami przed tym obrazem zbierała się na modlitwę cała

rodzina i ®braciaŻ, czterej mieszkający w pobliżu rybacy".

Informacji, jakie Wyrubowa zdobyła w Pokrowskoje, nie udało się

dhzgo utrzymać w tajemnicy przed bywalcami petersburskich salonów. Na-

tychmiast rozległy się szydercze głosy, że starzec owinął ją sobie wokół

palca, że zapach ryb uderzył jej do głowy - te i inne zjadliwe drwiny

nieustannie krążyły w towarzystwie. Nie tylko dlatego, że Wyrubowa ze

względu na swoją pozycję zaufanej cesarzowej i tak nie cieszyła się szcze-

gólną sympatią. Złośliwości te pełne były także mniej lub bardziej dwuzna-

cznych aluzji do uwodzicielskich sztuczek Rasputina.

Oprócz wszelkich innych pogłosek coraz większego znaczenia na-

bierały też plotki o codziennych "audiencjach" w petersburskim mieszka-

niu Rasputina. Można tam było spotkać niemal wszystkich: od żądnego

kariery oficera, który prosił o awans, przez urzędników, którzy pragnęli

otrzymać order, finansistów, którzy mieli nadzieję na wymierne korzyści,

86

W centrum władzy: otwarta wrogość

prostych ludzi, którzy znaleźli się w biedzie lub prosili o wsparcie, aż po

rzeszę wielbicielek. Musiało naturalnie dojść do tego, że zaczęły się tam

zjawiać także szlachcianki, księżne i wielkie księżne, pragnące znaleźć

się blisko człowieka, który był na ustach wszystkich.

O codziennych "audiencjach" u Rasputina dzień w dzień opowiada-

no sobie coś nowego, czasem zdarzyła się nawet prawdziwa opowieść,

a wszystkie te fakty i domysły z rozkoszą ubarwiano w dekadenckich

87

RASPUTIN

salonach. Dzięki temu każdy z obecnych mógł w nich znaleźć wyborną

pożywkę dla swych uprzedzeń.

Powiadano na przykład, że spotkania u Rasputina odbywają się

w jadalni i podaje się podczas nich herbatę oraz czarny chleb. A wytwor-

ne towarzystwo gardziło w owym czasie czarnym chlebem, uchodził

bowiem za pożywienie chłopskie, prymitywne. Podobnie rzecz się miała

z zupą rybną. Rasputin nigdy nie lubił mięsa. Jedynym wyjątkiem były

ryby, które często jadało w się jego rodzinnych stronach. Szczególnie

wysoko cenił rybę gotowaną albo zupę rybną, która w tym regionie do

dzisiaj należy do codziennych potraw prostych ludzi. Z pogardą dla jego

braku manier opowiadano, że starzec miał zwyczaj wyławiać kawałki

ryby z garnka brudnymi rękami i częstować gości, którzy z wdzięczno-

ścią przyjmowali te smakołyki wśród westchnień i z zachwytem

w oczach, nie bacząc na czarne obwódki wokół jego paznokci. Zwolen-

nicy Rasputina tłumaczyli to naturalnie zupełnie inaczej. W tym rozda-

waniu potraw widzieli nowy rodzaj komunii. Podobnie jak Chrystus

łamał rękami chleb i rozdawał go swoim uczniom, tak starzec miał dzielić

się z obecnymi najlepszymi kąskami swych prostych potraw.

Wieści o rzeczywistych lub domniemanych biesiadach i towarzyszą-

cych im zdarzeniach w mieszkaniu Rasputina rozgłaszali najczęściej

ludzie, którzy z rozmaitych powodów nie mieli dostępu do ścisłego kręgu

otaczających go osób. Byli też naturalnie i tacy, w których proste, chłop-

skie zachowanie Rasputina rzeczywiście budziło po prostu odrazę. Nie

mieli oni bowiem żadnej styczności ze światem i warunkami życia niż-

szych warstw społecznych, za normalny i godny pielęgnowania uważali

wyłącznie styl życia wytwornego towarzystwa. Wszystko, co odbiegało

od tego wzorca, było przez nich odrzucane lub, jak w przypadku Sybira-

ka, obserwowane i interpretowane złośliwie i bez zrozumienia. Odnosiło

się to zarówno do jego bezpośredniego sposobu bycia w kontaktach

z osobami wyżej postawionymi, pozornego braku pokory wobec nich, jak

również do jego sposobu ubierania się, mówienia, niedostatków wy-

kształcenia, gminnego zachowania się przy stole, krótko mówiąc, wszyst-

ko, co odróżniało tego człowieka od tak zwanych filarów społeczeństwa,

dawało asumpt do krytyki i drwiny.

Jednak czas na otwartą konfrontację ze starcem jeszcze nie nadszedł..

Jego protektorzy i wielbiciele wciąż mieli przewagę, poza tym kontakty

z rodziną carską sprawiały, że stał się niemal nietykalny. Co wszakże nie

wykluczało rzucania na niego potwarzy.

88

W centrum władzy: otwarta wroeość

Jak bliskie były te kontakty z rodziną monarchy, świadczą liczne

zachowane listy do starca zarówno od carowej, jak i od jej córek,

a później także od carewicza. Kilka z tych listów zaledwie w parę lat

później stało się przyczyną skandalu. Najpierw jednak parę cytatów

z korespondencji dzieci utrzymanej w poufnym tonie, która świadczy

o ich szczerym przywiązaniu. 28 listopada 1909 roku najstarsza z car-

skich córek, wielka księżna Olga, pisała: "Mój drogi, kochany przyjacielu

[...]. Nie wiesz, jak mi smutno, że już tak dawno Cię nie widziałam.

Często myślę o Tobie i tak bardzo chciałabym Cię wreszcie zobaczyć.

Gdzie spędzisz Boże Narodzenie? Proszę, napisz do mnie, tak lubię

dostawać listy od Ciebie. Jak się mają Twoja żona i Twoje dzieci? [...]

Modlę się do Boga, żeby mama tej zimy nie zaczęła niedomagać, bo

wtedy będzie okropnie ciężko i smutno. Tak się cieszę, że od czasu do

czasu mogę widywać ojca Teofana. Kiedyś spotkałam go także w nowym

kościele w Jałcie. Nasza tutejsza kapliczkajest bardzo miła. Do widzenia,

drogi, kochany przyjacielu. Muszę iść na herbatę. Módl się za swoją

wierną i mocno Cię kochającą Olgę".

89

..

......

RASPUTIN

Mniej więcej w rok później księżna pisała: "Mój nieoceniony przy-

jacielu, często myślę o Tobie i o Twoich wizytach u nas, podczas których

mówisz nam o Bogu. Bardzo mi Ciebie brakuje, nie mam tu nikogo,

komu mogłabym powierzyć moje troski - a jest ich wiele, tak wiele [...].

Często chodzimy do Ani [Anny Wyrubowej]. Za każdym razem mam

nadzieję, że Cię tam zastanę, mój nieoceniony przyjacielu. Gdybym tak

wkrótce znów mogła Cię u niej zobaczyć [...]. Módl się za mnie i błogo-

sław mnie. Całuję Twoją rękę. Twoja kochająca Cię Olga".

W 1909 roku druga córka cara Tatiana tak pisała do starca: "Drogi

i kochany przyjacielu. Kiedy znów tu przyjedziesz? Czy dhxgo zostaniesz

w Pokrowskoje? Jak się mają Twoje dzieci? Jak się ma Matriosza [córka

Rasputina]? Zawsze kiedy jesteśmy u Ani, wszyscy myślimy o Tobie.

Tak bardzo chcielibyśmy pojechać do Pokrowskoje! Kiedy to się wresz-

cie stanie? Urządź to tak szybko, jak tylko możliwe; przecież Ty wszyst-

ko możesz, bo Bóg tak bardzo Cię kocha. I - jak mawiasz - Bóg jest taki

dobry, taki kochany, więc zrobi wszystko, o co go poprosisz. Przyjedź do

nas w odwiedziny jak najszybciej. Bez Ciebie jest tak smutno, tak

strasznie smutno. I mama bez Ciebie jest chora. A nas tak bardzo martwi,

kiedy mama choruje. Gdybyś tylko wiedział, jak ciężko jest patrzeć na

chorobę mamy. Ale przecież Ty i tak to wiesz, bo Ty wiesz wszystko.

Całuję Cię z całej siły, mój najdroższy przyjacielu. Cahję Twoje święte

ręce. Do widzenia. Na zawsze Twoja, Tatiana".

Trzecia córka cara, dziesięcioletnia wówczas Maria, napisała w tym

samym roku do przyjaciela z Syberii: "Drogi, dobry i niezapomniany

przyjacielu. Tak bardzo za Tobą tęsknię. Jak tu smutno bez Ciebie. Nie

uwierzysz - ale widzę Cię prawie każdej nocy we śnie. Rankiem, kiedy

tylko się obudzę, wyciągam spod poduszki Ewangelię, którą mi podaro-

wałeś, i całuję ją [...]. Całuję Cię. Całuję Twoje niebiańskie ręce. Na

zawsze Twoja, Maria".

Zachowało się też sporo listów najmłodszej z czterech córek cara,

urodzonej w 1901 roku Anastazji, do "bożego szaleńca". Mając zaledwie

osiem lat, dziewczynka pisała: "Mój kochany przyjacielu. Kiedy wreszcie

znów się zobaczymy? Ania powiedziała mi, że wkrótce wrócisz. Już teraz

bardzo się cieszę, tak lubię, kiedy opowiadasz nam o Bogu. Wydaje mi

się, że Bóg jest taki dobry. Módl się do niego, żeby pomógł mamie. Śnisz

mi się często. A Ty, czy ja Tobie też się czasem śnię? Kiedy przyjedziesz?

Kiedy zbierzesz nas wszystkich w jednym pokoju, żeby opowiadać nam

o Bogu? Tak jak mi powiedziałeś, staram się być grzeczna. Do widzenia.

90

W centrum wtadzy: otwarta wrogość

Całuję Cię. Pobłogosław mnie. Wczoraj pokłóciłam się z braciszkiem, ale

potem znów się pogodziliśmy. Twoja kochająca Cię Anastazja".

Kiedy księżniczki pisały te listy, carewicz Aleksy miał dopiero pięć

lat i nie potrafił jeszcze pisać. Kilka listów do Rasputina z tego okresu

opatrzył bardziej namalowanym niż napisanym inicjałem "A". Świadczy

to wyraźnie o duchowym związku - jeśli tak można rzec o uczuciach

dziecka w tym wieku -jaki istniał między starcem i carewiczem.

Również cesarzowa często pisywała do świętego człowieka. Najbar-

dziej brzemienny w skutki list pochodzi z roku 1907 i brzmi następująco:

"Mój niezapomniany przyjacielu i mistrzu, wybawicielu i doradco, jakże

bolesna jest Tbvoja nieobecność! Moja dusza nie znajduje ukojenia,

potrafię odrzucić troski tylko wtedy, gdy Ty, mój mistrzu, siedzisz u mego

boku, kiedy całuję Twoje ręce i mogę oprzeć głowę na Twoim świętym

ramieniu. Och, czuję wówczas taką ulgę, że mam już tylko jedno pragnie-

nie: usnąć na wieczność na Twoim ramieniu i w Twoich objęciach! Och,

jakaż to radość nie myśleć o niczym innym jak tylko o tym, żeś jest

blisko, u mego boku. Gdzie jesteś? Dokąd odszedłeś? A ja, która tak

bardzo cierpię i której serce jest tak ciężkie, ja proszę Cię tylko o jedno,

mój mistrzu, żebyś nie mówił Ani, jak bardzo bez Ciebie cierpię. Ania jest

dobra, miła, kocha mnie, ale nie odsłaniaj przed nią mojego bólu. Kiedy

znów usiądziesz u mego boku? Przyjedź szybko. Czekam i cierpię bez

Ciebie. Upraszam Cię o błogosławieństwo i całuję Twoje święte ręce.

Kochająca Cię na wieczność, M [Mama]".

Młody carewicz najwyraźniej szczególnie mocno polubił Rasputina,

którego nazywał Nowych, nie tylko dlatego, że ten potrafił opowiadać

interesujące historie, lecz przede wszystkim dlatego, że przynosił mu ulgę

w czasie ciężkiej choroby. Imię, które nadał starcowi Aleksy, stało się

w roku 1906 także oficjalnym nazwiskiem Sybiraka. Wiedząc aż nadto

dobrze, jakie skojarzenia mogło wywoływać jego prawdziwe nazwisko,

12 grudnia 1906 roku wniósł o jego zmianę. Jako oficjalne uzasadnienie

podał możliwość pomylenia go z krewnymi o tym samym nazwisku,

mieszkającymi w jego rodzinnej wsi. Pismem z 11 stycznia 1907 roku

cesarska kancelaria przychyliła się do tego wniosku. Od tej pory Grigorij

Jefimowicz Rasputin oficjalnie nosił nazwisko Rasputin-Nowych. Jednak

prawie nikt nie zwrócił uwagi na tę zmianę i nadal nazywano go niemal

wyłącznie Rasputinem.

Niewinne listy carskich dzieci do człowieka, którego niebawem

zaczęto nazywać rozpustnikiem, erotomanem i szarlatanem, tylko przez

91

, , .. . RASPUTIN

naprawdę złośliwych intrygantów, jakich spotykało się przede wszystkim

w dekadenckiej kamaryli dworskiej i w kręgach zbliżonego do świata

polityki wysokiego duchowieństwa, mogły zostać uznane za dowód, że

człowieka tego, ojca trojga dzieci, łączyło z dziećmi cara coś więcej niż

tylko więzi duchowe. To właśnie ludzie z tych środowisk wysuwali

najpotworniejsze oskarżenia. Za główny dowód rzeczowy posłużył im list

cesarzowej, z którego wysnuli wniosek o jej intymnym związku ze star-

cem: Rasputin - ich zdaniem - uczynił z niej seksualną niewolnicę,

sprawił, że stała się bezwolnym narzędziem w jego ręku. List cesarzowej

do Rasputina zaczął wkrótce krążyć po petersburskich salonach w licz-

nych, często mocno ubarwionych i sfałszowanych odpisach. Przyczyniły

się one w sposób decydujący do zachwiania wiary w szczerość intencji

mużyka z Pokrowskoje, któremu zaczęto przypisywać niskie pobudki.

Nastawiona do Rasputina raczej krytycznie siostra cara, wielka

księżna Olga Aleksandrowna, która w długich rozmowach z amerykań-

skim dziennikarzem Ianem Vorresem snuła swoje wspomnienia, wydane

później przez niego w książce The last Grand Duchess, w taki oto sposób

opisała jedną z rodzinnych scen w carskim pałacu: "Wszystkie cztery

dziewczynki i Aleksy byli już w łóżkach, ubrani w białe pidżamy, i spo-

glądali na Rasputina, który stał pośrodku pokoju. Natychmiast poczułam

promieniujące od niego ciepło. Dzieci najwyraźniej go lubiły. Aleksy

zaczął bawić się w zająca, kicał to tu, to tam. Rasputin złapał go, wziął

za rękę i spokojnie zaprowadził do łóżka. Stał przy nim przez chwilę

z pochyloną głową. Modlił się. I Aleksy modlił się razem z nim. Trudno

to wyjaśnić - ale w tym momencie byłam przekonana o czystości intencji

Rasputina".

Jednakże wielka księżna obwarowała swoją wypowiedź także pew-

nym zastrzeżeniem: "Ale poza tym nie mogę powiedzieć, żebym go lubiła

[...]. Wydawał mi się raczej prymitywny, miał chrapliwy głos, a jego

biblijne cytaty nie robiły na mnie wrażenia - wiedziałam dostatecznie

dużo o rosyjskich chłopach, którzy często znali na pamięć całe rozdzia-

ły Bibli".

Do otwartego skandalu wokół listów cesarzowej i carskich dzieci,

zwłaszcza córek, doszło w roku 1912. W tym czasie opinia publiczna

była już w znacznym stopniu uprzedzona do Rasputina. Wcześniej sta-

rzec kilkakrotnie odwiedzał mnicha Iliodora, który tymczasem awanso-

wał na opata klasztoru w Carycynie. Iliodor, którego świeckie nazwisko

brzmiało Sergiusz Michajłowicz Trufanow, utrzymywał, że Rasputin

92

W centrum władzy: otwarta wrogość

93

RASPUTIN

wypowiadał się negatywnie o rodzinie carskiej i mniej lub bardziej wy-

raźnie przyznawał się do członkostwa w wyklętej sekcie chłystów. Iliodor

twierdził ponadto, że o ile wiedział o stosunkach Rasputina z kobietami

i jego ekscesach, nie był całkowicie przekonany o jego przynależności do

sekty. Ponoć dopiero wówczas, gdy na zaproszenie Rasputina przyjechał

do jego rodzinnej wsi, miał się dowiedzieć od miejscowego popa, a także

od sąsiadów i okolicznego chłopstwa szczegółów o występnym i bezboż-

nym życiu starca, co wywołało jego dezaprobatę.

94

W centrum władzy: otwarta wrogość

Podczas wizyty w domu Rasputina starzec miał mu pokazywać wiele

listów i telegramów osobistej treści od cesarzowej i jej córek, przechwa-

lając się, że dzięki tak ścisłym związkom z rodziną cara może osiągnąć

niemal wszystko, co zechce. Może nawet sprawić, żeby stanowiska,

ordery i przywileje rozdzielano wedle jego woli. Iliodor twierdzi, że

zdjęty obrzydzeniem oddał Rasputinowi te listy, podejmując mocne po-

stanowienie, że musi pozbawić go władzy i uświadomić mu, gdzie jest

jego miejsce.

Jednakże z powodu pewnego incydentu, o którym jeszcze opowiemy,

sam Iliodor popadł w niełaskę; został wygnany do odległego klasztoru,

a potem zbiegł za granicę. Przyczyn pozbawienia władzy tego duchownego

doszukiwano się wówczas w intrygach Rasputina i w jego wpływach na

dworze, co wywołało wielkie oburzenie. Sam Rasputin, podobnie jak jego

córka, zawsze przedstawiali to zdarzenie zupełnie inaczej.

Jakkolwiek rzecz się miała, pewne jest, że Iliodor rozpowszechniał

z zagranicy swój pamflet. Powołując się na listy cesarzowej, piętnował

uwielbienie, jakie okazywała ona mużykowi. Posługując się głównie

cytowanym już listem, który ukradl Rasputinowi, Iliodor wyciągnął

jednoznaczny wniosek o seksualnym charakterze ich związku. Rozpisy-

wał się również o innych ekscesach starca. Zdumiewające, że treść tego

jadowitego paszkwilu - zważywszy na okoliczności jego powstania - po

dzień dzisiejszy rzuca cień na życie i działalność Rasputina, demonizując

tego tyle naiwnego, co pełnego pasji człowieka.

Ówczesny przewodniczący Dumy Michaił Rodzianko, zdeklarowany

przeciwnik Rasputina, poinformował cara podczas jednej z audiencji

o listach i pamflecie. Był znakomicie przygotowany do rozmowy: dyspo-

nował raportami tajnych służb o wyczynach Rasputina. Jak twierdzi

w swej książce, chodziło mu o to, żeby otworzyć oczy carowi i ocalić

jego, rodzinę i Rosję przed bezecnymi postępkami "szalonego mnicha".

W roku 1918 wynurzenia Iliodora ukazały się w Londynie pod tytułem

The mad monk ot Russia (Szalony mnich Rosji).

Anna Wyrubowa miała, delikatnie mówiąc, pełen dystansu stosunek

do Iliodora i podobnych mu duchownych. W swoich wspomnieniach

pisze: "Jestem przekonana, że Iliodor żywił nienawiść także do cesarzo-

wej i że to on jest autorem owej niesłychanie bezwstydnej książki, która

miesza z błotem celą rodzinę carską. W roku 1916 Iliodor złożył cesarzo-

wej pisemną propozycję: miała mu zapłacić sześćdziesiąt tysięcy rubli,

w przeciwnym razie zamierzał opublikować w Ameryce książkę o cesar-

95

RASPUTIN

sklej rodzinie i życiu na dworze. Cesarzowa naturalnie z oburzeniem

odrzuciła to bezczelne żądanie, oświadczając, że Iliodor może sobie pisać,

co zechce".

Car - jak twierdzi Rodzianko - był przerażony tym wtargnięciem

w życie prywatne swojej rodziny, ale nie mógł zakwestionować auten-

tyczności listów. Cesarzowa, dowiedziawszy się o wszystkim, dostała

ataku serca. Później natychmiast zażądała wyjaśnień od Rasputina, który

przebywał w Pokrowskoje. Odpowiedź przyszła odwrotną pocztą w po-

staci depeszy: "Najdroższa mamo! Co za pies z tego Iliodora! Złodziej!

Kradnie listy! To świństwo! Musiałje zwędzić z szafy. I on nazywa siebie

popem - a przecie diabłowi służy. Pomyśl o tym. Ten złodziej naprawdę

potrafi kąsać. Grigorij".

Maria Rasputin relacjonuje te wydarzenia w sposób następujący:

"Skoro tylko ojciec został przyjacielem carskiego domu, on [mowa

o Iliodorze] zaczął się do niego umizgiwać, okazując mu bezgraniczny

podziw. Zaprosiwszy go do Carycyna, wykorzystał okazję, by wypytać

go o cudowne uzdrowienia, starając się przy tym zaimponować,mu

96

W centrum władzy: otwarta wrogość

swoim klasztorem i rozległymi posiadłościami oraz bezgranicznym odda-

niem swoich zwolenników. Prosił też o to, by wolno mu było spędzić

część lata w Pokrowskoje. Przyjęliśmy go serdecznie".

Jednak zawistny intrygant haniebnie nadużył gościnności gospo-

darzy. Wędrował po okolicy i wypytywał chłopów o Rasputina, stara-

jąc się wytropić jego dawne ciemne sprawki. Przy tej sposobności mu-

siał się oczywiście natknąć na popa Semenowa, który nie zostawił na

swoim konkurencie suchej nitki, nie skąpiąc mu oszczerstw. Poza tym

ktoś taki jak Iliodor musiał z zawiścią patrzeć na wspaniale urządzony

dom starca.

Maria Rasputin otwarcie przyznaje się do wielkiej radości, jaką

sprawiło jej pokazywanie Iliodorowi wszystkich cennych przedmiotów

97

RASPUTIN

zgromadzonych w domu, zwłaszcza że przy każdym skrupulatnie wymie-

niała nazwiska wysoko postawionych ofiarodawców. "Sam widok dro-

gich obić mebli, chińskiej porcelany, srebra i obrazów, które podarowały

ojcu Ich Cesarskie Moście, niektórzy wielcy książęta i inne osobistości

wysokiej rangi, najwyraźniej przyprawiał go o chorobliwą zazdrość.

W nocy, kiedy spaliśmy, Iliodor kilkakrotnie przeszukał dom, otwierał

szuflady i szafy, aż w końcu znalazł plik listów od cesarzowej. W wielu

z nich w najgorętszych słowach dawała wyraz swemu przywiązaniu

i wdzięczności za pomoc udzieloną Aleksemu [...]. Później potrafił się

posuwać nawet do fałszerstw, żeby szargać imię cesarzowej i uwłaczać

jej czci przed całym światem".

O Iliodorze, który był Kozakiem znad Donu i miał się stać jednym

z najzagorzalszych przeciwników Rasputina, Maria Rasputin pisze dosyć

szczegółowo: "Najbardziej wpływowy ze wszystkich duchownych, Ilio-

dor, mnich z Carycyna, zwany gromicielem, był całkowitym przeciwień-

stwem ojca Jana z Kronsztadu. Porywczy i nietolerancyjny, znakomity

orator, reprezentował pewną odmianę komunizmu, pragnął ją jednak

urzeczywistnić pod egidą cara, którego ponoć szczerze czcił i kochał.

Jego płomienne mowy znajdowały naturalnie żywy oddźwięk wśród

chłopów i robotników. Jego zwolennicy byli mu tak oddani, że mógł

sobie pozwolić na prowokowanie kleru i policji, jeśli to akurat pasowało

mu do konceptu. Wszyscy lękali się jego niepohamowanych wybuchów

furii i dzikiej namiętności. Jak w swoim czasie Francuz Philippe, tak i on

próbował zyskać uznanie w oczach cesarzowej, przy czymjako narzędzie

miał mu posłużyć głupkowaty Mitia Kolaba. Od czasu niepowodzenia tej

próby zżerała go nienawiść i gniew".

Również zdarzenia i okoliczności, w jakich starzec zetknął się z Ilio-

dorem, mogą być kluczem do charakteru tego duchownego: "Ojciec

poznał go w dość niezwykły sposób. Iliodor był akurat nieobecny, kiedy

ojciec [w 1905 roku] składał egzamin przed fakultetem teologicznym

w Sankt Petersburgu. Następnego dnia biskup Hermogen i archimandryta

Teofan zaprowadzili go do celi Iliodora, żeby go przedstawić. Leżąc na

posadzce przed ikonami, mnich modlił się donośnym głosem, nie zwra-

cając uwagi na przybyłych, którzy stali w tym niewielkim pomieszcze-

niu, czekając, aż skończy modły. I tak minęło pół godziny. Ponieważ nie

przestawał się modlić, ojciec ku przerażeniu towarzyszących mu duchow-

nych położył dłoń na jego ramieniu: ®Dobrze się modlisz, bracieŻ. Iliodor

odwrócił się, chciał wstać, ale nogi zaplątały mu się w fałdach sutanny

98

W centrum władzy: otwarta wrogogć

i niechybnie by się przewrócił, gdyby ojciec nie ujął go pod ramię i nie

podniósł. ®Zadarł głowę do góry - opowiadał mi ojciec - i wlepił w nas

wzrok niczym kobra gotująca się do ataku. Spojrzałem na niego zdecydo-

wanie, ale z uśmiechem: Czy nie dość już naprzykrzyłeś się Bogu swoimi

grzechami? Z pewnością cię wysłuchał i nie uronił ani słowa. Daj mu

teraz odpocząć. Podałem mu rękę, on ją uścisnął i ucałował mnie w oba

policzkiŻ. Kiedy następnego dnia imię ojca zostało przedstawione Świę-

temu Synodowi, Iliodor tak wymownie i z takim zapałem popierał jego

kandydaturę, że nikt nie śmiał głosować przeciw niemu. W ten sposób to

dostojne zgromadzenie, które w wiele lat później próbowało wykorzystać

przyjaźń ojca z carskim domem, przyjęło na swe łono pierwszego starca.

Iliodor od samego początku nie spodobał się mojemu ojcu. Wydawało mu

się, że dostrzega w nim jakiś rys perwersji, sadyzmu. Jego przesadna

pobożność, jego nie kończące się modlitwy sprawiały wrażenie udawa-

nych. Religia nie dawała mu radości życia, nie wyglądał na szczęśliwego,

chociaż wspiął się na najwyższe stopnie hierarchii kościelnej. Samolubny,

żądny kariery i z natury zawistny, nie mógł ścierpieć, gdy jego bliźni

odnosili sukcesy".

Zarzut Iliodora, że Rasputin prowadzi rozwiązłe życie seksualne,

podnoszony był także przeciw niemu samemu. Powiadano, że w stosunku

do kobiet bynajmniej nie zachowywał się niechętnie i wstrzemięźliwie.

Córka Rasputina pisze o pewnym charakterystycznym incydencie. Po-

mińmy tutaj kwestię, czy opisywane zdarzenia istotnie miały miejsce, czy

też Maria wymyśliła tę historię z zemsty. Nawiasem mówiąc, w zachowa-

nych dokumentach nie ma na ten temat żadnej wzmianki.

Zgodnie z jej wersją "Iliodor wezwał Olgę Łochtinę do Carycyna

pod pretekstem pielgrzymki. Ponieważ w tym czasie nie odbywała się

żadna pielgrzymka, chodziło wyłącznie o podstęp: Iliodor chciał wyznać

Oldze miłość. Kiedy mu się nie oddała, pobił ją i kilkakrotnie zgwałcił.

A ponieważ obawiał się, że wskutek doniesienia Olgi zostanie ukarany,

przywołał swych fanatycznych zwolenników i oddał ją w ich ręce jako

czarownicę i opętaną przez diabła heretyczkę. Rozbestwiona zgraja zdar-

ła z biedaczki ubranie, spętała jej .nogi, przywiązała do wozu i zaczęła

okładać konie, które powlekły ją za sobą. Na szczęście pracujący w polu

chłopi zatrzymali konie, pobili woźnicę i uwolnili ofiarę. Ale Olga dozna-

ła poważnych obrażeń i przeżyła tak silny szok nerwowy, że stała się na

wpół obłąkana. Kiedy chłopi przewieźli ją do szpitala w Carycynie,

zdołała jednak o wszystkim opowiedzieć. Wezwano jej męża, radcę

99

RASPUTIN

stanu, i panią Gołowinę. Skoro tylko Olga zaczęła dochodzić do siebie,

przewieziono ją z powrotem do Sankt Petersburga, gdzie modlitwy mo-

jego ojca pomogły jej wrócić do zdrowia. Iliodor miał tak wielką władzę,

że nikt nie odważył się przeciw niemu zeznawać, dlatego też jego

występek nie został nigdy ukarany. Kościół zatuszował sprawę z obawy,

że lud może utracić zaufanie do swych duchowych przewodników.

Chłopi i personel szpitala otwarcie jednak opowiadali o całym zajściu.

Dzięki temu karygodne czyny Iliodora stały się powszechnie znane".

Do ostatecznego zerwania między starcem a mnichem doszło wówczas,

gdy zwolniło się stanowisko biskupa w bogatej diecezji tobolskiej. Iliodor

liczył, że to jemu zostanie powierzony ten urząd, związany z większą

władzą, wpływami - również w Świętym Synodzie - i dochodami. Wedle

relacji córki Rasputina zaczął już nawet snuć plany przydania tej godności

jeszcze większego splendoru. Jego zdaniem należało między innymi

wznieść nowy, okazały pałac, rezydencję nowego biskupa. Święty Synod

wybrał go na swojego kandydata do tego urzędu, przy czym istotną rolę

odegrał tu nacisk Związku Prawdziwych Rosjan. Teraz wystarczyła już tylko

zgoda cara jako zwierzchnika rosyjskiej Cerkwi.

Maria Rasputin twierdzi, że Mikołaj II nie miał najlepszego zdania

o Iliodorze, zwłaszcza że zachował złe wspomnienia po epizodzie z głup-

kowatym Mitią Kolabą. A kiedy w dodatku Anna Wyrubowa opowiedzia-

ła, jaką krzywdę wyrządził on Oldze Łochtinej, car porzucił swą zwykłą

rezerwę i wezwał Rasputina: "Grigoriju Jefimowiczu, chcę mieć na tym

stanowisku człowieka dobrego, bogobojnego i uczciwego. Powinien to

być człowiek, który kocha lud i zna jego troski. Nie chcę nikogo, kto

troszczy się tylko o możnych i bogatych, lecz prawdziwego duszpasterza.

Może ty znasz odpowiednią osobę?". - "Czy to ma być dostojnik kościel-

ny, uczony ze znakomitego rodu, który przyjął święcenia?". - "Nie.

Szukam człowieka mądrego i o czystym sercu, który na podobieństwo

Chrystusa kocha Boga i swoich bliźnich". - "Odpowiedni człowiek do

tego stanowiska - odpowiedział mój ojciec po dhgim milczeniu - jest

bogobojny, prawy i nie ma w nim fałszu. Nie jest to pop, tylko prosty

starzec, którego wykształcenie ogranicza się do znajomości słowa boże-

go". Car uśmiechnął się, wstał z fotela i położył ojcu rękę na ramieniu:

"Synu, zasługujesz na ten urząd. Mam nadzieję, że zechcesz go przyjąć".

Ojciec spojrzał na niego zdumiony. Zarumienił się z wdzięczności i za-

kłopotania. "Dziękuję ci, ojczulku. Ale nie myślałem o sobie. Nigdy nie

pozwoliłbym sobie na taką pychę. Nie chcę opuścić ciebie i mateczki,

100

nawet dla tak wysokiej godności. Człowieka, o którym mówię, znam już

od dawna. Był ogrodnikiem w klasztorze, gdzie ja doglądałem koni.

Wspólnie studiowaliśmy Pismo Święte. Teraz on jest świętym starcem

i nazywa się Barnaba". - "I polecałbyś go bardziej niż Iliodora, na

którego padł wybór Świętego Synodu?". - "To prosty człowiek, który

będzie służył tylko Bogu i Kościołowi, ale będzie służył z oddaniem".

"W takim razie przyprowadź go do mnie".

Car udzielił Barnabie audiencji; "prosty, lecz pełen niezwykłej god-

ności i zacny starzec zrobił na nim dobre wrażenie. Kiedy ów zdał

wymagane egzaminy, Mikołaj II mianował go biskupem diecezji tobol-

skiej. "Święty Synod, który z okazji wyboru biskupa obradował w pała-

cu, przyjął decyzję Jego Wysokości z pełnym niedowierzania milczeniem

- stwierdza Maria Rasputin i dodaje: - W ich oczach to mój ojciec był

odpowiedzialny za ten -jak sądzili - złośliwy figiel cara".

Grupa zebranych na Synodzie duchownych uważała prawo do

obsadzania tego urzędu za swój wyłączny przywilej, dlatego też wybór

kogoś innego stał się bezpośrednią przyczyną kolejnego incydentu,

który zawsze służy jako przykład rzekomych intryg Rasputina. To, co

zdarzyło się kilka dni później, doprowadziło do otwartego rozbratu

Rasputina z oficjalnymi kręgami kościelnymi, a jednocześnie, w sposób

raczej niezamierzony, pośrednio ugruntowało pozycję starca, jako że

zamieszani w sprawę zostali pozbawieni wpływowych stanowisk. Ma-

ria Rasputin nie opisuje tego incydentu zbyt obiektywnie, pozwalając

sobie przy okazji na złośliwe przytyki pod adresem Iliodora. Sugeruje

na przykład, że nie był on w pełni władz umysłowych, choć sugestie te

oparte są jedynie na pogłoskach. Pisze, że Rasputina zaproszono na

zgromadzenie Świętego Synodu do pałacu biskupiego, gdzie zastał

"grupę przedstawicieli najwyższego duchowieństwa, wśród nich Her-

mogena, Iliodora" oraz "głupiego Mitię Kolabę [...]. W jednym z dal-

szych pomieszczeń zgromadzeni rzucili się na ojca, obrzucając go przy

tym najobrzydliwszymi obelgami. Ojciec bronił się najlepiej, jak potra-

fił, jednak wobec ich przewagi liczebnej był bezsilny, powalono go na

posadzkę i pobito do nieprzytomności. Biskup Hermogen posłużył się

swoim ciężkim, srebrnym krzyżem, raniąc go okrutnie w głowę i twarz.

Wrogowie żądali, żeby natychmiast wyjechał z miasta, zrywając wszel-

kie kontakty z carską rodziną [...]. Proponowali mu [...] 500 000 rubli

i grozili, że jeśli ich nie usłucha, będą go tak długo maltretować, że

przypłaci to życiem".

101

RASPUTIN

Dzięki wrodzonej sile i odporności na ból Rasputin zdołał się w koń-

cu wyrwać z rąk dręczycieli. Przerażona jego widokiem Anna Wyrubo-

wa, przypadkiem obecna w jego mieszkaniu, wezwała swojego lekarza,

żeby przemył i opatrzył mu rany. Wbrew woli starca powiadomiła też

monarszą parę i Mikołaj II natychmiast zażądał ukarania sprawców.

"Hermogen został przeniesiony do niewielkiej diecezji na Syberii. Bada-

nie lekarskie wykazało, że Iliodor cierpi na szczególnie niebezpieczną

chorobę umysłową, której objawem jest między innymi mania wielkości.

Również jego wygnano na Syberię, do ustronnego klasztoru. Nie odebra-

no mu jednak prawa do głoszenia kazań".

Jest rzeczą zrozumiałą, że Iliodor i Hermogen podawali całkowicie

odmienną wersję tego incydentu i zapewniali o swej niewinności. Uspra-

wiedliwiali się, że chcieli jedynie uchronić Kościół przed hańbą, jaką

okrywało go rozwiązłe życie Rasputina. Iliodor twierdził później, że

inicjatorem tego spotkania i rozprawy ze starcem był biskup Hermogen,

który wpadł w szał, słysząc wyznanie Rasputina, iż jest opętany "mocą

szatana", i to on popycha go do lubieżnych stosunków z kobietami. Przy

okazji Rasputin miał także wyznać, że "robił to również z żoną cara".

Iliodor przyznał, że w czasie tego spotkania zamierzali wykastrować

Rasputina, ale zrezygnowali, kiedy biskup tak mocno pobił go swym

krzyżem, że Rasputin zaczął broczyć krwią.

Hermogen miał zmusić Rasputina do złożenia przysięgi. Przemówił

w te słowa: "W imię Boże zakazuję ci zbliżać się do płci niewieściej!

Zakazuję ci wstępować w progi cesarskiego pałacu i spotykać się z cesa-

rzową. Dzięki swym modlitwom, błogosławieństwom i darom duchowym

nasz święty Kościół zawsze był ostoją świętego skarbu narodu - cara i sa-

modzierżcy. A tyś, wężu przeklęty, zbrukał i pokalał tę świętość. Na

kolana! Podnieś dłoń! Powtarzaj za mną: Przysięgam na te święte relikwie,

że nigdy nie przekroczę progu cesarskich pałaców, chyba że uprzednio

uzyskam zgodę i błogosławieństwo biskupa Hermogena i opata Iliodora".

Najwidoczniej obaj duchowni, odgrywający zresztą ważną rolę w krę-

gach Czarnej Sotni, postawili wszystko na jedną kartę. Pragnęli utrzymać

swoją pozycję i pomnożyć dochody, lecz ostatecznie wszystko stracili. Car

nakazał Świętemu Synodowi wygnanie ich. Ukazem z 3 stycznia 1912 ro-

ku zabronił im przebywania w Sankt Petersburgu. Hermogen musiał

wyjechać do Grodna, Iliodor został pozbawiony rangi opata, przydzielono

mu klasztor w obwodzie włodzimierskim, z dala od wszelkich ważnych

wydarzeń politycznych.

102

W centrum władzy: otwarta wrogość

Wygnanie to wywołało skandal w stolicy. Nie wszyscy bowiem

zgadzali się z decyzją cara. Przeciwnicy starca stanęli przeciw niemu

zwartym frontem, sprawa trafiła na łamy gazet, odbywały się manifesta-

cje poparcia dla Iliodora i Hermogena. Nic jednak nie mogło zmienić

postanowienia monarchy, który zdecydowanie żądał podporządkowania

się swoim rozkazom. Dodatkowej wagi politycznej przydał temu skanda-

lowi list kuzyna cesarzowej, niemieckiego cesarza Wilhelma II, który

wobec carskiej rodziny, jak można wnioskować z tonu wielu innych jego

listów, lubił występować w roli preceptora.

Cesarz napisał: "Wierzę w Twój krytyczny rozum i w Twoją dumę.

Mimo wszystko docierają do mnie przerażające wiadomości o tym, że Ty

i Nicki żywicie podziw dla tego ®świętego starcaŻ. Dla mnie jest to

zupełnie niepojęte. Jesteśmy pomazańcami z bożej łaski, nasze postępo-

wanie musi być więc czyste i poza wszelką krytyką, zarówno w oczach

Boga, jak i ludzi. A przychylność, jaką okazujecie temu człowiekowi,

stawia Was na jednej płaszczyźnie z pospólstwem. Miejcie się na baczno-

ści. Pamiętajcie, że rękojmią władzy cara jestjego godność [...J. Tymcza-

sem imię cesarzowej wymienia się jednym tchem z imieniem jakiegoś

podejrzanego parweniusza! To wprost niewyobrażalne!".

Anna Wyrubowa opowiada, że carowa była oburzona tym listem.

,"Jak on śmie wtrącać się w nasze życie - nikt nie ma do tego prawa

,miała wykrzyknąć rozgniewana carowa.

W każdym razie cała ta afera, jakkolwiek nieistotna w historycznym

kontekście, zaszkodziła powadze rodziny carskiej, pośrednio zaś ugrun-

towała od dawna krążące pogłoski, że Rasputin - pozorny zwycięzca -

jest faworytem cesarzowej.

ROZDZIAŁ X

Gwiazda przygasa

Starzec jął stopniowo tracić swoją pozycję i wpływy, kiedy do opi-

nii publicznej dotarły informacje o jego życiu prywatnym i od ro-

ku 1910 zaczęły o nim pisywać gazety. Pojawiały się satyryczne wier-

sze, rysunki i karykatury, przedstawiające na przykład cara i carową

jako marionetki w rękach Rasputina; takie i wiele innych szyderczych

konceptów publikowano, umieszczano na plakatach, przekazywano so-

bie z ust do ust.

Wzywany do wytłumaczenia się, zwłaszcza przez cesarzową, starzec

nie wypierał się swoich występków. Ze skruchą przyznawał, że jest

grzesznikiem jak tysiące innych i jedynie z wielkim wysiłkiem potrafi

oprzeć się pokusom. Zapewniał jednak, że nie ustaje w próbach odnale-

zienia właściwej drogi, szukając pomocy w słowie bożym. Cesarzowa

wybaczała mu jego ekscesy, przypominała o konieczności zachowania

umiaru i wzywała, by kształtował swoje życie na chwałę Bożą. Ponieważ

widziała w nim wybawcę swego syna, na co zawistne towarzystwo

petersburskie patrzyło nieprzychylnym okiem, na przekór wszelkim wro-

gim napaściom opowiadała się po jego stronie. To jednak tylko podsycało

krążące na temat Rasputina plotki.

Napominających głosów nie brakowało. Ministrowie, deputowani do

Dumy i członkowie carskiej rodziny radzili cesarzowi wygnać Rasputina,

który narażał na szwank reputację panującej dynastii. Nawet siostra

cesarzowej, wielka księżna Elżbieta, wdowa po wielkim księciu Sergiu-

szu Aleksandrowiczu, w osobistych rozmowach starała się na wszelkie

sposoby przekonać cesarzową, iż powinna odżegnać się od kontaktów

z Rasputinem. Lecz ta zabroniła jej mieszać się w sprawy rodzinne

i jedynie z pozoru zaczęła zachowywać pewien dystans wobec starca.

W tym czasie car - przede wszystkim ze względów politycznych -

uznał, że konieczne jest ograniczenie świeżo, bo dopiero w 1905 roku,

, 104

Gwiazda przygasa

zadekretowanej wolności prasy. W tym samym zarządzeniu zabronił

także publikowania artykułów na temat Rasputina. Przedkładane mu bez

przerwy przez różnych dygnitarzy raporty tajnych słzżb na temat skanda-

licznych wyczynów mużyka nie mogły oczywiście nie zrobić na nim

wrażenia. Trzeba przy tym zwrócić uwagę na to, że szpiegowaniem

i kontrolowaniem życia Rasputina zajmowało się kilka, często wzajemnie

ze sobą konkurujących, organizacji. Wymienić należy przede wszystkim

ochranę i specjalny oddział ministra spraw wewnętrznych. Nie wolno też

zapominać, że w inwigilacji starca uczestniczyli w równej mierze przed-

stawiciele ugrupowań politycznych i Kościoła, jak i działający na zle-

cenie tego czy innego wielkiego księcia agenci. Uważniejsze porówna-

nie zachowanych raportów pozwala zauważyć, że zawierają one wiele

sprzecznych informacji - opatrzone tą samą datą zapiski dotyczące osób,

105

RASPUTIN

godzin i miejsc różnią się od siebie podobnie jak opisane fakty. Dowodzi

to wyraźnie, że w ostatecznym rachunku obserwacja Rasputina, przynaj-

mniej pośrednio, służyła rozmaitym zleceniodawcom jako oręż walki

politycznej, której celem było zachowanie własnych wpływów. Carowi

przedkładano tendencyjnie dobrane, wyłącznie obciążające Rasputina

fragmenty raportów, tak iż nigdy nie miał on pełnego obrazu rzeczywis-

tych zdarzeń. Fakty zaś zawsze przedstawiano w taki sposób, aby -

stosownie zabarwione - odpowiadały intencjom i życzeniom zlecenio-

dawców.

Car nie mógł pozostać obojętny na antyrasputinowskie nastroje

opinii publicznej. Pod wpływem nacisków, zwłaszcza swoich wujów,

wielkich książąt Mikołaja i Cyryla, był nawet zmuszony, wbrew życze-

niom małżonki, wielokrotnie sugerować Rasputinowi wyjazd z Sankt

Petersburga i udanie się do rodzinnej wsi do czasu, aż opadną fale wzbu-

rzenia.

Ponieważ jednak mimo wielotygodniowych pobytów Rasputina

w Pokrowskoje wrogie nastroje wobec niego odżywały wraz z jego

106

powrotem do stolicy, zalecono starcowi wyjazd na pielgrzymkę do Ziemi

Świętej, co było zresztą jednym z jego najgorętszych pragnień.

Pieniądze na podróż Rasputina zebrano z różnych źródeł, gdyż on

sam nie dysponował wystarczającymi środkami. Wyprawę, wiodącą

przez Kijów do Jerozolimy, Rasputin opisał w relacji, która ukazała się

w roku 1911 w Moskwie jako dziennik podróży pod tytułem Moje myśli

i rozważania. Peregrynacja trwała kilka miesięcy. Zbiór wrażeń i myśli

wydano ponownie w 1916 roku, roku jego śmierci, tym razem we

wspaniałej szacie graficznej, i opatrzono tytułem: Krótki opis podróży do

Miejsc Świętych i zainspirowane ni refleksje na temat kwestii religij-

nych. I znowu przebąkiwano, że za tą publikacją stała cesarzowa, pragną-

ca umocnić prestiż Rasputina jako człowieka bożego. Nie sposób tego

udowodnić, w książce nie umieszczono bowiem żadnych informacji na

temat drukarni, oficyny wydawniczej czy edytora.

Wygnanie" Rasputina z carskiego dworu i podróż do Ziemi Świętej

jego córka opisuje w taki oto wyidealizowany sposób: "Każdej wiosny,

skoro tylko rodzina cesarska wyruszyła do letniej rezydencji na Krymie,

do Finlandii lub do swojego myśliwskiego pałacyku w Polsce, wraca-

liśmy do Pokrowskoje. Pozostawaliśmy w domu tak długo, póki monar-

sza para nie zjechała z powrotem to Carskiego Sioła. Była to dla nas

najpiękniejsza pora roku [...]. Ten stały rytm został zaburzony tylko raz,

kiedy latem 1911 roku ojciec zrealizował marzenie swego życia, a mia-

nowicie udał się na pielgrzymkę do Ziemi Świętej. Cesarzowa, która

w pełni pochwalała ten plan, prosiła ojca, by utrwalił na piśmie przeżycia

z podróży i swoje odczucia w świętych miejscach. Ojciec wciąż jeszcze

pisał nieporadnie, ajego ortografia pozostawiała wiele do życzenia. Obce

były mu reguły interpunkcji, miał też trudności z pisaniem prostych liter.

Ale dla Aleksandry jego listy stanowiły bezcenny skarb. Poprawiała je,

po czym przepisywała na czysto swoim eleganckim, kaligraficznym pis-

mem. Kazała też sporządzić kopie dla swoich przyjaciółek, natomiast

oryginalne teksty przechowywała w szkatułce ozdobionej krzyżem i in-

nymi chrześcijańskimi symbolami".

Te zapiski z podróży - obok Dziennika, który Rasputin prowadził

przez kilka lat, nie zawierającego jednak zapisu rzeczywistych zdarzeń

w porządku chronologicznym, lecz raczej epifanie, myśli i pobożne sen-

tencje, oraz licznych zachowanych karteczek, które później miały nabrać

sporego znaczenia - stanowią jedyne spójne teksty; jakie wyszły spod

ręki tego kontrowersyjnego człowieka.

107

, RASPUTIN

Kiedy przebywał poza krajem, wrzawa wokół jego osoby nieco

ucichła, lecz jego reputacja w społeczeństwie doznała poważnego usz-

czerbku. Wprawdzie rzesza zwolenników, choć dość wyraźnie zmniejszo-

na, nadal pozostawała mu wierna, ale w nerwowej atmosferze wewnętrz-

nych rozgrywek politycznych krytyczne głosy jego przeciwników, którzy

upatrzyli go sobie na kozła ofiarnego, nie mogły przejść bez echa.

W chwili wyjazdu do Jerozolimy opinia o nim była już tak bardzo

niepochlebna, że wrogowie mogli sobie pozwolić nawet na złośliwe

uwagi, podając w wątpliwość oczyszczające skutki pobytu w miejscach

świętych, przynajmniej w jego wypadku.

ROZDZIAŁ XI

Ponowny wzlot

Później jednak nieoczekiwanie zdarzyło się coś, co pozwoliło Sybirako-

wi powrócić na Olimp carskiego dworu, i to ze wszelkimi honorami.

Po zakończeniu pielgrzymki Rasputin znów przebywał w Pokro-

wskoje; tymczasem rodzina cesarska udała się na polowanie do Puszczy

Białowieskiej, stamtąd zaś do Spały, żeby odpocząć po hucznych obcho-

dach stulecia zwycięstwa nad Napoleonem pod Borodino.

Carewicz, którego przez ponad dwa lata udało się uchronić od

poważniejszych skaleczeń czy chorób, znów się przewrócił podczas

zabawy. 2 października 1912 roku zaczął się krwotok, którego nie można

było zatamować. Wszystkie środki doktora Botkina, lekarza towarzyszą-

cego rodzinie cesarskiej w każdej niemal podróży, okazały się nieskute-

czne. Tymczasem rodzina nadal musiała grać przed gośćmi komedię

normalności, gdyż poza najbardziej zaufanymi nikt jeszcze nie wiedział

o chorobie carewicza. Podczas gdy córki cara zabawiały gości krótką

sztuką teatralną, stan następcy tronu wyraźnie się pogarszał. Gorączka

wzrosła, bóle stały się nie do zniesienia, a lewa noga opuchła, osiągając

trzykrotność normalnego obwodu. Telegraficznie wezwano kolejnych

lekarzy. Dr Fiodorow, chirurg Ostrowski i nadworny pediatra dr Rauch-

fuł3 pośpieszyli do Spały, musieli jednak przyznać, że medycyna nie jest

już w stanie pomóc dziecku.

Również sam carewicz utracił wszelką nadzieję na wyzdrowienie.

Kiedy umrę, prosił matkę, pochowajcie mnie w słoneczny dzień i po-

stawcie mi pomnik. Cesarzowa rozpaczliwie szukała ratunku w modli-

twie. 10 października stan carewicza był już tak poważny, że opatrzono

go ostatnimi sakramentami Kościoła prawosławnego. W biuletynie dwo-

ru po raz pierwszy poinformowano opinię publiczną o krytycznym stanie

następcy tronu, a tym samym o jego chorobie. Śmierć chłopca zdawała

się bliska i nieuchronna.

109

RASPUTIN

11 października złamana udręką i rozpaczą cesarzowa poleciła Annie

Wyrubowej wysłać telegram do Pokrowskoje. Następnego dnia przed

południem nadeszła telegraficzna odpowiedź Rasputina: "Nie lękaj się.

Bóg widział Twoje łzy i wysłuchal Twoich modlitw. Syn Twój żyć bę-

dzie [...]".

I rzeczywiście, w chwili, gdy cesarzowa trzymała telegram w rę-

kach, czuwający przy Aleksym lekarze powiadomili ją, że krwotok ustał,

temperatura ustępuje i carewicz zapadł w ozdrowieńczy sen. Zgodnie

stwierdzili, że najprawdopodobniej będzie żył.

110

Ponowny wzlot

Cesarzowa i jej powiernica, a w pewnej mierze zapewne również

i car mieli przynajmniej od tej pory niezbitą pewność, że carewicza

uratowała dana Rasputinowi od Boga moc uzdrawiania i że los następcy

tronu, a więc także los dynastii spoczywa teraz wyłącznie w rękach

świętego starca.

Córka Rasputina opisuje w swoich książkach wydarzenia, jakie

rozegrały się w Pokrowskoje po otrzymaniu depeszy carowej: "Tele-

gram, który cesarzowa skierowała do ojca, dotarł do niego z opóźnie-

niem. Treść była krótka i prosta: ®Lekarze bezsilni. Jedyna nadzieja

w Pańskiej modlitwieŻ. Przeczytałam to ojcu na głos. Poszedł ze mną

do saloniku, gdzie wisiały ikony. Przed świętymi obrazami zawsze paliła

się jedna z podarowanych przez monarszą parę lampek [...]. Upadł na

kolana przed ikoną i modlił się: ®Uzdrów syna Twojego, Aleksego, jeśli

taka wola Twoja. Użycz mu siły mojej, Panie, aby dopomogła mu

w powrocie do zdrowiaŻ. Ogarnęła mnie trwoga, bo ojciec wyglądał tak

dziwnie, jakby to on był chory [...]. Głos zamarł mu w gardle, musiał

przerwać modlitwę. Z trudem łapał oddech, cierpienie wykrzywiło jego

białą jak płótno twarz. Pot z czoła spływał mu po policzkach. Szklane

oczy niczego już nie widziały. Upadł na plecy, przygniatając lewą

podkurczoną nogę. Wyglądał tak, jakby walczył ze śmiercią. Bałam się,

że umrze; przemogłam się jednak, poszłam do kuchni i wysłałam Dy-

mitra, żeby czuwał przy ojcu. Potem zrobiłam herbatę i zaniosłam ją do

saloniku. Ojciec wciąż leżał bez przytomności. Uklęłam u jego boku

i próbowałam się modlić. Zdawało mi się, że upłynęła cała wieczność,

nim wreszcie otworzył oczy i uśmiechnął się. Łapczywie wypił zimną

już herbatę. Po kilku chwilach przyszedł do siebie. Nie chciał rozma-

wiać o tym, co się stało. Powiedział mi po prostu: ®Bóg pozwolił

wyzdrowieć AleksemuŻ [...]. Badmajew, tybetański zielarz i cudotwór-

ca, wyjaśnił mi, że lamowie w jego ojczyźnie dokonują uzdrowień,

przenosząc chorobę pacjenta do własnego organizmu. Dzięki silnej

konstytucji są w stanie uporać się z dolegliwością, uzdrawiając w ten

sposób cierpiącego. Badmajew twierdził, że właśnie tą metodą posłużył

się mój ojciec".

Stan następcy tronu szybko ulegał poprawie, tak że już wkrótce

rodzina mogła ruszyć w podróż ze Spały do Sankt Petersburga. Wieść

o zdumiewającym wyzdrowieniu Aleksego w jednych wzbudziła obawy,

że nie uda się już ograniczyć wpływów Rasputina, innych natomiast

ostatecznie przekonała o jego świętości, o sile jego modlitw i darze uzdra-

111

RASPUTIN

wiania. Przez mieszkanie Rasputina znów zaczęła płynąć prawdziwa

rzeka szukających pomocy, kiedy rozeszła się wieść, że ponownie został

wezwany do Sankt Petersburga. Miał towarzyszyć carewiczowi podczas

jego rekonwalescencji w stolicy i stale być w pobliżu na wypadek, gdyby

nastąpił ponowny kryzys.

Dla wszystkich stało się oczywiste, że Rasputin odzyskał pełnię

wpływów. Przechwałki starca, który, zwłaszcza po pijanemu, publicznie

112

Ponowny wzlot

chwalił się swymi spotkaniami z carem, carową i cesarską rodziną, jak

również wzmożony napływ petentów ze wszystkich warstw społecznych

ponownie zmobilizowały jego przeciwników. Oprócz ludzi szukających

uzdrowienia i błogosławieństwa znów zaczęli go bowiem otaczać i tacy,

którzy obiecywali sobie po tej znajomości osobiste korzyści. Niekiedy

w czasie jego "audiencji", jak informują tajne raporty, panował tak wielki

ścisk, że goście tłoczyli się nie tylko na schodach, lecz stali również

w długiej kolejce na ulicy.

Obie Czarnogórki, wielkie księżne Anastazja i Milica, które niegdyś

przedstawiły starca cesarzowej, teraz odwróciły się od niego rozczarowa-

ne. Ale to nie jego tryb życia był powodem tego rozczarowania - okazało

się po prostu, że wbrew wcześniejszym nadziejom Rasputin nie jest

bezwolnym narzędziem w ich rękach. Cesarzowa matka Maria Fiodo-

rowna, która miała na względzie interes dynastii, zwróciła się, jak już

wspominaliśmy, przeciwko Rasputinowi, ponieważ widziała w nim za-

grożenie dla prestiżu dworu i pozostawała w opozycji do synowej. O ne-

113

RASPUTIN

gatywnym nastawieniu siostry cesarzowej Elżbiety (Jelizawiety) również

była już mowa. Wstręt budziły w niej szczególnie grubiańskie maniery

Rasputina. Krytycznym okiem spoglądała na kontakty starca z cesarskimi

dziećmi, uważając, żejest on dla nich złym wzorem. Wszelkie informacje

o dokonywanych przez Rasputina uzdrowieniach zbywała jako "bred-

nie". Niemal od samego początku wrogie nastawienie do niego przeja-

wiała też wielka księżna Maria, wdowa po wuju cara Włodzimierzu.

W powszechnej opinii uchodziła ona za główną inspiratorkę intryg prze-

ciw cesarzowej i słabemu politycznie carowi. Motyw jej działań był

oczywisty: po carewiczu oraz bracie cara Michale, który z powodu

mezaliansu został pozbawiony praw do tronu, jej syn wielki książę Cyryl

był następnym w kolejności sukcesorem. Śmierć carewicza Aleksego

otworzyłaby mu drogę do tronu, a jej samej umożliwiłaby realizację

ambitnych planów.

Po triumfalnym powrocie Rasputina do Sankt Petersburga do grona

jego adwersarzy dołączyła kolejna wysoko postawiona dama księżna

Jusupowa, której rodzina należała do najbogatszych w całym kraju. Jej

syn Feliks, jeden z późniejszych morderców Rasputina, był mężem sio-

strzenicy cara Iriny. To przymierze kobiet, z których większość znała

starca jedynie z zasłyszanych opowieści, stało się osią opozycji przeciw

Sybirakowi. Damy te próbowały na wszelkie sposoby usunąć go z dworu

i zaszkodzić jego reputacji. A ponieważ cesarzowa starała się unikać

kontaktów z nimi, mogły jedynie przez salonowe knowania podsycać

wrogość wobec starca.

Wzajemna niechęć, jaka panowała między Rasputinem a niektóry-

mi przedstawicielami wpływowego duchowieństwa, sprawiła, że rów-

nież polityczni dygnitarze, w tym kilku ministrów, poczuli się zagrożeni

i przyłączyli się do antyrasputinowskiej opozycji. Większość z nich

spotkała się w kierowanym przez wielkiego księcia Mikołaja Mikoła-

jewicza Związku Prawdziwych Rosjan i podległej mu organizacji Czar-

nej Sotni.

Wrogość Związku Prawdziwych Rosjan wybuchła ze zdwojoną siłą,

gdy zaczęto rozgłaszać, że Rasputin jest filosemitą. Zatrudnił bowiem

jako sekretarza byłego szlifierza diamentów i jubilera Simona Simanowi-

cza oraz korzystał z rad żydowskiego bankiera Rubinsteina, z którym

utrzymywał bliższe kontakty; poza tym cesarzowa przydzieliła mu żydo-

wskiego "doradcę do spraw bezpieczeństwa" Manasewicza-Manujłowa -

nieprzeniknionego człowieka, który uchodził za nieprzeciętnie inteligen-

114

Ponowny wzlot

tnego, długie lata działał za granicą jako agent rosyjski, a za złamanie

tajnych kodów Japończyków został nagrodzony najwyższymi odznacze-

niami państwowymi.

Owi żydowscy przyjaciele Rasputina zarządzali jego pieniędzmi

i usiłowali wprząc go do realizacji własnych interesów. Próbowali na

przykład nakłonić starca, żeby uzyskał zezwolenie na osiedlanie się

ludności żydowskiej w Sankt Petersburgu. Za pośrednictwem sekretarza

starca, Simanowicza, cesarzowa kupowała klejnoty, przy czym jubiler

często skarżył się Rasputinowi, że carowa nieustępliwie targuje się o każ-

dego rubla. Manujłow został później sekretarzem premiera Sturxnera,

natomiast Rubinsteina oskarżono o nielegalny wywóz złota za granicę,

lecz po interwencji Rasputina został uniewinniony. Rubinstein przeniósł

się potem do Nowego Jorku, gdzie dalej prowadził swoje interesy. Do

kręgu ludzi skupionych wokół Rasputina dołączył także bankier Manus,

głównie zresztą po to, by nie oddawać całkowicie pola swemu konkuren-

towi Rubinsteinowi.

Ten wzrost żydowskich wpływów, jak owe przyjaźnie Rasputina

komentowali przeciwnicy ze Związku Prawdziwych Rosjan, którzy pod-

żegali do antysemityzmu i popierali pogromy, ściągnął na starca zażartą

wrogość Czarnej Sotni.

Co sam Rasputin sądził o tej organizacji, zwłaszcza w ostatnich

latach swego życia, dowiadujemy się z relacji jego córki: "Mają tylko

jedną metodę: brutalną przemoc, podpalenia, bezmyślne niszczenie

i mord. Kierują się tylko jedną zasadą: burzyć wszystko wspólnie z tyra-

nem, zamiast budować wszystko z narodem. Myślałem, że Zjednoczenie

Prawdziwego Narodu Rosyjskiego [nazwa zmienia się w zależności od

tłumaczenia] mogłoby utorować drogę do tolerancji, postępu i oświe-

cenia narodu. Ale ono jest zbyt reakcyjne, zbyt wielu w nim ludzi peł-

nych uprzedzeń i opętanych żądzą władzy, żeby mogło spełnić nasze

nadzieje".

Na temat rzekomo "prożydowskiego" nastawienia ojca Maria Raspu-

tin pisze: "W ówczesnej Rosji Żydów darzono głęboką nienawiścią.

Mimo pewnych zmian na lepsze ich los nadal był nie do pozazdroszcze-

nia. W niektórych prowincjach cesarstwa nierzadko dochodziło do pogro-

mów i wciąż obowiązywało wiele dyskryminujących praw. Mawiano

często: ®Polska zemściła się za rozbiory, zostawiając nam w spadku

ŻydówŻ. Ojciec zawsze był odmiennego zdania: ®Ich Bóg jest także

naszym Bogiem. Oni jedynie nie uznają Chrystusa. Możemy ich przeko-

115

,.. RASPUTIN

nać, że Chrystus jest Synem Bożym tylko wówczas, gdy zaczniemy ich

traktować po chrześcijańskuŻ".

Wiernym zwolennikom, którzy się wokół niego skupiali, brakowało

możliwości i wpływów, jakie mogli rzucić na szalę jego przeciwnicy.

Tylko przyjaźń Rasputina z cesarzową, która z wdzięczności za uleczenie

carewicza roztaczała nad nim opiekę, była tarczą, która powstrzymywała

wrogów od czynnej napaści. Jednak nawet ta opieka, mimo nieustannej

czujności ochrany, nie gwarantowała pełnego bezpieczeństwa, co okazało

się już wtedy, gdy starzec omal nie postradał życia w dokonanym przez

Gusiewą zamachu.

ROZDZIAŁ XII

W przededniu wojny

czerwca 1914 roku Rasputin został ciężko zraniony przez Gusie-

wą, która usiłowała go zamordować na zlecenie jego wrogów.

Dzień wcześniej w Sarajewie dokonano zamachu na austriackiego nastę-

pcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynada i jego żonę. Był to uczyniony

daleko od Rosji pierwszy krok ku wojnie światowej. Kiedy Serbia nie

spełniła wszystkich warunków ultimatum, jakie postawił jej Wiedeń,

wojna stała się nieunikniona.

Hrabia Witte pisze w swym jędrnym stylu: "Żaden myślący człowiek

nie dałby złamanego grosza za ten porywczy i próżny lud zamieszkujący

Bałkany. Serbowie nie mają w żyłach ani kropli słowiańskiej krwi, są co

najwyżej przechrzczonymi Turkami". Wojnę zaś określił jednym słowem:

szaleństwo".

Również Rasputin wielokrotnie protestował nie tylko przeciw woj-

nom w ogóle, lecz także przeciw bliskiej wojnie światowej, co do której

miał złe przeczucia. Ciężkie obrażenia nie pozwoliły mu jednak ostrzec

dworu przed wystąpieniem Rosji wraz z Anglią i Francją przeciw Niem-

com i monarchii naddunajskiej. Zanim poddamy jego wypowiedzi histo-

rycznej weryfikacji, oto kilka uzupełniających zdań na temat zamachu,

którego padł ofiarą.

Podczas gdy przybyły pośpiesznie z Tiumenia lekarz zaszywał głę-

boką ranę, Rasputin, w pełni przytomny, szeptał bez przerwy: "Nie umrę,

nie umrę". Polecił Dymitrowi nadać depeszę do cesarzowej: "Jakaś świnia

zraniła mnie nożem. Z Bożą pomocą żyję. Grigorij".

Wiadomość o zamachu na starca rozeszła się po Sankt Petersburgu

lotem błyskawicy, gazety publikowały wciąż nowe szczegóły dotyczące

tego wydarzenia i próbowały wyjaśnić motywy napastniczki. Jedne

twierdziły, że Rasputina zaatakowała dawna kochanka, działająca z zem-

sty, inne utrzymywały, że jej czyn wynikał z "religijnego fanatyzmu".

117

. RASPUTIN

Cesarzowa była przerażona. Depeszowała: "Jesteśmy do głębi poruszeni

tym, co się stało. Modlimy się gorąco. A".

Na jej polecenie przewieziono Rasputina do szpitala w Tiumeniu,

gdzie zajął się nim specjalnie sprowadzony ze stolicy chirurg. Operacja

przebiegła pomyślnie. Car zlecił ministrowi spraw wewnętrznych Ma-

kłakowowi przeprowadzenie szczegółowego dochodzenia w tej spra-

wie i wzmocnienie ochrony Rasputina, "żeby coś podobnego nie mogło

się już więcej powtórzyć". Starzec przebywał w tiumeńskim szpitalu od

3 lipca do 18 sierpnia. Jego ogólnie dobry stan zdrowia sprawił, że

118

, W przededniu wojny

rana podbrzusza szybko się goiła. Podziękował swoim zwolennikom za

liczne prezenty i życzenia powrotu do zdrowia, przesyłając im powie-

lone zdjęcie z tekstem: "Co zdarzy się jutro? Panie, tyś naszym prze-

wodnikiem. Ileż ciernistych ścieżek jest w naszym w życiu".

Na wyraźne życzenie szefa policji bezpieczeństwa generała Spirido-

wicza, chirurg, profesor von Breden, który operował Rasputina w Tiume-

niu, sporządził notatkę na temat ogólnego stanu zdrowia starca ze szcze-

gólnym uwzględnieniem jego "organu". Generał zapisał z wyraźną saty-

sfakcją: "[...] męskie organy rannego w najmniejszym stopniu [nie odpo-

wiadały] bajecznym pogłoskom, jakie kursowały po Sankt Petersburgu,

intrygując tak wiele kobiet. [Lekarz] miał przed sobą po prostu osłabio-

nego przez liczne ekscesy, zniszczonego człowieka".

Protokoły ze śledztwa w sprawie zamachu zachowały się do dzisiaj.

Musiał się w nich naturalnie znaleźć także mniej lub bardziej precyzyjny

opis dotychczasowego życia starca i jego zachowania w latach poprze-

dzających próbę zabójstwa. Zacytujmy kilka fragmentów.

W czasie pierwszego przesłuchania Rasputin podał do protokołu:

"To Iliodor Trufanow nasłał Gusiewą, żeby mnie zabiła, bo on jest zdolny

wobec mnie do każdej podłości". Biskup Hermogen, który podawał się za

bliskiego przyjaciela Rasputina, stwierdził między innymi: "O znajomych

Rasputina w Carycynie [w klasztorze Iliodora] mogę powiedzieć tylko

tyle, że więcej na ten temat wie zwolenniczka Iliodora Ksenia Goncza-

renko; z jej opowieści wiem o Gusiewej tyle, że Rasputin kiedyś ją

uwiódł i porzucił [...]. Kiedy Rasputin przyjeżdżał do Iliodora, mieszkań-

cy Carycyna odnosili się do niego początkowo niemal z uwielbieniem,

później jednak, gdy coraz mniej starał się on ukrywać swoje bezceremo-

nialne zachowanie wobec młodych dziewcząt i kobiet, nie lubiano go już

tak bardzo".

Znajomy Iliodora Iwan Sinicyn powiedział między innymi, że

mnich, przybrawszy na powrót swoje świeckie nazwisko, zbierał pienią-

dze na materiały wybuchowe i fałszywe paszporty potrzebne do przepro-

wadzenia zamachu na Rasputina. Pisał także do swoich zwolenniczek,

wśród nich także do Gusiewej, że dzięki zgromadzonym pieniądzom

będzie można "załatwić" Rasputina.

Podczas przesłuchania Gusiewa otwarcie przyznała się do zamiaru

zamordowania Rasputina. Chociaż nie wspomniała o Iliodorze, wkrótce

stało się jasne, że to on był motorem całego spisku. Zeznała, że ma

trzydzieści trzy lata, mieszka w Carycynie i jest "prawowierna". Pytana

119

RASPUTIN

ła: "szwaczka". Oto cytat z protokohx: "Przyznaję się do

winy, że kierując się z góry powziętym planem umyślnie zadałam Grigo-

rijowi Jefimowiczowi Nowemu cios nożem w brzuch z zamiarem pozba-

wienia go życia [...]. Nóż kupiłam za trzy ruble na bazarze w Carycynie

od pewnego Czerkiesa. Nikt nie dał mi na to pieniędzy [...]. Grigorija

Rasputina poznałam w Carycynie w roku 1910 [...]. Początkowo tak jak

inni uważałam go za proroka, później jednak zrozumiałam, że to fałszy-

wy prorok, Antychryst, i w obronie chrześcijańskiej prawdy postanowi-

łam oddać go pod Sąd Boży - to znaczy pozbawić go życia [...]".

W swym drugim zeznaniu Rasputin ponownie podkreślił, że inspirato-

rem zamachu z całą pewnością był Iliodor. O Gusiewej powiedział jedy-

nie: "Nigdy przedtem nie widziałem tej kobiety i nic mnie z nią nie łączyło".

W czasie procesu sąd doszedł do przekonania, że Gusiewa najwyraź-

niej dokonała zamachu w stanie zaćmienia umysłu i "religijna-politycz-

120

W przededniu wojny

nago obłędu". Wysłano ją do zakładu zamkniętego. Nic nie wiadomo

o jej dalszym losie. Niektórzy twierdzą, że zginęła w czasie rewolucji.

W związku z próbą zamordowania Rasputina pojawiały się często

niezwykle śmiałe hipotezy. Wedle jednej z najbardziej chyba absurdalnych

zamach na austriackiego arcyksięcia w Sarajewie zaplanowano w taki

sposób, żeby zbiegł się w czasie z zamordowaniem Rasputina, by ten

ostatni nie mógł powstrzymać cara przed przystąpieniem do wojny. Byłby

to więc szeroko zakrojony plan wmanewrowania Rosji w wojnę przeciw

mocarstwom centralnym. Zlecenie zorganizowania spisku przeciw starco-

wi miał otrzymać Iliodor, inni natomiast mieli usunąć arcyksięcia. Wojna

- w myśl tej teorii - miała sprawić, że rosyjscy wielcy książęta, wykorzys-

tując swe stanowiska w armii, odzyskają wpływy, co pozwoli im na oba-

lenie cara. Żadne z dostępnych dziś źródeł nie potwierdza jednak tej tezy,

która zresztą już na pierwszy rzut oka wydaje się mocno naciągana.

Kiedy Rasputin leżał jeszcze w szpitalu, dotarła do niego wieść, że

Rosja została uwikłana w wojnę. Kazał wysłać ostrzegawczy telegram do

cara: "Nie daj się wciągnąć w wojnę! To koniec Rosji i cara, to zguba dla

wszystkich mężczyzn". W kilka dni później wysłał do cara kolejny

telegram: "Przyjacielu, powtarzam jeszcze raz: Rosji grozi straszne nie-

bezpieczeństwo. Katastrofa, cierpienie bez końca. Noc. Ani gwiazdy na

niebie. Ocean łez! Ocean krwi! Co jeszcze mogę powiedzieć? Nie

znajduję słów. Trwoga bez końca. Wiem, że wszyscy oni żądają wojny,

nawet ci najwierniejsi. Nie zdają sobie sprawy, że pędzą ku otchłani. Tyś

car, ojciec naszego narodu. Nie pozwól, żeby zwyciężyło szaleństwo. Nie

pozwól, żeby szaleńcy runęli w przepaść i pociągnęli nas za sobą. Może

pokonamy Niemcy. Ale co stanie się z Rosją? Zastanawiałem się nad tym

i wiem, że Rosja jeszcze nigdy nie zaznała takiego męczeństwa jak to,

które nas czeka. Rosja utonie we własnej krwi. Nieskończone cierpienia

i żałoba. Grigorij". Potem depeszował: "Wojna rodzi wojnę. Nie sposób

usprawiedliwić tego, że Rosja rozpętuje zawieruchę wojenną i poświęca

miliony własnych synów dla zwady, która jej nie dotyczy. Nie naprawia

się błędu, popełniając błąd jeszcze większy".

.

ROZDZIAŁ XIII

Wybuch wojny i poszukiwanie kozła

ofiarnego

Nie powiodły się podejmowane przez mużyka próby, które miały

zapobiec przystąpieniu Rosji do wojny. Wielki książę Mikołaj

Mikołajewicz został mianowany wodzem naczelnym; euforia wywołana

patriotycznym czynem cara, czyli wypowiedzeniem wojny Niemcom,

złagodziła także stanowisko wewnętrznych wrogów autokratycznego

reżimu. Pierwsze sukcesy na polach bitewnych zamknęły zaś usta scep-

tykom.

Skończyło się jednak na tych początkowych sukcesach. Już w nie-

wiele tygodni po przystąpieniu do wojny armia rosyjska poniosła pierw-

sze katastrofalne klęski. Aby odciążyć państwa Ententy, Anglię i Fran-

cję, na froncie zachodnim, car zgodził się zaatakować Prusy Wschodnie.

Oddziały rosyjskie uderzyły na szerokości 1500 kilometrów, przedarły

się aż po Tannenberg i Pojezierze Mazurskie, gdzie zostały pobite przez

oddziały niemieckie. Armia rosyjska straciła dwa korpusy, dowodzący

ofensywą generał Samsonow odebrał sobie życie. Pod wpływem strat

zaczęła się w Rosji kruszyć jedność narodowa, na nowo wybuchło

niezadowolenie, zaostrzyły się sprzeczności społeczne i gospodarcze,

winą zaś obciążono cara.

Kolejne klęski - utrata Polski, terenów bałtyckich i zachodniorosyj-

skich - obnażyły słabości armii: problemy aprowizacyjne, braki w wypo-

sażeniu, niedostatki komunikacji i strategii. Na tę ostatnią w istotnej

mierze wpływali francuski ambasador Paleologue i brytyjski ambasador

Buchanan. Obaj byli zdeklarowanymi przeciwnikami Rasputina, między

innymi dlatego, że starzec opowiadał się przeciwko wojnie, której mocar-

stwa zachodnie nie mogły wygrać bez pomocy Rosji.

Za radą cesarzowej car w 1915 roku osobiście przejął dowodzenie

oddziałami rosyjskimi i udał się do kwatery głównej armii w Mohylewie.

Wielki książę Mikołaj został mianowany dowódcą floty powietrznej.

122

W prZededrtiu wojny

Funkcję tę uznał za drugorzędną. Wyjechał pełen rozgoryczenia i oburze-

nia. Od tej pory intrygował przeciwko carowi, a zwłaszcza przeciw

carowej. Słsznie przypuszczał, że to właśnie ona była inspiratorkąjego

dymisji.

Pod nieobecność Mikołaja cesarzowa niepodzielnie sprawowała wła-

dzę w Piotrogrodzie (tak bowiem na początku wojny przemianowano

stolicę, ponieważ Petersburg brzmiał zbyt niemiecko). Pełna głębokiej

nieufności wobec polityków, którzy, jej zdaniem, nazbyt często prezento-

wali wobec niej wrogie nastawienie, i niechętna wszelkim próbom demo-

kratyzacji życia w Rosji, chciała mocno trzymać cugle w garści i zdjąć

z barków nieobecnego cara ciężar zajmowania się sprawami wewnętrzny-

mi. W następnych latach stosunki między nimi ograniczały się niemal

wyłącznie do przesyłanych tam i z powrotem depesz. Car nigdy nie mógł

opuścić kwatery głównej na dłużej niż kilka dni.

Zmieniło się również życie Rasputina, który po powrocie do zdrowia

znów przebywał w swoim piotrogrodzkim mieszkaniu. O ile przed roz-

poczęciem wojny zwracano się do niego przeważnie ze sprawami prywat-

nymi, o tyle teraz przybyło petentów, którzy mieli nadzieję na uzyskanie

jego przychylności i poparcia w zabiegach o uzyskanie kontraktów zbro-

jeniowych czy aprowizacyjnych. O pomoc prosiły go także matki, które

pragnęły uwolnić swoich synów i mężów od słzżby na froncie. Ponieważ

panowało przekonanie, że starzec jest przekupny, powszechnym zwycza-

jem stało się wręczanie jemu lub jego totumfackim większych sum

pieniędzy. Rasputin przyjmował pieniądze i natychmiast rozdawał je

potrzebującym, nawet ich nie licząc. Nigdy nie miał głowy do intere-

sów, jego dochodami zaczęli więc zarządzać jego sekretarz i bankier

Rubinstein.

Rozpoczął się okres, w którym znaczącą rolę odgrywały słynne

karteczki Rasputina. Na skrawkach papieru pisał on listy polecające do

znajomych zatrudnionych w służbie publicznej, do ministrów, do wszyst-

kich tych, o których mniemał, że będą mogli pomóc protegowanej prze-

zeń osobie. U góry każdej karteczki umieszczał krzyż, pod nim zaś,

z pominięciem wszelkich reguł ortografii, gryzmolił życzenie, żeby zaję-

to się tą czy inną osobą. Adresaci z reguły traktowali te liściki jako

"dyktat", wszyscy bowiem sądzili, że za Rasputinem stoi wszechwładna

cesarzowa.

Chociaż w czasie nieobecności cara Rasputin wspierał wielu ludzi,

nigdy nie zdarzyło się, żeby poprosił o cokolwiek dla siebie. Dopiero

123

RASPUTIN

wówczas, gdy jego syn Dymitr, który był lekko upośledzonym epilepty-

kiem, został powołany do wojska i groziło mu odkomenderowanie na

front, Rasputin poprosił, żeby skierowano go do służby w lazarecie poza

linią frontu. Dowództwo armii przychyliło się do tej prośby.

Przeceniając jego rzeczywiste możliwości, zwracali się do niego

również ambitni dworacy i urzędnicy, którzy mieli nadzieję na objęcie

jakiegoś ważnego urzędu. A kiedy cesarzowa pytała go o radę, czy ta lub

inna osoba nadaje się do pełnienia określonej funkcji, starzec udzielał

124

W przededniu wojny

rekomendacji. Cesarzowa przekazywała je potem telegraficznie carowi

z uwagą: "nasz przyjaciel mówi", "nasz przyjaciel poleca", dołączając

usilną prośbę, brzmiącą niekiedy jak cichy rozkaz, żeby mianował pole-

cane osoby lub zlecił im określoną misję.

Również zdeklarowany przeciwnik Rasputina, brytyjski ambasador

Buchanan, pośrednio potwierdza, że Rasputin nie zawsze był świadom

konsekwencji swych rekomendacji, a przypisywana mu "szatańska

przebiegłość" w grze politycznej w istocie przerastała jego rzeczywiste

125

" ... RASPUTIN

możliwości intelektualne. Buchanan pisze: "Rola Rasputina na dworze

nie jest jeszcze do końca wyjaśniona. Jego wpływy wcale nie były tak

nieograniczone i w znacznie większym stopniu dotyczyły carowej niż

cara, poza tym odnosiły się raczej do kwestii religijnych i kościelnych

niż politycznych. Początkowo starał się on głównie o to, by swoim

przyjaciołom i zwolennikom zapewniać wysokie stanowiska w Koście-

le prawosławnym i usuwać tych, którzy ośmielali się mówić o nim

z lekceważeniem. Dzięki jego protekcji przyjaciel z lat młodości, nie-

wykształcony chłop imieniem Warnawa [Barnaba] został biskupem

Tobolska, a nieco później Pitirim, człowiek o bardzo wątpliwej moral-

ności, metropolitą Piotrogrodu. Z czasem jednak starzec zaczął mieszać

się także do polityki. Do grona jego bliskich przyjaciół należało kilku

reakcyjnych ministrów. Byli zarówno jego opiekunami, jak i podopiecz-

nymi. Parę skreślonych na świstku papieru słów wystarczało, by zapew-

nić protegowanym Rasputina przychylność tych ministrów. Z drugiej

strony, w rozmowach z cesarzową i madame Wyrubową starzec opo-

wiadał się za nimi, popierając ich aspiracje do wysokich stanowisk.

W ten sposób pośrednio wpływał na wybór ministrów przez cara, a tym

samym również na kierunek jego polityki. Dało się to wyraźnie odczuć,

gdy po objęciu przez cara dowództwa naczelnego carowa stała się nie-

mal wszechmocna. Lecz nawet jeśli jego wpływ był decydujący, to jed-

nak nici polityki trzymali inni ludzie, on zaś tylko służył ich interesom

i wspierał ich intrygi. Prymitywny, opanowany cielesną żądzą, nie był

po prostu człowiekiem zdolnym pojąć określoną politykę czy uprawiać

ją. Pozostawiał to innym i poprzestawał na stosowaniu się do ich opinii.

Naczelną zasadą jego życia był egoizm. Nikt lepiej od niego nie potrafił

unieszkodliwiać ludzi, którzy byli na tyle nieroztropni, że oczernili go

przed carem".

Ożywiona pragnieniem, by zachować tron dla Aleksego i nie pozwolić

na osłabienie carskiego samodzierżawia, cesarzowa uruchomiła karuzelę

personalną na najwyższych urzędach imperium. W krótkich odstępach czasu

ministrowie byli mianowani, dymisjonowani, przesuwani na inne stanowi-

ska. Car ślepo ufał swej małżonce i często stosował się do jej życzeń,

ponieważ przestał się orientować w sytuacji "na zapleczu". Liczne protokoły

dowodzą, że meldunki, które do niego docierały, były zazwyczaj mocno

upiększone. Błędna ocena sytuacji, utrata poczucia rzeczywistości i słabość

woli w połączeniu z nieograniczoną władzą stały się ostatecznie przyczyną

jego zguby, pozbawiły go tronu, imperium i życia.

126

W przededniu wojny

Buchanan trafnie konstatuje: "Kamaryla każdego cesarza potrzebuje

kozłów ofiarnych, aby w przypadku niepowodzenia rozpocząć polityczną

nagonkę i rzucić się na swą ofiarę jak sfora półwściekłych psów". W tym

wypadku kozłem ofiarnym stał się Rasputin, a nie ministrowie, generało-

wie czy urzędnicy, którzy nie stanęli na wysokości zadania. Musiał się

nim stać niejako w zastępstwie, ponieważ winą za nędzę kraju obarczano

Aleksandrę Fiodorownę, przeciw której nikt nie miał odwagi wystąpić

otwarcie.

Rozsiewano pogłoski, że cesarzowa - Niemka z pochodzenia -

utrzymuje potajemnie kontakt z niemieckim cesarzem. Powiadano nawet,

że udzieliła Wilhelmowi II pożyczki na zbrojenia. Z drugiej strony mó-

wiło się, że zmierza do zawarcia separatystycznego pokoju z Niemcami

na szkodę Rosji i zaprzyjaźnionych mocarstw. Pogłoski takie musiały

mocno niepokoić ambasadorów państw sojuszniczych. Gdyby bowiem

127

128

... .. RASPUTIN

niemniej jednak pod ostrzałem krytyki znalazł się przede wszystkim

Rasputin, który uchodził za jej doradcę. W swojej książce Upadek car-

skiego imperium ostatni przewodniczący Dumy Rodzianko pisze: "Zimą

1913/14 roku można było odnieść wrażenie, że dystyngowane towarzy-

stwo Sankt Petersburga przejrzało na oczy. To, o czym w kręgach Dumy

mówiło się już dwa lata wcześniej, teraz stało się przedmiotem rozmów

dworu. Wszędzie słyszało się tylko o Rasputinie. Wszyscy byli podekscy-

towani. Nawet ci, którzy, czy to przez delikatność, czy to przez wzgląd

na suwerena, zachowywali dotychczas dyskretne milczenie na temat tego,

co działo się w rodzinie cesarskiej, zaczęli mówić o tym człowieku,

niektórzy ze zgrozą, inni z obrzydzeniem, a jeszcze inni z ironicznym

uśmieszkiem".

Anna Wyrubowa opisuje ten nastrój rozdrażnienia w następujący

sposób: "Powszechna nienawiść do Rasputina przybierała na sile w ostat-

130

W przededniu wojny

131

RASPUTIN

nich latach jego życia. W petersburskim mieszkaniu, gdzie starzec spę-

dzał większą część roku, tłoczyło się mnóstwo petentów, którzy przycho-

dzili do niego ze wszystkimi swymi troskami i kłopotami, wierząc, że

dysponuje absolutną władzą i nieograniczonymi wpływami na dworze.

Grigorij Jefimowicz biegał wówczas od jednego do drugiego, wysłu-

chiwał próśb i kreślił niewprawną ręką kilka słów do różnych wpływo-

wych osób, prawie zawsze tej samej treści: ®Kochany, Drogi, przyjmij

goŻ albo: ®Kochany, Drogi, wysłuchaj goŻ. Nieszczęśnicy nie wiedzieli,

że prosząc o poparcie Rasputina, mieli znikome szanse na załatwienie

132

W przededniu wojny

swych spraw, ponieważ jego wstawiennictwo wywoływało na ogół nie-

przyjazne reakcje".

Opinie Wyrubowej, podobnie jak wiele szczegółów opisywanych

przez nią zdarzeń, nie zawsze w pełni odpowiadają faktom. Pisząc swoją

książkę najwyraźniej starała się ona przedstawić swego bohatera w ko-

rzystniejszym świetle. Niemniej jako bezpośrednio zaangażowana orę-

downiczka Rasputina jest ważnym świadkiem epoki. Oto dalszy ciąg jej

relacji: "Jedna z najbardziej nieprzyjemnych misji, jakie zlecała mi cesa-

rzowa, zwykle w związku z chorobą następcy tronu, polegała na odwie-

dzaniu Rasputina w jego mieszkaniu, gdzie nieustannie kłębił się tłum

petentów, a nierzadko i awanturników. Sądząc, że jestem wszechmocna,

ludzie ci obstępowali mnie i nie chcieli uwierzyć, że w żaden sposób nie

jestem w stanie im pomóc. Wszystkie te prośby, które Grigorij Jefimo-

wicz w ostatnich latach przedkładał Ich Cesarskim Mościom, wzbudzały

tylko ich gniew; przekazywali je hrabiemu Rostowcewowi, sekretarzowi

Jego Wysokości, który je przeglądał i kierował do właściwych instancji.

Nietrudno zrozumieć, że ta sytuacja wywoływała powszechne niezado-

wolenie i oburzenie - sama byłam świadkiem, jak życzliwie radzono Ich

Cesarskim Mościom, by przydzielili Rasputinowi celę w klasztorze Ale-

ksandra Newskiego".

E.M. Almedingen w taki oto sposób podsumowuje postępowanie

cesarzowej i rady Rasputina dotyczące obsady ważnych stanowisk: "[...]

sprawy wewnętrzne stawały się coraz bardziej pogmatwane. Mikołaj miał

dość wtrącania się Rasputina w sprawę obsadzania stanowisk ministerial-

nych: ®Musisz przyznać, że pomysły naszego przyjaciela bywają niekie-

dy nader osobliwe [...]. Sturmer [premier] nie może się zdecydować na

wykonanie koniecznych posunięć [...]. Zewsząd napływają skargi [...].

Nie potrafię się już rozeznać, gdzie leży prawda [...]Ż. A kiedy tak zwana

®karuzela ministerialnaŻ osiągnęła punkt kulminacyjny, zirytowany ce-

sarz napisał: ®Głowa mi pęka od tych wszystkich nazwisk [...]. Opinie

naszego .przyjaciela o ludziach bywają niekiedy bardzo dziwne [.:.].

Trzeba się mieć na baczności [...]. Wszystkie tę zmiany nie są dobre dla

krajuŻ. Nieco później, w listopadzie 1916 roku, car zupełnie otwarcie

i bez ogródek oświadczył małżonce, że Sturmer najwyraźniej nie jest już

w stanie podołać swym obowiązkom. ®Rzecz to niebezpieczna, mieć

w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych Protopopowa [...]. Proszę Cię, nie

wprowadzaj naszego przyjaciela w tę sprawę. To ja ponoszę odpowie-

dzialnośćŻ". Zarówno Sturmerowi, jak i Protopopowowi powierzono

133

RASPUTIN

urzędy z rekomendacji cesarzowej i, jak twierdzą niektórzy, za namową

Rasputina. Z telegramów cara wynika jednak również, że czasami, choć

dość niechętnie, przychylał się on do sugestii żony. Z pewnością postępo-

wanie to nie wynikało tylko z chęci zachowania małżeńskiej harmonii.

Był już raczej tak bardzo oddalony od rzeczywistych zdarzeń w kraju

i niedoinformowany, że nie potrafił podjąć żadnej stanowczej decyzji

i ostatecznie pozwalał, by rzeczy toczyły się swoim trybem, mając na-

dzieję, iż tak czy owak wszystko jakoś się ułoży.

Co się tyczy rad Rasputina, to do dzisiaj nie wyjaśniono, czym się

kierował, wysuwając swoje propozycje. Jest wielce prawdopodobne, że

ulegał podszeptom doradców, zaufanych i osób ubiegających się o wyż-

sze urzędy. Nietrudno więc pojąć, dlaczego jego sekretarz Simanowicz

pomija w swoich wspomnieniach wyjaśnienie tego istotnego punktu.

Natomiast córka Rasputina przyznaje, że w ostatnich latach swego ży-

cia ojciec utracił ową przenikliwość w ocenie ludzi, jaką dawniej się

wyróżniał.

W każdym razie polityczne salony stolicy utrzymywały, że u Raspu-

tina można kupować urzędy. Im więcej się zapłaci, tym wyżej można

zajść. Ponieważ Rasputin, jak już wspomnieliśmy, nie miał żadnych

zdolności do interesów, a utrzymywał się dzięki wsparciu swoich zwolen-

ników, można tylko podejrzewać, że to doradcy, jak Rubinstein i inni,

polecali mu swoich protegowanych. Ponieważ nie istnieją żadne pisemne

świadectwa, nie da się już dzisiaj wyjaśnić, czy żądali za swe usługi

pieniędzy i jak wysokie sumy mogły wchodzić w grę. Świta starca

zapewniała unisono, że on sam nigdy nie brał pieniędzy, a rad udzielał

kierując się tylko własnym sumieniem; inni natomiast pozostali przy

wersji, że był człowiekiem chciwym, łasym na pieniądze, egocentrycz-

nym i opętanym żądzą władzy. Prawda, jak zwykle w takich wypadkach,

leży prawdopodobnie gdzieś pośrodku. W każdym razie wydaje się pew-

ne, że jego doradcy i przyjaciele nie działali całkiem bezinteresownie.

W tym miejscu warto przytoczyć rozmowę, o której opowiada Tatia-

na Botkina. W domu jej ojca zebrało się towarzystwo, między innymi

kilku młodych oficerów. Rozmowa, jak to się często zdarzało w kręgach

petersburskich, obracała się wokół Rasputina. I chociaż w zdarzeniach,

o których w niej wspominano, więcej było zmyślenia niż prawdy, to

jednak wyraźnie pokazuje ona, jak mocno wierzono w pogłoski, które

rozpowszechniano jako fakty, podsycając atmosferę wrogości wobec

Rasputina. Jeden z gości, kapitan Suchotin, oświadczył porywczo: "Życie

134

W przededniu wojny

tego człowieka to jeden wielki skandal. W Piotrogrodzie o niczym innym

już się nie mówi. On nawet nie próbuje udawać świętoszka, jakby był

pewny, że wszystko ujdzie mu na sucho. Na swoje imieniny zaprosił kilka

dam z najlepszego towarzystwa. Alkohol lał się strumieniami. Już na

ulicy słychać było jego tubalny śmiech i strzępki głośnych, pijackich

rozmów. Żeby dodać wieczorowi nieco pikanterii, kazał sprowadzić ze

wsi młode dziewczęta, całkowicie posłuszne jego woli. Bo ten ®święty

człowiekŻ nade wszystko ceni sobie rozpustę i orgie! A wytworne damy

wcale nie były tym zgorszone, przeciwnie, same brały udział w wyuzda-

nej zabawie. Przerażeni tym widowiskiem cygańscy muzykanci nie

chcieli grać i poszli sobie do domu. W sieni trzymali straż policjanci.

W końcu powiadomiono mężów zebranych tam dam, w większości ofi-

cerów. Bladym świtem wpadli do domu z dobytymi szpadami, chcąc się

rozprawić z Rasputinem. Jednak policjanci zagrodzili im drogę, nie chcąc

ich przepuścić. Gospodarz skorzystał z okazji, żeby wraz z towarzyszka-

mi zabawy umknąć kuchennymi schodami. Oficerowie zastali w miesz-

kaniu jedynie paru lokajów i kilka młodych dziewcząt w pożałowania

godnym stanie. I takiego człowieka przyjmuje się na dworze! Cesarzowa

zrobi wszystko, co on jej każe! Sam wybiera sobie ministrów! Przecież

to nie do wytrzymania!".

W roku 1916 nastroje antyrasputinowskie osiągnęły punkt kulmi-

nacyjny, bardziej lub mniej otwarcie żądano wygnania lub wręcz iizycz-

nej likwidacji faworyta znienawidzonej carowej. Cesarzowa jednak nie

chciała się z nim rozstać, ponieważ znów udało mu się uleczyć carewi-

cza i wydawał się jej niezbędny. Potrzebny był również Annie Wyrubo-

wej, która po wypadku kolejowym leżała z połamanymi nogami. Ras-

putin przepowiedział jej powrót do zdrowia, dodając jednak, że pozo-

stanie kaleką. Tak też się stało, co umocniło obie kobiety w przeko-

naniu, że starzec obdarzony jest łaską bożą. Robiły więc wszystko,

żeby chronić świętego człowieka. Rasputin otrzymał do dyspozycji auto

z funkcjonariuszem tajnej policji jako szoferem, poza tym zmobilizowa-

no dodatkowe siły bezpieczeństwa. A mimo to starca często ogarniało

przeczucie bliskiej śmierci. Jednej ze swych zwolenniczek opowiedział

o wizji, jaką miał podczas nabożeństwa wielkanocnego. "Zostanę za-

mordowany. Umrę w straszliwy sposób [...]. Widzę przed sobą ogromną

rzeszę ludzi, hen, w oddali, lud, hrabiów i wielkich książąt, wszyscy oni

toną we krwi". Wizja ta była antycypacją rzeczywistych wydarzeń re-

wolucji.

135

RASPUTIN

Minister spraw wewnętrznych Chwostow podjął w tym czasie

próbę zamordowania Rasputina, organizując spisek, który został już

przedstawiony w rozdziale "Nieudane zamachy". Kiedy z tego powodu

musiał podać się do dymisji, cesarzowa za radą Rasputina zapropono-

wała na ten urząd Protopopowa, który rzeczywiście otrzymał nominację.

Przed otwarciem posiedzenia Dumy w listopadzie 1916 roku mianowa-

ny został również nowy premier A.F. Trepow. Usiłował on później

pozbyć się Rasputina z Piotrogrodu, proponując mu w zamian pienią-

dze. Rasputin z oburzeniem odrzucił łapówkę i odmówił wyjazdu.

Wraz z otwarciem sesji parlamentu rozpoczął się dramat zakończo-

ny ostatecznie śmiercią Rasputina. Jak można się było spodziewać,

podczas gorących debat rządowi i ministrom otwarcie zarzucano nie-

udolność, a monarchistyczny deputowany Włodzimierz Puryszkiewicz,

wierny paladyn wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, który prze-

bywał na Kaukazie, grzmiał w płomiennej mowie przeciw "ciemnym

siłom". "Mroczne są siły - wykrzykiwał z parlamentarnej mównicy -

które rządzą krajem i zakuwają w kajdany wolę władcy". Bez osłonek

nazwał te "siły" po imieniu: "Istota zła leży tam, gdzie niczym mario-

netki przesuwa się i awansuje na wysokie stanowiska osoby, które do

nich nie dorastają. Źródłem tego wszystkiego jest Rasputin". Potem

grzmiał dalej: "Istnienie cesarstwa jest zagrożone. Jeśli jesteście wier-

nymi poddanymi, otwórzcie carowi oczy!". Podczas posiedzenia rozda-

wano także kopie poleceń kierowanych rzekomo przez Rasputina do

cesarzowej, trudno jednak stwierdzić, czy nie chodziło o falsyfikaty.

Atmosfera w parlamencie osiągnęła temperaturę wrzenia. Później głos

zabrał przewodniczący partii kadetów Paweł Milukow, który także

należał do stronników wielkiego księcia Mikołaja. W swym wystąpie-

niu zacytował on pewną wiedeńską gazetę: "Ujawniono tu, kto tworzy

kamarylę, która manipuluje cesarzową: Rasputin, Wyrubowa, Wojej-

kow, Taniejew, Sturmer, Andronikow. Czy to tylko głupota, czy może

już zdrada?". Chociaż minister spraw wewnętrznych wydał zakaz pub-

likowania mowy Milukowa, krążyła ona w nielegalnych odpisach i do-

tarła również do cesarzowej, która rozporządzeniem rządu rozwiązała

posiedzenie Dumy i rozgniewana depeszowała do cara: "Mogłabym

powiesić Trepowa za to, że do tego dopuścił, podczas wojny to zdrada

stanu". Po czym dodała: "Bądź lwem w walce z republikańskimi bestia-

mi". Car jednak nie interweniował, parlament zaś przeniósł się do

Moskwy.

136

W przededniu wojny

Wygłaszano tam jeszcze ostrzejsze przemówienia; przewodniczą-

cy Związku Miast książę Lwow, przeciwnik cesarzowej, znany zresztą

również z nadzwyczaj krytycznego stosunku do cara, wezwał zgroma-

dzenie, aby "wzięło losy kraju w swoje ręce". Było to otwarte wyzwa-

nie rzucone autokratycznemu monarsze. Policja przerwała posiedzenie.

Zachowane dokumenty dowodzą, że kilku deputowanych planowało

nawet zamach stanu. Cesarzowa miała zostać uprowadzona i zamknięta

w klasztorze, car zaś zmuszony do abdykacji na rzecz swojego brata,

który sprawowałby władzę do chwili, gdy carewicz będzie mógł wstąpić

na tron.

Wśród słuchaczy tej parlamentarnej debaty był także młody Feliks

Jusupow, który, jak sam później stwierdził, zwłaszcza pod wrażeniem

mowy deputowanego Puryszkiewicza postanowił zabić Rasputina.

-

ROZDZIAŁ XIV

Zbrodniczy spisek

Informacje o zbrodniczym zamachu na Rasputina czerpać dziś można

jedynie z dwóch źródeł, które w dużej mierze zgodnie opisują przebieg

zdarzeń i motywy morderców. Są to wspomnienia księcia Jusupowa

i deputowanego Puryszkiewicza. Pozostali uczestnicy spisku do końca

życia zachowali milczenie, dlatego też historiografia przyjęła wersję

przedstawioną przez obydwu morderców. Poza wymienionymi książkami

zachowały się ponadto akta śledcze różnych tajnych służb i fragmentary-

czne wyniki obdukcji zwłok Rasputina. Z nie wyjaśnionych do dzisiaj

powodów cesarz kazał przerwać zarówno obdukcję, jak i śledztwo

w sprawie morderstwa oraz jego okoliczności. Wiadomo poza tym, że po

wymuszonej abdykacji Mikołaja II cesarska para zniszczyła znaczną

część prywatnych dokumentów z obawy, że dostaną się w niepowołane

ręce. Pozostaje więc sprawą otwartą, czy dokumenty te zawierały jakieś

istotne informacje.

Zanim przejdziemy do relacji głównych sprawców tej nikczemnej

zbrodni, warto poświęcić chwilę uwagi okolicznościom poprzedzającym

to zdarzenie.

Mroczne przeczucia dręczyły Rasputina już na wiele tygodni przed

zabójstwem, co potwierdzają jego córka, sekretarz, Wyrubowa i inni.

Simanowiczowi, który był jego sekretarzem, starzec przekazał nawet

własnoręczny zapis jednej ze swych wizji z poleceniem, by ten po jego

śmierci oddał go rodzinie i cesarzowej. Brzmi on tak: "Kochani moi,

drodzy: grozi zguba. Nadciąga wielkie nieszczęście. Sposępniało oblicze

miłosiernej Matki Bożej, a duch mój pełen jest wzburzenia w tej nocnej

ciszy. I cisza minęła. Lecz straszny jest gniew; i dokąd uciec? Napisane

jest: Bądźcie czujni, bo nie znacie dnia ani godziny. Nadszedł czas trwogi

dla naszego kraju. Krew krzepnie w żyłach ze zgrozy. Tak wiele krwi

i okrzyków bólu. Ciemna jest noc ciężkiego cierpienia. Nic nie widzę.

138

Zbrodniczy spisek

Wkrótce wybije moja godzina. Nie boję się, ale wiem, że ta godzina

będzie pełna goryczy. Zaznam wielkiej męki. Ludziom tym zostanie

wybaczone. Lecz to ja będę dziedzicem Królestwa. Ty w swej łaskawości

ulitujesz się nade mną. Młodzi wiele przeżyją. Ale wystarczy się modlić,

a Bóg da wam siłę. Wszyscy zostaniecie ocaleni. Opłakuję was i naszych

ukochanych. Bóg zna ich drogę krzyżową. Zginie ludzi bez liku. Umrze

wielu męczenników, brat zada śmierć bratu. Nawiedzi was wielkie nie-

szczęście. Ziemia zadrży. Nadejdzie głód, zarazy i całemu światu ukażą

się znaki. Módlcie się, a dostąpicie zbawienia i przez łaskę Zbawiciela

i obronę orędowniczki znów zstąpi na was radość. Grigorij".

Zachowało się jeszcze jedno proroctwo Rasputina, które zwykle

odczytywano jako przepowiednię dotyczącą jego śmierci i jej następstw.

Zgodnie z nim monarchia upadnie, a cesarstwo pogrąży się w krwi

i chaosie, jeśli nie zamorduje go człowiek z ludu, lecz ktoś wysoko

urodzony. Późniejsze zdarzenia potwierdziły, że zarówno w jego prze-

czuciach, jak i proroctwach kryło się wiele prawdy.

W zbrodniczym spisku wzięło udział wiele osób. Najściślejszy krąg

zamachowców tworzyli deputowany do Dumy Puryszkiewicz, książę

Feliks Jusupow, wielki książę Dymitr Pawłowicz (ulubiony syn cesars-

kiego stryja, wielkiego księcia Pawła), kapitan pułku preobrażeńskiego

A. S. Suchotin, którego stosunek do Rasputina już przedstawiliśmy, i le-

karz wojskowy dr S. S. Łazowert.

Obaj przywódcy tej grupy, Jusupow i Puryszkiewicz, rościli sobie,

każdy z osobna, prawo do miana "prawdziwego mordercy" starca. Cho-

ciaż zabójstwo planowano w najgłębszej tajemnicy, sporo innych osób

wiedziało o tym zamyśle i biernie lub czynnie wspierało jego realizację.

W spisek wtajemniczeni byli zarówno wielcy książęta Mikołaj i Cyryl,

jak i zdymisjonowany minister spraw wewnętrznych Aleksy Chwostow,

deputowany do Dumy W. A. Makłakow, ambasadorowie Anglii i Francji

oraz agenci tajnych służb. Wydaje się także, choć nie da się tego dowieść,

że również inni członkowie rozległego klanu Romanowów zostali o nim

poinformowani, aczkolwiek nie orientowali się w szczegółach. Tak przy-

najmniej wynika z późniejszej korespondencji między sprawcami i wiel-

koksiążęcymi rodzinami.

Ile w rzeczywistości warta była tajność planu zamordowania Raspu-

tina, świadczą między innymi odnotowane w aktach zeznania właściciela

pewnego kabaretu, który o przygotowywanym zamachu dowiedział się

od grupy oficerów biesiadujących w jego lokalu i telefonicznie ostrzegł

139

RASPUTIN

Rasputina. Z akt wynika, że o spisku poinformowany był także brytyjski

attache wojskowy kapitan Rayner, późniejszy tłumacz książki Jusupowa.

Jego przełożony komandor Oliver Locker Lampson orientował się nawet

w szczegółach całego planu. Potwierdził później: "Faktycznie zostałem

zaproszony [invited] przez Puryszkiewicza do udziału w zamachu na

Rasputina". Można stąd wnioskować, że kręgi związane z ambasadą

brytyjską, która separatystycznego pokoju Rosji z Rzeszą Niemiecką bała

się jak diabeł święconej wody, udzielały spiskowcom przynajmniej bier-

nego wsparcia. Jako że akta Foreign Office najwyraźniej zostały "wyczy-

szczone", zbadanie rozmiarów tego wsparcia jest już dzisiaj prawie

niemożliwe.

140

; Zbrodniczy spisek

Zdumiewający jest również rzekomo czysto przypadkowy skład

grupy morderców. Każda z wpływowych sił politycznych miała w tym

spisku swojego reprezentanta: Duma, rodzina cesarska, a także wysoka

szlachta i wojsko mieli po jednym przedstawicielu. Wyjątek stanowił

tylko dr Łazowert, ale, o czym świadczy przebieg zbrodni, odegrał on

wyłącznie rolę pomocniczą. Należy też zwrócić uwagę na fakt, że czterej

główni spiskowcy byli albo, jak Puryszkiewicz i kapitan Suchotin,

aktywnymi członkami kierowanego przez wielkiego księcia Mikołaja

141

RASPUTIN

Związku Prawdziwych Rosjan, albo też, jak Jusupow i wielki książę

Dymitr, pozostawali w bliskich związkach z tą organizacją. Jeśli ktoś

uznaje owe fakty za czysty przypadek, to znaczy, że nie dostrzega rzeczy-

wistych rozmiarów spisku.

Książę Feliks Jusupow, hrabia Sumarokow-Elston, który w chwili

popełnienia mordu miał dwadzieścia dziewięć lat, pochodził - ze strony

matki - z jednej z najstarszych i najbogatszych rodzin carskiego impe-

rium. Jej rodowód sięgał XIV wieku, a przodkami Jusupowów byli

tatarscy najeźdźcy, którzy w tym okresie podbili Rosję. Tytuł książęcy,

142

Zbrodniczy spisek

który rodzina otrzymała z linii żeńskiej, Jusupowowie nosili dopiero od

dwóch pokoleń i przysługiwał on zawsze tylko najstarszemu synowi.

Dziadek księcia, nieślubny syn wiedeńskiego bankiera Elstona, ożenił się

w 1856 roku z hrabiną Sumarokową, przy czym car wyraził zgodę na

przyjęcie przez niego nazwiska i tytułu żony. Najstarszy syn z tego

małżeństwa ożenił się z jedyną córką rodziny Jusupowów i także otrzy-

143

RASPUTIN

mał pozwolenie na używanie jej nazwiska i tytułu. W ten sposób rodzina

awansowała do grona wysokiej szlachty, a dzięki swej ogromnej fortunie,

której wielkość przewyższała ponoć nawet majątek rodziny carskiej, była

też całkowicie niezależna. Tytuł i majątek przeszły na Feliksa, kiedy jego

brat zginął w pojedynku.

Mimo iż młody Jusupow ukończył najlepsze szkoły krajowe i za-

graniczne, w kręgach starej arystokracji petersburskiej uchodził za par-

weniusza. Plotki o jego ekscesach stanowiły pożywkę dla salonowych

konwersacji. Często na przykład występował w kobiecym przebraniu

jako śpiewaczka w lokalach rozrywkowych dla homoseksualistów, znaj-

dował sobie płatnych kochanków pośród młodych oficerów i lubił obco-

wać z ludźmi, których pruderyjne towarzystwo określało mianem "shoc-

king". Podkreślał makijażem swe delikatne rysy twarzy (przyzwyczaje-

nie to zachował aż do śmierci), był utracjuszem nieustannie uganiają-

cym się za rozrywkami. Uchodził za monarchistę, choć do czasu udzia-

łu w morderstwie uważano go za człowieka raczej apolitycznego. Ożenił

się z Iriną Aleksandrowną, siostrzenicą cara. Inna była kobietą pięk-

ną, wykształconą i uzdolnioną artystycznie. Małżeństwo, jak mówio-

144

Zbrodniczy .spisek

no, zostało zaaranżowane przez ród Romanowów po to, by podrepe-

rować finanse dynastii majątkiem Jusupowów. Poza tym żywiono na-

dzieję, że małżeństwo nawróci młodego lekkoducha na "obyczajniejszy

tryb życia".

Dokumenty ukazują, że pod naciskiem rodziny Jusupow parokrotnie

odwiedzał Rasputina, który miał go wyleczyć z homoseksualizmu.

W mieszkaniu starca odbyło się kilka sesji, które jednak nie zakończyły

się oczekiwanym sukcesem. Książę przez całe życie dobierał sobie

partnerów dominujących i, jak dowodzi brytyjski dziennikarz Christopher

Dobson w książce Prince Felix Yusupow, był zwolennikiem "ostrych

form kontaktów. Dlatego nie można wykluczyć, że w jego wypadku

wzgardzone uczucia homoerotyczne zmieniły się w głęboką nienawiść do

Rasputina.

Wielki książę Dymitr Pawłowicz, adiutant przyboczny cara i ofcer

kawaleryjskiego pułku gwardii cesarskiej, również znany był ze skłon-

ności homoerotycznych. Przez wiele lat utrzymywał intymny związek

z księciem Jusupowem. Niektórzy współcześni uważają, że to właśnie

seksualne uzależnienie od księcia "zmusiło" go do udziału w zbrodni-

czym spisku. Mimo że jego pułk walczył w czasie wojny na froncie,

młody książę z powodu "delikatnego zdrowia" przebywał na ogół

w Sankt Petersburgu, gdzie brylował jako ulubieniec salonów.

Patrząc jednak na rzecz z innej perspektywy, nie da się wykluczyć,

że to siostra carowej mogła nakłonić Dymitra do udziału w morderstwie.

Jego rodzona matka, księżniczka z greckiej dynastii królewskiej, zmarła

w połogu. Młodego księcia wychowywała wielka księżna Elżbieta i jej

mąż Sergiusz Aleksandrowicz, który zmarł już w roku 1905. Księżna

Elżbieta była zdeklarowaną przeciwniczką Rasputina i wielokrotnie pró-

bowała namówić siostrę, żeby wygnała starca, aż w końcu carowa ponie-

kądją samą skazała na banicję. Dymitr natomiast nigdy nie dał siępoznać

jako zdecydowany przeciwnik Rasputina. Nic też nie wskazuje na to, by

do momentu, gdy mając dwadzieścia sześć lat przyłączył się do spisku,

kiedykolwiek negatywnie wypowiadał się o starcu czy też podejmował

przeciw niemu jakieś działania. W późniejszych latach konsekwentnie

odmawiał komentarza na temat wydarzeń związanych z morderstwem.

Do końca życia powtarzał wciąż to samo zdanie, jakie wygłosił zaraz po

ujawnieniu jego roli w zamordowaniu Sybiraka: "Na moich rękach nie

ma krwi". Odkąd za udział w morderstwie został wygnany, nigdy więcej

nie kontaktował się z Jusupowem.

145

; ..: -., RASPUTIN

W porównaniu z tymi dwoma figurantami deputowany do Dumy

Puryszkiewicz był w kwintecie morderców człowiekiem znacznie po-

ważniejszego kalibru. Uchodził za antysemitę, monarchistę i prawicowe-

go radykała. Bardzo wcześnie przyłączył się do kręgu skupionego wokół

wielkiego księcia Mikołaja i dzięki swym radykalnym przekonaniom

oraz błyskotliwemu darowi wymowy szybko zdobył sympatię kierownic-

twa Związku Prawdziwych Rosjan. Kiedy organizacja dopiero zaczynała

się rozwijać, pomagał pozyskiwać kolejnych członków i doskonalić jej

struktury. Twierdzi się również, że jako pierwszy nawiązał kontakt z prze-

ciwnikami Rasputina w Cerkwi. Ponieważ w Dumie Państwowej był

deputowanym z guberni besarabskiej, skąd zresztą pochodził, chronił go

immunitet, który potrafił zręcznie wykorzystać dla swojej działalności

w roli przywódcy Czarnej Sotni.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej aktywnie działał na froncie

przy urządzaniu punktów aprowizacyjnych i angażował się w organizo-

wanie opieki nad rannymi i chorymi żołnierzami za linią frontu. Jedno-

cześnie dowodził pociągiem sanitarnym, którym z jednej strony dostar-

czano posiłki na front, z drugiej zaś wywożono rannych na zaplecze,

przede wszystkim do Piotrogrodu. Pociąg ten odegrał także pewną rolę

w zbrodniczym spisku.

O kapitanie A. S. Suchotinie, który w literaturze poświęconej Raspu-

tinowi - prawdopodobnie dla kamuflażu - występuje najczęściej jako

" lejtnant S.", nie wiemy zbyt wiele. Podczas przygotowań do zabójstwa

przebywał w Piotrogrodzie, kurując ranę. Jeszcze w czasach pokoju był

częstym gościem w różnych salonach politycznych miasta, przede

wszystkim nastawionych wrogo wobec Rasputina. Tatiana Botkina opisu-

je Suchotina, który często bywał w domu jej ojca, jako oficera o "nieco

zwiędłej twarzy, noszącego małe owalne okulary w srebrnej oprawce"

i demonstrującego "minę nerwowego intelektualisty". Jak wynika z jego

cytowanej już wypowiedzi w domu przybocznego lekarza cara doktora

Eugeniusza Botkina, krążące plotki często brał na serio. Ta łatwowierność

mogła go popchnąć do udziału w spisku, zwłaszcza że utrzymywał

również bliskie kontakty z deputowanym Puryszkiewiczem.

Lekarz dr S. S. Łazowert wchodził w skład sztabu dowodzącego

pociągiem sanitarnym Puryszkiewicza. Z pewnością nie był on ani silną,

ani politycznie wyrazistą indywidualnością. Jego udział w spisku był

o tyle ważny, że zamachowcom potrzebny był lekarz, który mógłby

stwierdzić zgon starca.

146

Zbrodniczy spisek

Inne postacie tego tragicznego widowiska - jak kamerdynerzy Jusu-

powa i Dymitra, którzy pomagali usuwać ślady zbrodni - z samym

zabójstwem nie miały nic wspólnego.

Plan morderstwa, w wersji przedstawianej później przez głównych

sprawców, wyglądał następująco: książę Jusupow ponownie nawiązuje

kontakt z Rasputinem, zapraszając go do swojego domu, prawdziwego

pałacu nad Mojką w Piotrogrodzie. Nakazuje przy tym Rasputinowi

zachowanie ich spotkania w absolutnej tajemnicy, co pozwoliłoby wyłą-

czyć z gry obstawę starca. Następnie prywatnym autem deputowanego

Rasputin zostaje przewieziony do pałacu i otruty. Po stwierdzeniu zgonu

przez doktora Łazowerta żona Puryszkiewicza miała spalić w piecu

pociągu sanitarnego ubranie Rasputina, natomiast zwłoki starca mor-

dercy zamierzali owinąć w płótno, obciążyć łańcuchami i odważnikami,

po czym wrzucić do Newy w miejscu, gdzie rzeka nie będzie jeszcze

zamarznięta. Ciało znajdzie się pod lodem, a nurt rzeki poniesie je aż

do morza, dzięki czemu usunięte zostaną wszystkie ślady popełnionej

zbrodni.

Należy jeszcze raz wyraźnie podkreślić, że ta wersja planu zabójstwa

opiera się wyłącznie na późniejszych pisemnych relacjach morderców

Rasputina - Jusupowa i Puryszkiewicza. Jest oczywiste, że obaj musieli

być żywotnie zainteresowani przedstawieniem swego czynu w możliwie

najlepszym świetle.

Każdemu z uczestników spisku przydzielono ściśle określone zada-

nie. Po Rasputina miało przyjechać auto deputowanego, wcześniej prze-

malowane przez doktora Łazowerta, aby nie można było poznać, że

należy do znanej osobistości. Łazowertowi wyznaczono także rolę szofe-

ra. Samym morderstwem, otruciem Rasputina, miał się zająć książę

Jusupow. Lekarz zobowiązał się zdobyć i przygotować cyjankali. Wielki

książę Dymitr miał być obecny jako świadek - właściwie czego? -

i wywieźć zwłoki swoim autem, którego dzięki wielkoksiążęcym insyg-

niom nikt nie mógł zatrzymać. Po stwierdzeniu zgonu starca Suchotin

miał się przebrać za Rasputina i udać aż do jego mieszkania, żeby zmylić

agentów tajnych służb, później zaś dostarczyć ubranie Rasputina do

pociągu sanitarnego, aby można je było spalić.

Mordercy żywili nadzieję, że zniknięcie Rasputina społeczeństwo

przyjmie z ulgą i radością. Car, uwolniony od starca, pozbawi żonę

władzy i znów weźmie ster polityki w swoje ręce. Nie wspominają

jednak, że z inspiracji księcia Lwowa brali pod uwagę również detroni-

147

RASPUTIN

zację cara. Do władzy doszliby wówczas inni członkowie dynastii Roma-

nowów i z pewnością znaleźliby sposób na podporządkowanie sobie

wielkiego księcia Michała Aleksandrowicza. Swoją wielką szansę w tej

pokerowej grze o władzę widział zwłaszcza Cyryl. Jak dowiodły później-

sze wydarzenia historyczne, wszystkich spiskowców w równym stopniu

dotknęła ta sama przypadłość: całkowita ślepota na rzeczywistą sytuację

polityczną i społeczną w kraju.

ROZDZIAŁ XV

Morderstwo

w dniu morderstwa, 16 grudnia 1916 roku, Puryszkiewicz zapisał

w swym dzienniku następujące zdania: "[...] wszystko już zała-

twione - pociąg stoi gotowy do odjazdu [...). Ogarnął mnie głęboki,

wewnętrzny spokój i poczucie pewności. Na wszelki wypadek wezmę

z sobą żelazny kastet i rewolwer, znakomitą broń systemu ®SauvageŻ -

kto wie, może będę musiał użyć jednego lub drugiego".

Feliks Jusupow, którego własny ojciec nazwał kiedyś "nicponiem

i kanalią", dodając, że takie "indywiduum" jak on nie jest godne "oddy-

chać tym samym powietrzem co porządni ludzie" i że właściwie "powi-

nien żyć na Syberii wśród katorżników", czynił ostatnie przygotowania.

Zaopatrzył się w ciężką, gumową pałkę z ołowianym rdzeniem, po czym

wybrał się na kolację do wielkiego księcia Aleksandra Michajłowicza. Po

północy miał pojechać po Rasputina do jego mieszkania. Starca łudzono

obietnicą, że w pałacu będzie miał okazję poznać Irinę, piękną żonę

Jusupowa. Tymczasem księżna wcale nie przebywała w mieście, lecz

bawiła w jednym z majątków Jusupowa.

W dniu morderstwa dr Łazowert zaopatrzył się jeszcze w uniform

szofera, później zaś umieścił w samochodzie łańcuchy i odważniki, któ-

rymi zamierzano obciążyć ciało Rasputina.

Dymitr oddawał się zwykłym, codziennym zajęciom. Poza spraw-

dzeniem auta nie czynił żadnych przygotowań, nie wychodził też ze

swego pałacu. Wieczorem zjadł kolację, po czym pojechał automobilem

do Jusupowa.

Na krótko przed północą spiskowcy zebrali się w pałacu Jusupowa.

Gospodarz, który już ich oczekiwał, pokazał im przygotowane przez

siebie pomieszczenia w podziemiu. Na kominku palił się ogień, dyskret-

nie oświetlając salonik, a szlachetne antyki i skóra z białego niedźwiedzia

stwarzały we wnętrzu kameralny nastrój. Stół nakryto na sześć osób -

149

.. RASPUTIN

szóste nakrycie przeznaczone było dla Rasputina, który wkrótce miał się

pojawić. Stół przygotowano w taki sposób, by wywołać wrażenie, że

właśnie wstano od kolacji. Było to częścią planu, spiskowcy bowiem,

chcąc uśpić czujność Rasputina, wymyśli taką oto wymówkę: księżna

Irina chwilę wcześniej opuściła pomieszczenie wraz ze swymi gośćmi,

żeby się z nimi pożegnać. W ten sposób, gdy Rasputin będzie czekał na

powrót żony Jusupowa, mordercy zyskają dość czasu na dokonanie

zbrodni.

Na stole ustawiono kilka kieliszków i butelek wina. Do dwóch

kryształowych pucharów nasypano świeżo roztartych kryształków cyjan-

kali, posypano nimi też ciastka. Jeden z zamachowców zaniepokoił się,

czy zdenerwowany Jusupow nie sięgnie przypadkiem po niewłaściwy

kieliszek i sam się nie otruje, ale Puryszkiewicz stwierdził, że książę

potrafi "doskonale nad sobą panować i zachować zimną krew". Teraz

pozostawało już tylko czekać na powrót księcia, który razem z lekarzem

pojechał po Rasputina.

9..

Dzień, który miał być ostatnim dniem jego życia, Rasputin spędził jak

zwykle. Przed południem przyjął wielu gości, z którymi długo rozmawiał.

Po obiedzie, jak to miał w zwyczaju, wypił parę kieliszków wina, po czym

", położył się, żeby odpocząć przed czekającym go nocnym spotkaniem. Około

siódmej odwiedziła go Wyrubowa i wręczyła mu ikonę, prezent od cesarzo-

wej, która wraz z dziećmi złożyła swój podpis na odwrotnej stronie obrazu.

W godzinę później zjawił się biskup piotrogrodzki Izydor, który usilnie

nalegał, by Rasputin w najbliższym czasie nie opuszczał mieszkania. Tuż po

jego wyjściu wpadł na chwilę minister spraw wewnętrznych Protopopow.

Poinformował mużyka, że po mieście krążą "pogłoski o zbrodniczym spi-

sku", i również ostrzegał go przed wychodzeniem z domu.

Kiedy starzec został sam, pożegnał obie córki, jak zwykle błogosła-

wiąc je znakiem krzyża na dobranoc. Potem udał się do sypialni, żeby

przebrać się na wizytę u Jusupowa. Na aksamitne szarawary wypuścił

rubaszkę w bławatki wyszywaną przez carową, przepasał koszulę czer-

woną szarfą i włożył lakierki. Tak przygotowany czekał na przybycie

"małego", jak często nazywał Jusupowa. Córka Rasputina Maria nie

zdążyłajeszcze zasnąć, była więc świadkiem przybycia księcia. "Punktu-

alnie o północy Feliks zapukał do drzwi dla dostawców. Ponieważ Donia

poszła już spać, ojciec sam mu otworzył. Zaprowadził księcia do swego

pokoju i poprosił, żeby pomógł mu włożyć ciężkie futro, które nosił zimą.

Słyszałam, jak przez chwilę rozmawiali, potem ojciec pokazał mu pie-

150

Morderstwo

niądze, jakie zebrał na mój posag, a książę pogratulował mu wysokości

sumy. Warwara (zwana również Warią, najmłodsza córka Rasputina) i ja

słyszałyśmy całą rozmowę aż do chwili, gdy znów przeszli przez kuchnię.

Potem drzwi otworzyły się i zamknęły. Dobiegł nas odgłos kroków na

schodach".

Kiedy Jusupow pomógł Rasputinowi wdziać ciężkie futro, starzec

włożył jeszcze futrzaną czapkę i wyciągnął z szafy filcowe kalosze, po

czym wyszedł z księciem z domu.

Mniej więcej na kwadrans przed pierwszą dotarli do pałacu księcia.

Kiedy wchodzili do środka, na piętrze rozbrzmiewała muzyka, piosenka

Yankee Doodle, która zgodnie z planem miała wywołać wrażenie, że

księżna po kolacji udała się ze swoimi gośćmi na górę. Spiskowcy ukryli

się w pokoju przy schodach wiodących na piętro. Jusupow zaprowadził

starca do piwnicy o grubych ścianach. Tymczasem lekarz pozbył się

uniformu szofera i dołączył do pozostałych spiskowców, którzy z niepo-

kojem czekali na chwilę, gdy Feliks przyjdzie ich powiadomić, że mużyk

został otruty. Ale już od samego początku nic nie toczyło się zgodnie

z planem. Rasputin odmówił przyjęcia poczęstunku, nie chciał ani wina,

ani ciasteczek. Przez pół godziny Jusupow usiłował bawić gościa rozmo-

wą. W końcu Rasputin nabrał ochoty na wino. Książę napełnił puchar

z trucizną, później starzec zjadł po kolei wszystkie ptifury, ale trucizna

zdawała się w ogóle nań nie działać. Pod pretekstem, że musi sprawdzić,

czy goście żony już sobie poszli, zrozpaczony książę pobiegł na górę, by

poprosić wspólników o radę.

Puryszkiewicz opisuje ten moment w swoim dzienniku. Według

niego Jusupow przybiegł "na paluszkach", był "blady i skonfundowany".

"®Ależ doprawdy - wykrztusił - przecież to niesamowite! Wyobraźcie

sobie, panowie: opróżnił dwa puchary z trucizną i zjadł mnóstwo tych

różowych ciasteczek i jak dotąd nic mu się nie stało, kompletnie nic!

A przecież minęło już co najmniej piętnaście minut! Nie wiem, co robić,

jak mamy teraz postąpić, zwłaszcza że starzec zaczyna już powątpie-

wać, czy księżna w ogóle jeszcze do niego przyjdzie [...]. Siedzi z posęp-

ną miną na otomanie. Jak mi się wydaje, trucizna działa na niego tyl-

ko w ograniczonym stopniu - bez przerwy mu się odbija i najwyraźniej

dostał ślinotoku. Co panowie radzicie?Ż - zakończył. ®Niech pan idzie do

niego - odparliśmy. - Przecież trucizna musi go w końcu zabić; gdyby

jednak tak się nie stało, niech pan do nas wróci za pięć minut i wtedy

zdecydujemy, co robić dalejŻ".

151

RASPUTIN

Chociaż lekarz był człowiekiem zahartowanym w boju, odznaczo-

nym dwoma orderami za odwagę, nie wytrzymał napięcia. Jak pisze

Puryszkiewicz, wyszedł z pokoju i zemdlał. Kiedy znów przyłączył się

do pozostałych, trucizna wciąż jeszcze nie powaliła Rasputina. Zrozpa-

czony Jusupow po raz trzeci przybiegł prosić o radę. Wielki książę

Dymitr zaproponował, żeby chwilowo zrezygnować z wykonania planu

i poczekać na inną okazję, natomiast Jusupow i Puryszkiewicz byli zda-

nia, że trzeba to "przedsięwzięcie" doprowadzić do końca. "Nie w tym

rzecz, kto go zabije - miał powiedzieć deputowany. - Najważniejsze,

żeby to się w ogóle stało, i to bezwzględnie jeszcze tej nocy". Jusupow

wyciągnął z szatki swojego brauninga, doktorowi Łazowertowi wciśnięto

w rękę pałkę, a Puryszkiewicz uzbroił się w kastet i rewolwer.

Jusupow wrócił do Rasputina; Puryszkiewicz pisze, że mniej więcej

po pięciu minutach usłyszeli "dwa lub trzy urwane zdania, po czym

w jadalni na dole rozległ się głuchy huk wystrzału. Dobiegł nas przecią-

gły jęk i odgłos ciężko padającego na ziemię ciała".

Natychmiast po strzale spiskowcy rzucili się schodami na dół, do

pomieszczenia, w którym przebywał Rasputin. Ktoś przez nieuwagę zga-

sił światło. Kiedy znów je zapalono, ich oczom ukazał się taki oto widok:

"W części piwnicy, którą Jusupow urządził jak salon, na skórze niedźwie-

dzia przed otomaną leżał dogorywający Grigorij Rasputin; nad nim,

trzymając pistolet w prawej ręce założonej na plecy, stał zupełnie spokoj-

ny Jusupow, spoglądając na oblicze postrzelonego starca z wyrazem nie

dającej się opisać odrazy - pisze Puryszkiewicz. - Nigdzie nie było widać

śladów krwi - najwyraźniej nastąpił krwotok wewnętrzny; kula trafiła

Rasputina w pierś, ale prawdopodobnie nie przeszła na wylot". Jednak

dla uniknięcia ewentualnych śladów wielki książę i deputowany podnieśli

leżącego bez ruchu Rasputina i położyli go na kamiennej posadzce.

"Później staliśmy w milczeniu nad zabitym, którego widziałem po raz

pierwszy w życiu, bo dotychczas znałem go jedynie z fotografii - pisze

dalej Puryszkiewicz. - Nie odrywałem od niego wzroku. Nagle zauważy-

łem, że wcale nie był martwy: oddychał, walczył ze śmiercią. Prawą ręką

zakrywał oczy i połowę dhzgiego nosa o rozdętych nozdrzach, wyciąg-

nięta lewa dłoń spoczywała u boku, pierś unosiła się od czasu do czasu

, a ciałem wstrząsały drgawki [...]. Nie wiem, jak dhzgo tak stałem; w koń-

cu usłyszałem głos Jusupowa: ®Chodźmy na górę, panowie, rzecz rozpo-

czętą trzeba doprowadzić do końcaŻ. Opuściliśmy jadalnię, gasząc świat-

ło i przymykając drzwi. W salonie na piętrze kolejno gratulowaliśmy

152

Jusupowowi tego, że przypadł mu w udziale wielki zaszczyt uwolnienia

Rosji od Rasputina".

Tymczasem wybiła już czwarta rano, uczestnicy spisku zaczęli się

więc śpieszyć, chcąc zdążyć z wykonaniem całego planu. Suchotin narzu-

cił na mundur futro Rasputina, włożył jego futrzaną czapkę i kalosze, żeby

zgodnie z wcześniejszymi założeniami wprowadzić w błąd ewentualnych

agentów. Łazowert, ponownie w uniformie szofera, Suchotin i wielki ksią-

żępojechali najpierw do mieszkania Rasputina, stamtąd zaś do pocigu sa-

nitarnego, gdzie żona Puryszkiewicza miała spalić w piecu ubranie zamor-

dowanego. Samochód deputowanego zostawili pod dworcem. Dorożką

wrócili do pałacu wielkiego księcia po jego auto, żeby wywieźć zwłoki.

Podczas gdy ci trzej krążyli po mieście, deputowany i książę pozo-

stawali w pałacu, spokojnie paląc i czekając na powrót wspólników.

Jusupow postanowił jeszcze raz zajrzeć do Rasputina i zszedł do pogrą-

żonej w półmroku piwnicy. Kiedy pochylił się nad starcem, z przeraże-

niem ujrzał, jak drgnęła najpierw jedna, potem również druga powieka

mużyka, i nagle ten uznany już za nieżywego człowiek otworzył oczy

i wlepił wzrok w Jusupowa. Książę pisze, że Rasputin poderwał się na

nogi i przewracając oczami, z pianą na ustach, wycharczał: "Feliksie,

Feliksie", po czym rzucił się na Jusupowa. Rozpoczęła się walka na

śmierć i życie; jakimś nadludzkim wysiłkiem księciu udało się wyrwać,

podczas szamotaniny Rasputin zdarł mu naramiennik munduru. Starzec

powlókł się do schodów, żeby wydostać się na zewnątrz. Jusupow zdołał

tylko zawołać: "On żyje, on żyje! Dajcie rewolwer, szybko!".

Deputowany, który usłyszał ciężkie kroki na schodach, zachował, jak

twierdzi, "przytomność umysłu", chwycił swój pistolet, "przestawił bez-

piecznik na ®feuŻ" i pośpieszył za Rasputinem. Starzec był już na

podwórzu blisko bramy. Puryszkiewicz wystrzelił dwa razy, zdawało mu

się jednak, że chybił, choć uważał się za dobrego strzelca. Trzeci strzał

trafił starca w plecy. Wtedy Rasputin nagle się zatrzymał. "Tym razem

starannie wycelowałem, nie ruszając się z miejsca, i oddałem czwarty

strzał, który najwidoczniej trafił go w czaszkę, bo zwalił się jak kłoda

twarzą w śnieg, konwulsyjnie potrząsając głową. Podbiegłem do niego

i z całej siły kopnąłem go w skroń. Leżał z wyciągniętymi do przodu

rękami, wbijając palce w śnieg, jakby miał zamiar się czołgać, ale nie

mógł się już poruszyć, tylko głośno zgrzytał zębami. Byłem przekonany,

że teraz to już naprawdę koniec i że już więcej się nie podniesie". Tak

Puryszkiewicz opisuje swój bohaterski wyczyn.

153

RASPUTIN

Tymczasem książę wymknął się do swoich prywatnych pokojów;

wspólnik znalazł go w toalecie, gdzie stał "pochylony nad umywalnią

i przytrzymując rękami głowę, bez przerwy wymiotował".

Głośny huk rozbrzmiewających w nocnej ciszy wystrzałów zaalar-

mował straż pałacową i żołnierzy, którzy przybiegli sprawdzić, co się

stało. Ponoć gdy Puryszkiewicz oświadczył: "Ludzie [...], zabiłem Gńsz-

kę Rasputina", jeden z żołnierzy miał mu się rzucić na szyję ze słowami:

Bogu niech będą dzięki, już dawno trzeba było to zrobić". W każdym

razie Puryszkiewicz "surowo nakazał" im zachować milczenie i poprosił

o pomoc w przeciągnięciu zwłok od bramy do pałacu.

Wkrótce potem Jusupow rzucił się nagle na leżącego na ziemi

Rasputina i "z dziką furią, zupełnie straciwszy kontrolę nad sobą, z ca-

łych sił zaczął go okładać dwupudową pałką. Stałem przy balustradzie

u szczytu schodów i w pierwszej chwili nie mogłem się opanować, zwła-

szcza że z nieopisanym zdumieniem dostrzegłem, iż Rasputin wciąż daje

znaki życia. Rzęził, zwróciwszy twarz ku górze; z mojego miejsca bardzo

wyraźnie widziałem, że źrenica jego prawego, otwartego oka porusza się,

jakby nieświadomie na mnie spogląda - ogarnęło mnie przerażenie [...].

Natychmiast jednak wziąłem się w garść, kazałem żołnierzom jak naj-

szybciej odciągnąć Jusupowa od trupa, bo inaczej siebie samego i wszyst-

ko wokół mógłby zbryzgać krwią". Ale Puryszkiewiczowi, wbrew temu,

co twierdził, nie udało się do końca zachować zimnej krwi. Kiedy

pojawili się policjanci, żeby spytać o powód strzelaniny, przedstawił się

i powiadomił ich o zabójstwie. Głęboko przekonany, że zbrodnia była

konieczna i usprawiedliwiona, usiłował ich zobowiązać do milczenia, co

jednak udało mu się tylko połowicznie. Jeden z policjantów stwierdził:

"Jeśli nie będę musiał przysięgać, nic nie powiem, ale jeśli będę ze-

znawał pod przysięgą, muszę powiedzieć prawdę, bo grzechem byłoby

skłamać".

Jusupow wycofał się do swojego gabinetu, gdzie na polecenie Pury-

szkiewicza jeden ze służących obmył go z krwi Rasputina i pomógł mu

zmienić ubranie. Puryszkiewicz czekał potem na powrót współspiskow-

ców sam, gdyż Jusupow zapadł w głęboki sen.

Przy pomocy żołnierzy zwłoki Rasputina zawinięto w kawałek za-

słony i obwiązano sznurem. W końcu nadjechali trzej pozostali wspólni-

cy. Ze zdumieniem wysłuchali relacji o tym, co zaszło w czasie ich nieo-

becności. Razem przenieśli ciało starca do samochodu wielkiego księcia,

zapakowali łańcuchy i odważniki, po czym zabrali ze sobą do pomocy

154

Mordersrivo

jednego z żołnierzy i pojechali na miejsce, gdzie zamierzali wrzucić

zwłoki do wody. Podczas jazdy deputowany zorientował się, że futro

i kalosze starca wciąż jeszcze leżą w aucie.

Żona Puryszkiewicza odmówiła bowiem sprucia szwów futra, co

ułatwiłoby wepchnięcie go do pieca, twierdząc, iż ubranie mużyka budzi

w niej wstręt, tak więc w salonce pociągu sanitarnego spalono tylko jego

czapkę i rękawice.

Tymczasem auto, tak przepełnione, że żołnierz musiał siedzieć na

zwłokach, dotarło do mostu na Newie. Mężczyźni pośpiesznie wydobyli

ciało Rasputina z samochodu i wrzucili je do rzeki w miejscu, w którym

nie była skuta lodem. Łańcuchy i odważniki, mające pociągnąć trupa na

dno rzeki, wetknęli do kieszeni futra albo, podobnie jak jeden z kaloszy,

wrzucili w ślad za ciałem.

Pozbywszy się trupa, mordercy ruszyli w drogę powrotną, ale z po-

wodu awarii instalacji zapłonowej silnik auta co jakiś czas gasł i minęło

trochę czasu, zanim dotarli do pałacu wielkiego księcia. Z przerażeniem

stwierdzili, że dywanik w samochodzie jest powalany krwią, a drugi

kalosz Rasputina nadal znajduje się w aucie. Dymitr polecił swojemu

służącemu - który, jak sądził deputowany, był wtajemniczony w plan

zabójstwa - usunąć ślady i spalić dowody zbrodni. Spiskowcy rozstali się

przed pałacem. Łazowert, Puryszkiewicz i Suchotin pojechali dorożką na

155

RASPUTIN

dworzec, gdzie stał pociąg sanitarny. Suchotin zabrał stamtąd żonę, która

całą noc spędziła w towarzystwie żony deputowanego, i udał się do

swojego mieszkania w koszarach, gdzie w otoczeniu kolegów oficerów

mógł się czuć nieco bezpieczniej. Łazowert i Puryszkiewicz ułożyli się do

snu w swoich przedziałach pociągu. Była piąta rano.

Ten zbrodniczy spisek, jeśli wierzyć relacjom jego uczestników,

którzy na swoje usprawiedliwienie wygłosili mnóstwo pięknych fra-

zesów, wykazuje uderzające podobieństwo do zabójstwa dokonanego

16 grudnia 1883 roku, jakie wywołało w Rosji wielką sensację. Grupa

rewolucjonistów postanowiła wówczas pozbawić życia podpułkownika

Sudejkina, specjalistę od zwalczania terroryzmu, który wydał się im zbyt

niebezpieczny. Również oni wybrali na miejsce zbrodni piwnicę o gru-

bych ścianach, którą odpowiednio przygotowali. Również oni zaopatrzyli

się w pistolety i łomy, żeby pułkownika zastrzelić lub zatłuc. Pierwszy

strzał z rewolweru był sygnałem dla spiskowców czyhających w sąsied-

nich pomieszczeniach, by rzucili się na ofiarę i dokończyli mordu. Zgod-

nie z umową jeden ze spiskowców zaatakował później leżącego na

posadzce bezbronnego oficera i tak długo bił go w głowę, aż ten wreszcie

skonał. Zamiast marynarskiej broni rewolucjonistów mordercy Rasputi-

na posłużyli się brauningiem i rewolwerem "Sauvage". Łomy zastąpili

kastetem i pałką z ciężkim ołowianym rdzeniem. W obydwu wypadkach

pierwszy wystrzał był sygnałem do kontynuowania akcji. Zgadza się

również data, 16 grudnia. Czyżby wszystko to było jedynie dziełem

przypadku?

Wprawdzie nie da się tego udowodnić, ale jest wielce prawdopodob-

ne, że zabójcy planowali obarczyć winą za morderstwo siły rewolucyjne.

Zamiar ten nie mógł się jednak powieść z powodu ich własnego gadul-

stwa i zbyt dużej liczby wtajemniczonych osób. Wobec tego twierdzenie,

że Rasputin miał zostać otruty, również mogło być jedynie czystym

wymysłem.

Jeśli przyjrzeć się krytycznie relacjom dwóch głównych aktorów

dramatu, w których aż się roi od wzniosłych słów, widać wyraźnie, że

wszyscy popierający plany zamachu - "lepsze kręgi" petersburskiego

towarzystwa, ród Romanowów, wielu członków Dumy, dworacy i wresz-

cie sami mordercy - bezkrytycznie uwierzyli we własną propagandę,

rozsiewane przez siebie plotki, a więc niejako padli ofiarą własnej nie-

zdolności do rzetelnej oceny faktów. Bo jak inaczej można wytłumaczyć

owo absurdalne twierdzenie - które miało usprawiedliwić planowaną

156

Morderstwo

zbrodnię - że car utracił rozeznanie w sytuacji i zdolność działania,

ponieważ zwolennicy Rasputina codziennie podawali mu pewien przy-

rządzony przez Badmajewa napój? To tylko jeden przykład osobliwego

sposobu myślenia, które popchnęło ich potem do zabójstwa. Ponieważ

ani Puryszkiewicz, ani książę Jusupow, samozwańczy przywódcy grupy

morderców, nie byli intelektualnie zdolni do opracowania takiego planu,

natomiast pozostałe osoby występowały tylko jako sympatycy lub wy-

konawcy konkretnych zadań, należy przyjąć założenie, że plan zamor-

dowania "ordynarnego mużyka" obmyślił ktoś inny, a ów zbrodniczy

kwintet jedynie go zrealizował. Istnieją dwie hipotezy, obie w pewnym

stopniu prawdopodobne. Morderczy spisek mogło uknuć kierownictwo

Związku Prawdziwych Rosjan. Przemawia za tym fakt, że wszyscy

sprawcy mieli bezpośrednie lub pośrednie kontakty z tą organizacją,

a Puryszkiewicz był nawet przywódcą budzącej postrach Czarnej Sot-

ni. Wcześniej wykazaliśmy również, że obaj przeciwnicy cara w jego

własnej rodzinie, Mikołaj i Cyryl, snuli osobiste plany dynastyczne.

Mogli się zatem spodziewać, że car, uwolniony od rzekomych wpływów

starca, zmieni swoją politykę albo też, przepełniony smutkiem i gnie-

wem, rzeczywiście zrezygnuje z tronu, co w oczywisty sposób dałoby

im szansę na sukcesję.

Druga hipoteza wynika bezpośrednio z działalności ambasady im-

perium brytyjskiego w Sankt Petersburgu (Piotrogrodzie). Przez wiele

lat w politycznym salonie Buchanana montowano front przeciw cesa-

rzowej i Rasputinowi, wymyślano i rozsiewano oczerniające ich po-

głoski. Również pracownicy ataszatu ambasady musieli szpiclować

cesarzową i Rasputina; w każdym razie bardzo wcześnie dowiedzieli się

o planie morderstwa, jeśli wręcz sami go nie zainicjowali. Należałoby

się bowiem spytać, dlaczego w aktach Foreign Public Office nie ma na

temat spisku żadnej wzmianki, zachowało się natomiast mnóstwo infor-

macji naprawdę banalnych i nieistotnych. Współgrałoby to zresztą z ob-

łudną postawą angielskiego króla Jerzego, który później, kierując się

wyłącznie politycznym oportunizmem, odmówił carowi prawa osiedle-

nia się w Anglii, wydając tym samym na śmierć całą rodzinę carską.

Najwidoczniej zapomniał o swoich wcześniejszych listach, w których

przesyłał najlepsze życzenia i wciąż zapewniał o niezłomnej przyjaźni

łączącej go z "kochanym Nickim".

Nie mamy tu dość miejsca na precyzyjną analizę pism dwóch

głównych morderców i prostowanie wszystkich konfabulacji zawartych

157

RASPUTIN

w tej osobliwej miksturze przyrządzonej z nienawiści i wściekłości, po-

twarzy i mistyfikacji, kłamstwa i intrygi. Ale jedno jest pewne: wynik

obdukcji zwłok Rasputina jednoznacznie dowiódł, że ich wersja zdarzeń

owej nocy jest w dużej mierze czystym zmyśleniem. Sporządzając swoje

zapiski, chcieli przekonać opinię publiczną, że byli szczerymi monarchi-

stami, którzy kierując się wyłącznie patriotyczną miłością do kraju i cara

wzięli na siebie ciężar dokonania tego ohydnego czynu. Nie dziwi nas ich

pewność, z jaką oczekiwali aplauzu licznych przeciwników starca. Lecz

fakt, że późniejsi autorzy, reżyserzy filmowi i historycy uznali ich wersję

;, za czystą prawdę, przyczyniając się w ten sposób do dalszego fałszowa-

nia historii, można - jeśli w ogóle można - wytłumaczyć jedynie tenden-

cyjną polityką informacyjną reżimu sowieckiego.

Zanim przejdziemy do dalszych wydarzeń związanych z odkryciem

morderstwa, odnalezieniem zwłok i wynikami obdukcji, trzeba jeszcze

wspomnieć o tym, co - wbrew oczekiwaniom i nadziejom morderców -

nigdy się n i e zdarzyło.

Wspomnienia obydwu morderców wskazują wyraźnie, choć nie

expressis verbis, że wprawdzie nie spodziewali się wybuchu powstania

mas, niemniej mieli nadzieję, że zbuntuje się przynajmniej szlachta, która

w tej sytuacji, po usunięciu przeszkody w postaci aktywności cesarzowej,

mogłaby odbudować swoją pozycję. Liczyli również na inicjatywę rodzi-

ny Romanowów. Jednak bardzo szybko się okazało, że plany Romano-

wów były wyłącznie zrodzonymi z nudy i chorobliwych ambicji salono-

wyroi zabawami, za którymi nie stała żadna poważniejsza wizja przyszło-

ści. Wielcy książęta byli zbyt tchórzliwi, żeby z otwartą przyłbicą zary-

zykować bezpośrednią konfrontację z monarszą parą. Mimo że wielki

książę Mikołaj dysponował własną jednostką wojskową, oddziałem ofi-

cjalnie przeznaczonym do ochrony jego kwatery głównej, a Cyryl skupił

wokół siebie pułk marynarzy. Żaden jednak nie mógł i nie chciał zdobyć

się na aktywne wystąpienie przeciw rzekomo szkodliwej dla imperium

działalności monarszej pary. Ze swą wyniosłą, arystokratyczną dystyn-

kcją tolerowali stan rzeczy, który przedtem tak gwałtownie krytykowali.

Brak cech przywódczych, co zarzucali carowi, dotykał więc w równym

stopniu także innych - bez wyjątku - członków dynastii Romanowów.

Kierowany później pod adresem cara zarzut, że utracił cesarstwo przez

swoją niezdolność do działania, dotyczy w gruncie rzeczy całej reszty

rodu, który mógł się powoływać jedynie na dawne przywileje, potęgę

i chwałę oraz pieniądze cara, lecz nie na własne zasługi. Wraz ze śmiercią

158

Morderstwo

ostatniego władcy dynastia Romanowów utraciła wszelkie uprawnienia

do sukcesji tronu. I jakkolwiek, patrząc na to z ludzkiego punktu widze-

nia, dalsze losy poszczególnych członków rodziny potoczyły się tragicz-

nie, to ich nieudolność i wyraźny brak politycznej dalekowzroczności

wykluczały możliwość powrotu któregokolwiek z nich na tron. Zarówno

Puryszkiewicz, jak i Jusupow podkreślają w swoich memuarach, że na-

ród entuzjastycznie przyjął zamordowanie Rasputina, że gratulowano im

odwagi uczynienia tego, co było konieczne. Ponoć tę radosną nowinę

uczczono nawet biciem w cerkiewne dzwony. Niewiele w tym wszystkim

prawdy. Faktem jest bowiem, iż szerokie kręgi społeczeństwa widziały to

zdarzenie całkiem inaczej. A już zupełnie absurdalnie brzmi twierdzenie

zamachowców, że znaleźli zwolenników wśród prostego łudu.

ROZDZIAŁ XVI

Opowieść wielkiej księżnej

Wybiegając nieco naprzód, przytoczymy w tym miejscu refleksje

siostry cara, które spisał Ian Vorres.

"Młody kuzyn Nickiego [cara] Dymitr wraz z kilkoma przyjaciółmi

w pełni popierał ten podły spisek. Zamordowanie Rasputina nie było

żadnym bohaterskim czynem. Proszę sobie przypomnieć, co o tym zabój-

stwie powiedział Trocki: ®Zainscenizowano je jak widowisko [scenerio]

dla ludzi o złym guścieŻ. A Trockiego raczej nie da się nazwać orędow-

nikiem monarchii. Sądzę zresztą, że w tym jednym wypadku komuniści

nie okazali się dostatecznie surowi w swych sądach. Był to bowiem

zwykły mord zaplanowany w najpodlejszy sposób. Niech pan tylko

pomyśli, kim byli sprawcy - wielki książę, jeden z wnuków wyzwoliciela

cara, i potomek jednego z naszych największych rodów, ożeniony z cór-

ką pewnego wielkiego księcia. Oto dowód na to, jak głęboko upadliśmy!

Co mieli nadzieję osiągnąć? Czy naprawdę wierzyli, że zamordowanie

Rasputina odmieni naszą sytuację na froncie, że zakończy wreszcie

straszliwy chaos panujący w transporcie i wszystkie wynikłe stąd kłopoty

z zaopatrzeniem? Ani przez moment w to nie wierzyłam. Morderstwo

zainscenizowano w taki sposób, żeby ukazać Rasputina jako wcielenie

diabła, a jego morderców jako baśniowych bohaterów. To okropne zabój-

stwo było najgorszą z przysług, jaką mogli oddać człowiekowi, któremu

przysięgali wiernie służyć - mam na myśli Nickiego. Udział dwóch

członków rodziny panującej odsłonił nie tylko przerażającą dekadencję

wyższej warstwy społecznej. Więcej, wywołał panikę wśród chłopów.

Rasputin był krwią z ich krwi, jednym z nich. Byli dumni, że przyjaźni

się z cesarzową. Kiedy więc usłyszeli o jego zamordowaniu, powiedzieli:

®No i macie, wystarczy, że jeden z nas zbliży się do cara i carowej, a już

książęta i hrabiowie muszą go zabić z czystej zazdrości. Oni zawsze stali

między carem a namiŻ".

160

Opowieść wielkiej księżnej

Siostra cara, wielka księżna Olga Aleksandrowna, była świadkiem

najważniejszych wydarzeń tych czasów, także tych związanych z Raspu-

tinem i jego działalnością. Osobiste przeżycia, dogłębna wiedza

o wszystkim, co działo się w rodzinie i na dworze, również o tym, co

ukrywano przed służbą, sprawiły, że stała się ona ważnym świadkiem

epoki. Nie była zdana na obiegowe plotki czy informacje pochodzące

z wątpliwych źródeł. Dlatego też bardzo krytycznie podchodziła do setek

publikacji o Rasputinie i rodzinie cara. Sama "nie sięgała po pióro", żeby

161

RASPUTIN

publicznie przedstawić swój punkt widzenia; dopiero na kilka miesięcy

przed śmiercią, 14 listopada 1960 roku, w serii całodziennych wywiadów

opowiedziała dziennikarzowi Ianowi orresowi, jak rzeczywiście wyglą-

dało życie w pałacu cesarskim. Dla oceny wydarzeń historycznych jej

wypowiedzi mają o wiele większe znaczenie niż wiele innych prac

podejmujących ten temat. W Niemczech jej relacja nie została jeszcze

opublikowana. Oto co powiedziała o Rasputinie:

"Rasputin stał się główną postacią pewnej legendy, którą świat od

dawna uznaje za prawdziwą. Mówienie o nim jest jak rzucanie grochem

o ścianę - to, co mogłabym o nim powiedzieć, i tak zostanie potraktowa-

ne jako bajka. Wszystko, co dotychczas napisano o tym człowieku, jest

tak ubarwione i pełne fałszu, że opinia publiczna właściwie nie ma już

żadnych szans, by oddzielić zmyślenie od prawdy". I dalej Olga mówi:

"[...] zbyt dobrze znałam Nickiego i Alix, żeby wierzyć w którąkolwiek

z tych obrzydliwych pogłosek, znałam też tego człowieka z Syberii i zna-

łam granice jego wpływów w palacu. O tym wszystkim napisano setki

książek - ale który z autorów miał dostęp do informacji z pierwszej ręki?

[...] Niech pan weźmie na przykład memuary francuskiego ambasadora

Paleologueśa. Jego ambasada była jednym z towarzyskich centrów Sankt

Petersburga. Chełpił się przyjaźnią z ciotką Marią [wielka księżna Maria

Pawłowna, żona wielkiego księcia Włodzimierza, zdeklarowana przeciw-

niczka Rasputina]. Jego rzekomo rewelacyjne informacje o moim bracie

[carze], jego żonie i Rasputinie nie były niczym innym jak kompilacją

rozmaitych plotek, jakie można było usłyszeć w petersburskich salonach

[...]. Spotkał on Rasputina może raz czy dwa razy, ale nigdy nie bywał

prywatnie w Carskim Siole, a oficjalne audiencje nie stwarzają zbyt

wielu okazji do wchodzenia w zażyłość. Ale Paleologue wystąpił jako

autorytet, a cały czytający świat zaakceptował tę jego uzurpację".

Na wyraźnie sformułowane pytanie, czy Rasputin był czymś w ro-

dzaju złego ducha na dworze, Olga Aleksandrowna odparła drwiąco:

"Tak, zakładam, że niektórym przypominał Mefistofelesa. Ten obraz,

stworzony przez nadmiernie wybujałą wyobraźnię, głęboko zapadł w lu-

dzkie umysły. Budowanie tej legendy rozpoczęło się już za życia Raspu-

tina. Zdaję sobie sprawę, że to, co powiem, prawdopodobnie rozczaruje

mnóstwo ludzi, którzy wciąż oczekują pikantnych szczegółów, ale myślę,

że już najwyższy czas spojrzeć na tego człowieka bez zbędnego mitologi-

zowania. Nie był ani świętym, ani diabłem. Dla Nickiego i Alix pozostał

tym, kim był - chłopem głęboko wierzącym w Boga i obdarzonym mocą

162

Opowieść wielkiej księżnej

uzdrawiania. W jego spotkaniach z cesarzową nie było żadnej tajemnicy.

Wszystkie te historie zrodziły się w wyobraźni ludzi, którzy nigdy nie

spotkali Rasputina w pałacu. Niektórzy zrobili z niego członka dworu.

Wielu innych uznało go za mnicha lub kapłana. A on nie zajmował

żadnego stanowiska, ani na dworze, ani w Kościele. Pomijając dar uzdra-

wiania, Rasputin ani nie robił takiego wrażenia, ani nie był tak diabolicz-

ny, jak ludzie sobie wyobrażają. Był po prostu zwykłym starcem [...].

Trzeba przypomnieć, że Nicki i Alix dobrze znali przeszłość Rasputina.

I wcale nie uważali go za świętego, któremu obce jest wszelkie zło.

Powiem to jeszcze raz, bo mam do tego prawo: żadne z nich nie padło

ofiarą oszustwa Rasputina ani też nie miało co do niego najmniejszych

złudzeń. Na nieszczęście ta prawda nie była znana opinii publicznej, a ze

względu na swoją pozycję ani Nicki, ani Alix nie mogli zwalczać

kłamstw, jakie rozpowszechniano. Pozwoli pan, że powiem tu tylko jedną

rzecz: najpierw były setki tysięcy zwykłych ludzi, którzy niezłomnie

wierzyli w siłę modlitwy i dar uzdrawiania tego człowieka. Potem uwie-

rzyli w to również biskupi i arcybiskupi. Towarzystwo petersburskie,

zawsze poszukujące czegoś nadzwyczajnego, poszło za ich przykładem.

W końcu nawet kuzyni Nickiego zaakceptowali Sybiraka i przedstawili

go mojemu bratu i jego żonie. A kiedy to się stało? W roku 1906, kiedy

straszna prawda o zdrowiu mojego małego bratanka przysparzała im nie

kończących się trosk".

Wyrubową Olga Aleksandrowna oceniła lakonicznie: "Przeczytałam

gdzieś, że Rasputina przeszmuglowała do pałacu Anna Wyrubowa, pragnąc

w ten sposób zwiększyć swoje wpływy. To czysta bzdura. Anna Wyrubowa

nigdy nie miała nawet najmniejszych wpływów. Alix często powtarzała, jak

bardzo współczuje ®biednej AniŻ. Była to kompletnie nieodpowiedzialna,

nieprawdopodobnie dziecinna kobieta, cierpiąca w dodatku na częste ataki

histerii. Uczepiła się Rasputina niczym ostatniej deski ratunku, ale nigdy nie

poznała go z Alix".

Również rzekome dążenie Rasputina do władzy i bogactwa Olga

zdemaskowała jako złośliwą potwarz tych, którzy sami tego pragnąc,

usiłowali go zaprząc do realizacji własnych celów. "To absolutna prawda,

że z powodu niesłychanie wyolbrzymionych relacji o jego wpływach na

dworze mnóstwo ludzi próbowało uczynić z niego narzędzie do realizacji

własnych ambicji. Naprzykrzano się Rasputinowi petycjami i prośbami,

zasypywano go podarkami, lecz on nigdy z tego nie korzystał. Wiem,

że pomagał biednym w Sankt Petersburgu i gdzie indziej. Ani razu nie

163

RASPUTIN

słyszałam, żeby prosił Nickiego czy Alix o jakąś przysługę. Owszem,

często zwracał się do nich z prośbami w imieniu innych ludzi. Jestem

jednak pewna, że jego związki z moim bratem i jego żoną były całkowi-

cie wolne od egoizmu. Bez trudu mógłby zdobyć wielki majątek, jednak

kiedy umarł, okazało się, że pozostawił tylko Biblię, trochę ubrań i tych

kilka osobistych rzeczy, które podarowała mu cesarzowa. Nawet meble

w jego mieszkaniu na ulicy Grochowej w Sankt Petersburgu nie były

jego własnością. To prawda, że przyjmował duże sumy pieniędzy, ale

zaraz je rozdawał. Zatrzymywał tylko tyle, żeby zapewnić utrzymanie

swojej rodzinie na Syberii. I jeśli pod koniec życia -jak się wydaje - za-

,;ś czął wierzyć w swą polityczną wszechmoc, to stało się to za sprawą paru

niegodziwych i pozbawionych skrupułów ludzi, którzy nie szczędzili wy-

siłków, by mu to wmówić.

Wiem, że wszystko, co do tej pory powiedziałam, może sprawić

wrażenie, iż byłam jedną ze zwolenniczek Rasputina. Pozwoli więc pan,

że powiem bez ogródek: nigdy nie lubiłam tego człowieka. Ale wiem

jedno: fałsz nie służy zrozumieniu historii".

W rozmowie z Vorresem, którą tutaj przedstawiamy w wolnym tłu-

maczeniu, wielka księżna wspominała także dzień, kiedy po raz pierwszy

spotkała Rasputina. Stało się to jesienią 1907 roku w Pałacu Aleksandro-

wskim. Owego dnia była gościem na kolacji w najściślejszym gronie

cesarskiej rodziny. Car spytał ją po kolacji, czy nie chciałaby poznać

rosyjskiego chłopa, na co księżna wyraziła zgodę. Poszła za carem i jego

żoną do pokojów dzieci, które piastunki przebrały już w białe pidżamy

i kładły właśnie do łóżka. Pośrodku jednej z sypialni stał Rasputin. Była

tam świadkiem sceny, o której już pisaliśmy. Chociaż wielka księżna

wielokrotnie podkreślała, że nie lubiła Rasputina, oświadczyła też, że była

przekonana o całkowitej uczciwości tego człowieka".

Kiedy dzieci położono już do łóżek, car, jego żona i siostra wrócili

do pokoju na parterze. Rasputin przyłączył się do nich. "Byłam pod

wielkim wrażeniem sceny w pokoju dziecinnym. Przyznałam, że wierzę

w czystość intencji tego człowieka. Ale niestety nie byłam zdolna go

polubić".

Pytana o rzekomą hipnotyzerską moc starca, wielka księżna wyjaś-

niła: "Nigdy nie odniosłam wrażenia, że Rasputin mnie hipnotyzuje. Nie

sądzę, by była w nim jakaś nieodparta siła. Jeśli cokolwiek w nim

dostrzegałam, to ogromny prymitywizm. Głos miał chrapliwy i gruby,

a prowadzenie z nim normalnej rozmowy było prawie niemożliwe. Owe-

164

Opowieść wielkiej księżnej

go pierwszego wieczora uderzyło mnie, że przeskakuje z tematu na temat

i używa mnóstwa cytatów biblijnych. Nie zrobiło to na mnie najmniejsze-

go wrażenia [...]". Wkrótce doszło do kolejnego spotkania z Sybirakiem,

które tylko wzmogło niechęć Olgi Pawłowny do tego człowieka. "Cho-

dziło o jego wścibstwo - nieposkroxnione i męczące. Po kilkuminutowej

rozmowie z Alix i Nickim, czekając, aż służący nakryją stół do wieczor-

nej herbaty, zaczął mnie nękać niesłychanie impertynenckimi pytaniami.

Czy jestem szczęśliwa? Czy kocham męża? Dlaczego nie mam dzieci?

Nie miał prawa zadawać takich pytań, więc zbyłam je milczeniem.

Obawiam się, że Nicki i Alix poczuli się dość zażenowani. Pamiętam,

z jaką ulgą wychodziłam tego wieczoru z pałacu; a kiedy wsiadałam do

mojego prywatnego wagonu w pociągu do Sankt Petersburga, powiedzia-

łam sobie ®Bogu dzięki, że nie poszedł za mną na dworzecŻ".

W jakiś czas później wielka księżna ponownie spotkała Rasputina,

tym razem nie w pałacu, lecz w domku Anny Wyrubowej, nieopodal

bramy parku. Księżna spędziła ten dzień w Carskim Siole i po kolacji

towarzyszyła carowi i jego żonie podczas wizyty u Anny Wyrubowej.

"Zastaliśmy tam Rasputina, który zdawał się wielce uradowany, że znów

mnie spotkał, i kiedy gospodyni na kilka chwil opuściła salon z Nickim

i Alix, Rasputin wstał, położył mi rękę na plecach i zaczął mnie głaskać

po ramieniu. Odsunęłam się od niego natychmiast, bez słowa. Po prostu

wstałam i dołączyłam do innych. Miałam dość tego człowieka. Czułam

do niego większy wstręt niż kiedykolwiek".

Kiedy zaczęły krążyć pierwsze pogłoski o rozwiązłym trybie życia

Rasputina, wielka księżna spotykała starca już tylko w domu Wyrubowej,

car bowiem nie chciał go przyjmować w pałacu, żeby w zarodku zdusić

wszelkie plotki. Wedle jej wersji car spotykał się z Rasputinem tylko

dlatego, "że ten umiał pomóc Aleksemu i doskonale wiem, że tak istot-

nie było".

Na pytanie, czy prawdziwe były pogłoski na temat grubiańskiego

i lekceważącego tonu, jaki Rasputin przybierał wobec carskiej pary, Olga

odrzekła: "Po pierwsze, takie zachowanie ani przez moment nie byłoby

tolerowane. Po drugie zaś, co jeszcze ważniejsze, Rasputin był i pozostał

chłopem, który postrzegał osobę carajako świętą. Zawsze zachowywał się

z należytym respektem, choć nie sądzę, żeby kiedykolwiek uczył się

zasad etykiety".

Nazywał ich ojczulkiem i mateczką, "batiuszką" i "matiuszką". Ce-

sarska para zawsze mówiła do niego i o nim: Grigorij Jeiimowicz.

165

RASPUTIN

"Celem jego rzadkich wizyt w pałacu były albo modlitwy za Alekse-

go, albo rozmowy z Alix na tematy religijne. Czytając zaś niektóre

z książek, jakie o nim napisano, mógłby pan dojść do absurdalnego

wniosku, że Rasputin praktycznie mieszkał w pałacu".

Proszona o podanie jakiegoś przykładu takich fałszywych publikacji,

wielka księżna z oburzeniem wskazała na świeżo wówczas wydaną książ-

kę. Autor opisał w niej pewną scenę, jaka rozegrała się rzekomo w pała-

cowej jadalni. Cała cesarska rodzina siedziała ponoć przy stole, czekając

na przybycie Rasputina. Jako że starzec nie zjawił się punktualnie, autor

włożył cesarzowej w usta takie oto zdanie: "Z pewnością stało się jakieś

nieszczęście, Rasputin nigdy dotąd nie spóźnił się na żaden posiłek".

Cała ta historyjka to kompletnie groteskowy wymysł - oświadczyła

Olga. - Po pierwsze, dzieci nigdy nie jadały razem z rodzicami. Po

druie,leśli Nicki i Alix niepodęjmowlioi.nrv-dlanihll

w lila pokoju, albo w małym salonie. W ich skrzydle w Carskim Siole nie

było zresztą prawdziwej jadalni. Bywałam tam dostatecznie często, by

wiedzieć, że Rasputin nigdy nie uczestniczył w żadnym posiłku w pała-

cu. Ludzie, którzy wypisują takie bzdury, nie mają najmniejszego pojęcia

o zwyczajach Nickiego i Alix. A to, co wypisywano o moich bratanicach

i Rasputinie, woła wprost o pomstę do nieba. Znałam te dziewczynki od

maleńkości, byłam z nimi w tak bliskich stosunkach, że czasem powie-

rzały mi swoje małe tajemnice, gdy sądziły, że nie mogą z nimi pójść do

matki. Znałam ich sposób bycia i charaktery w najdrobniejszych szcze-

gółach. Najmniejsza oznaka natarczywości ze strony Rasputina wytrąci-

łaby je z równowagi! Nigdy do niczego takiego nie doszło. Dziewczynki

zawsze cieszyły się na jego przyjście, bo wiedziały, jak bardzo pomocny

jest ich braciszkowi".

"Pamiętam, słyszałam w Sankt Petersburgu, że moja szwagierka ob-

sypuje Rasputina pieniędzmi. Była to kolejna pogłoska zupełnie pozba-

wiona podstaw. Alix bardzo rozważnie obchodziła się z pieniędzmi. Roz-

rzutność byłaby całkowicie sprzeczna z jej charakterem. Dała mu trochę

koszul, jedwabny, własnoręcznie wyszywany pas i swój złoty krzyżyk".

Według Olgi nie ma nawet odrobiny prawdy w opowieści o seansie

spirytystycznym, jaki Rasputin miał ponoć przeprowadzić w domu Wy-

rubowej, w czasie którego cesarzowa została wprowadzona w trans.

"Gdyby nie podłość tych plotek - powiedziała - można by się z nich

śmiać. Alix była przecież bardzo, może nawet za bardzo pobożna, a nasz

Kościół prawosławny potępia wszelkie tego rodzaju poczynania". Kathe-

166

Opowieść wielkiej księżnej

rine Kolb, która posługiwała się różnymi pseudonimami, między innymi

występowała jako księżna Katarzyna Radziwiłłowa, twierdziła na przy-

kład w swojej książce, że "Wyrubowa ma klucz do dziennika mojej

szwagierki i zna wszystkie jej tajemnice". Otóż dziennik Alix wcale nie

był zamykany na klucz, ona sama zaś nigdy nie była zbyt gorliwą

pamiętnikarką. W czasie ostatnich lat była tak zajęta i chora, że w ogóle

zarzuciła pisanie dziennika.

Chociaż wielka księżna nie lubiła Rasputina i często wyrażała się o nim

z dezaprobatą, przez całe życie unikała otwartej czy choćby aluzyjnej

krytyki kontaktów brata i szwagierki ze starcem. "Uważałam, że ich przy-

jaźń z tym człowiekiem jest ich prywatną sprawą i że nawet ja nie mam

prawa się w to mieszać. A często miałam po temu okazję, jako że przez

wiele lat niemal każdego dnia spotykałam się z Nickim i Alix. Ale nigdy

tego nie zrobiłam - między innymi dlatego, że doskonale wiedziałam, iż jeśli

chodzi o Nickiego, to rzekome wpływy Rasputina były czczym wymysłem,

ale milczałam przede wszystkim ze względu na Aleksego".

Wielka księżna była oburzona niezrozumieniem opinii publicznej dla

faktu, że cesarzowa utrzymywała kontakty z Rasputinem niemal wyłącz-

nie dlatego, iż w krytycznych momentach tylko on był w stanie uporać

się z ciężką chorobą carewicza. Wyraźnie pisze o jego darze uzdrawiania

przez modlitwę, którego nigdy nie podawała w wątpliwość. "Na własne

oczy widziałam jego magiczne oddziaływanie, i to niejeden raz. Pamię-

tam poza tym, że jego uzdrawiającą moc potwierdzali najsławniejsi

lekarze owych czasów. Profesor Fiodorow, największa sława w swojej

dziedzinie, którego pacjentem był Aleksy, zapewniał mnie o niej wielo-

krotnie; a trzeba tu dodać, że wszyscy lekarze z całej duszy nie cierpieli

Rasputina".

Dowodem niezwykłego daru Rasputina było dla wielkiej księżnej już

pierwsze uleczenie carewicza przez starca. "Zastanawiam się, o czym

Alix mogła wtedy myśleć - a to był dopiero pierwszy z wielu kryzysów.

Biedne dziecko leżało w łóżku z ciemnymi obwódkami wokół oczu,

z monstrualnie opuchniętą nogą, a jego drobnym ciałkiem wstrząsał ból.

Lekarze okazali się po prostu bezużyteczni. Wyglądało na to, że boją się

bardziej od nas, szeptali tylko między sobą. Najwyraźniej nic już nie

mogli uczynić i tak upływały godziny, aż w końcu stwierdzili, że nie ma

żadnej nadziei. Było już późno, nakłoniono mnie, żebym udała się do

swoich pokojów. Potem Alix wysłała wiadomość do Rasputina, który

przebywał właśnie w Sankt Petersburgu. Dotarł do pałacu o północy albo

167

później. W tym czasie byłam w swoich pokojach. Wczesnym rankiem

Alix zaprowadziła mnie do Aleksego. Nie wierzyłam własnym oczom.

Chłopczyk nie tylko przeżył - on był zdrowy. Siedział wyprostowany na

łóżku, gorączka ustąpiła, spojrzenie miał jasne i czyste, po opuchliźnie

nie został nawet ślad. Groza minionej nocy zdawała się jedynie odległym,

nierealnym koszmarem. Później dowiedziałam się od Alix, że Rasputin

nawet nie dotknął dziecka, stał tylko u stóp łóżka i modlił się; naturalnie,

pewni ludzie natychmiast zaczęli twierdzić, że pojawienie się Rasputina

po prostu zbiegło się z przesileniem choroby mojego bratanka i to nie

RASPUTIN

168

Opowieść wielkiej księŻnej

jego modlitwy uleczyły chłopca. Po pierwsze, każdy lekarz panu powie,

że tak poważne symptomy choroby nie mogą ustąpić w ciągu zaledwie

kilku godzin. Ale nawet jeśli przyjąć, że był to czysty przypadek, to

przecież nie zdarzyło się to tylko raz czy dwa razy. Nie potrafiłabym

zliczyć, jak często Rasputin mu pomagał".

Również na pytanie o znaczenie i polityczną wagę różnych listów

i telegramów cesarzowej do męża z lat 1915-1916, w których, powołując

się na "naszego przyjaciela", udzielała carowi rad i proponowała kandy-

datów na ministrów, wielka księżna odpowiedziała otwarcie: "W tamtym

czasie nie byłam na miejscu - pracowałam jako pielęgniarka na froncie -

ale siłą rzeczy dowiadywałam się o wielu sprawach. Dobrze znałam

Nickiego, więc przede wszystkim muszę podkreślić, że Rasputin nie miał

na niego żadnego wpływu. To Nicki ostatecznie zakazał wizyt Rasputina

w pałacu. I to również Nicki parokrotnie odsyłał go z powrotem na

Syberię. A niektóre listy Nickiego do Alix dobitnie świadczą o tym, co

sądził o radach Rasputina. Sprawy uległy pogorszeniu, kiedy Nicki prze-

bywał w Mohylewie [w głównej kwaterze armii w czasie wojny], a Alix

została całkiem sama w Carskim Siole. Owszem, z jej listów wynika, że

coraz częściej stosowała się do rad Rasputina. Ale proszę nie zapominać,

że widziała w nim wybawiciela swojego syna. Wciąż dręczona niepoko-

jem, udręką prawie nie do zniesienia, nigdzie nie mogąc znaleźć pomocy,

musiała w końcu uznać tego człowieka również za wybawiciela kraju.

Ale Nicki nigdy nie zgadzał się z tymi rojeniami Alix. Mimo wszystkich

ciepłych uczuć, jakie żywił wobec żony, zwalniał i mianował ministrów

wbrew jej życzeniom. Suchomilowa zastąpił w Ministerstwie Wojny

Poliwanowem już po tym, jak cesarzowa błagała, żeby tego nie robił;

Nicki zwolnił też Sturmera z Ministerstwa Spraw Zagranicznych i wysłał

Samarina do Świętego Synodu, kierując się wyłącznie własną wolą

i rozeznaniem. Ale jak zwykle znalazło się potem sporo ludzi, którzy aż

nazbyt chętnie przypominali, że w roku 1914, już po wybuchu walk

przeciw Niemcom, Rasputin nadal był przeciwny wojnie. Później, w roku

1916, stało się to pretekstem do wszczęcia kampanii plugawych osz-

czerstw pod adresem Alix - mówiono, że pod presją Rasputina, który, jak

powiadano, jest już tylko narzędziem w rękach Niemców, cesarzowa

opowiada się za separatystycznym pokojem z Niemcami. Fałsz tych

pomówień został na szczęście tymczasem dowiedziony - ale jakie niewy-

mowne cierpienia one wtedy spowodowały!". Tak przedstawiały się

zdarzenia w relacji i z perspektywy wielkiej księżnej Olgi.

169

ROZDZIAŁ XVII

Wykrycie morderstwa

Po zabójstwie Rasputina w Piotrogrodzie krążyły najdziksze pogło-

ski. Już we wczesnych godzinach porannych rodzina odkryła, że

Rasputin nie wrócił do domu. Ponieważ jednak córki słyszały, jak

wychodził z księciem, uznały, że ojciec zasiedział się w pałacu Jusu-

powa i tam też przenocował. Zaniepokoiły się dopiero wówczas, gdy

zadzwonił minister Protopopow, pytając, gdzie jest Rasputin, po czym

w mieszkaniu starca zjawili się funkcjonariusze policji i zaczęli wy-

pytywać domowników. Tłumacząc swoją wizytę, wyjaśnili, że szu-

kają Rasputina, gdyż w nocy słyszano strzały w pałacu Jusupowa.

Książę zdążył już wprawdzie wyjaśnić, że strzelał jeden z jego gości,

który za dużo sobie wypił, i cały incydent jest bez znaczenia. Jed-

nak policja kontynuowała dochodzenie, ponieważ odkryto ślady krwi,

prowadzące od schodów bocznego wejścia przez cały dziedziniec

pałacu.

Cesarzowa, którą tajne służby ministra spraw wewnętrznych poinfor-

mowały już o tym, że słyszano strzały w pałacu Jusupowa, gdzie przeby-

wał starzec, obawiała się najgorszego. Natychmiast powiadomiła cara.

Jednocześnie nakazała ministrowi spraw wewnętrznych bezzwłoczne

wszczęcie śledztwa.

Feliks Jusupow polecił tymczasem zastrzelić psa myśliwskiego i po-

łożyć go w tym samym miejscu, gdzie upadł ranny Rasputin, żeby

wprowadzić w błąd prowadzących dochodzenie policjantów; chciał ich

przekonać, że zginął tam po prostu pies - nawiasem mówiąc, tak właśnie

mordercy nazywali między sobą Rasputina.

Deputowany, Dymitr i Jusupow spotkali się w pałacu wielkiego

księcia, żeby naradzić się w sprawie dalszych kroków. Do cesarzowej,

która podejrzewała ich o udział w morderstwie, zamierzali napisać list

zapewniający o swej niewinności. Chcieli to pismo przekazać osobiście,

170

Wykrycie mordershva

wierząc, że w ten sposób łatwiej im będzie ją przekonać. Ale cesarzowa

zdecydowanie odrzuciła prośbę o audiencję.

Do wielkoksiążęcego pałacu przybył później również Suchotin,

a gdy list był gotowy, cała czwórka znów się rozeszła. Przedtem jednak

przysięgli, że zachowają bezwarunkowe milczenie na temat zdarzeń

minionej nocy i bez względu na okoliczności upierać się będą przy

twierdzeniu o swym braku winy, żeby, jak w swoim dzienniku napisał

deputowany, "dzięki zręcznie wymyślonemu kłamstwu" odegrać rolę

"niesłusznie oskarżonych wcieleń niewinności". Później Puryszkiewicz

kazał się zawieźć służbowym samochodem do pociągu sanitarnego,

załadował auto i wraz z doktorem Łazowertem wyjechał na front ru-

muński, żeby w tych gorących chwilach znaleźć się poza zasięgiem

wymiaru sprawiedliwości. Suchotin schronił się w koszarach, policja

zresztą, jak się zdawało, nic o nim nie wiedziała. Trzech z pięciu spraw-

ców było więc bezpiecznych. Ale nie Jusupow i Dymitr.

Cesarzowa, u której przebywała Wyrubowa, była do głębi wstrząś-

nięta. Ponownie zadepeszowała do cara: "17 grudnia. Natychmiast przy-

ślij Wojejkowa [agent tajnych służb, do którego miała zaufanie]. Potrze-

bujemyjego pomocy. Rasputina nie widziano od wczorajszego wieczora.

Ufamy w boże miłosierdzie. Feliks i Dymitr są zamieszani w tę sprawę.

Protopopow czyni, co w jego mocy. Feliks chciał wyjechać na Krym.

Został aresztowany. Niecierpliwie czekam na twój przyjazd. Niech Bóg

nam dopomoże".

Rankiem następnego dnia, drugiego dnia po morderstwie, cesarzowa

jeszcze raz telegrafowała do cara: "18 grudnia. Modliłam się w pałacowej

kaplicy. Policja kontynuuje dochodzenie. Myślę, że ci dwaj nędznicy

popełnili obrzydliwą zbrodnię, ale jeszcze nie straciliśmy nadziei.

Przyjedź jak najszybciej. Strasznie cię potrzebuję". Następny dzień po

zabójstwie obaj pozostali w Piotrogrodzie mordercy wykorzystali na

zacieranie śladów i podsuwanie policji coraz to nowych fałszywych

tropów, a przez przyjaciół i krewnych nieustannie podgrzewali atmosferę

wrogości wobec cesarzowej. Pod słowem honoru wciąż zapewniali, że

ani nie widzieli Rasputina, ani też nie mieli absolutnie nic wspólnego

z jego zniknięciem.

Przesłuchawszy również wszystkich strażników i żołnierzy, którzy

owej nocy słyszeli strzały, policja szybko dowiedziała się prawdy. Lecz

Jusupow dalej wszystkiemu zaprzeczał, obstając przy swojej wersji wy-

darzeń i twierdząc, że postrzelono jedynie psa. Prowadzący dochodzenie

171

RASPUTIN

funkcjonariusze kazali więc zbadać próbkę krwi sprzed pałacu i dowiedli,

że Jusupow kłamie, wynik bowiem był jednoznaczny: na dziedzińcu

znaleziono ślady ludzkiej krwi.

Jako że cesarzowa nakazała kontrolowanie korespondencji obydwu

głównych podejrzanych, trafił w jej ręce odpis skierowanego do Dymitra

telegramu, w którym składano mu gratulacje z okazji dokonania "patrio-

tycznego czynu". Rozgniewana cesarzowa była pewna, że ma dowód

winy Dymitra. A ponieważ telegram zawierał również pozdrowienia

i życzenia dla Jusupowa, była przekonana także o winie księcia. Najchęt-

niej kazałaby ich natychmiast rozstrzelać, w końcu jednak nałożyła na

nich jedynie areszt domowy, przeciwstawiając się tym samym reszcie

rodziny, która opowiedziała się po stronie Dymitra i Jusupowa. Wykonu-

jących rozkaz funkcjonariuszy nie powstrzymał podnoszony przez zain-

teresowanych zarzut, że taki rozkaz może wydać tylko car. Stwierdzili, że

skoro nie chodzi o zwykłe aresztowanie, cesarzowa nie przekroczyła

swoich kompetencji.

Do wpływowych morderców docierały nie tylko gratulacje ludzi

o podobnych przekonaniach, lecz również telefony z pogróżkami od

zwolenników Rasputina. Dlatego Dymitr i Feliks poprosili o ochronę po-

licyjną, którą też otrzymali. Jusupow, któremu nerwy najwyraźniej zaczę-

172

Wykrycie morderstwa

ły odmawiać posłuszeństwa, w nadziei na spokój i bezpieczeństwo za-

mierzał opuścić miasto z pewnym agentem ambasady brytyjskiej jako

towarzyszem podróży i udać się do jednego ze swych majątków na

Krymie. Lecz carowa zakazała mu opuszczania stolicy; wprowadził się

więc do Dymitra, który, mimo gromkich protestów, również pozostawał

w areszcie domowym.

Rankiem 19 grudnia car przybył specjalnym pociągiem do Piotro-

grodu i zażądał natychmiastowego i szczegółowego wyjaśnienia sprawy.

Do gry włączył się także wielki książę Mikołaj Mikołajewicz. "Do-

szły go słuchy" o tych zdarzeniach i stanowczo prosił, żeby informowano

go na bieżąco o postępach w dochodzeniu. Z akt wynika, że próbował też

wpłynąć na cara, żeby ten zakończył śledztwo. Oburzony car odmówił.

Po południu 16 grudnia patrol policyjny odkrył na lodzie poniżej Mostu

Piotrowskiego kałużę krwi i jakiś ciemny przedmiot. Przyniesiono drabi-

ny. Jeden z policjantów zszedł na dół i znalazł na lodzie zakrwawiony

kalosz. Wzięto do badania próbkę krwi. Również tym razem okazało się,

że jest to krew ludzka. Szybko wezwano kolejnych policjantów, most

zamknięto, w lodzie pod nim wyrąbano otwór, pozwalający nurkom

przeszukać dno. Inni funkcjonariusze udali się ze znalezionym dowodem

rzeczowym do mieszkania starca. Pełne trwogi obawy córek i mieszkają-

cej z nimi krewnej zmieniły się w straszną pewność - rozpoznały kalosz

Rasputina.

Zaledwie kilka metrów od miejsca pierwszego odkrycia wkrótce

znaleziono przymarznięte do lodu futro starca. Zaraz potem funkcjonariu-

sze natknęli się na zwłoki, które zamarzły bezpośrednio pod warstwą

lodu. Po wyciągnięciu z Newy sztywnego ciała Rasputina sfotografowa-

no je i złożono w szopie na brzegu.

Córki musiały zidentyfikować ciało. Maria Rasputin opisuje straszli-

wy widok, jaki ujrzały dziewczęta: "Kiedy przyglądałyśmy się jego

zamarzniętemu i zmasakrowanemu ciału, kiedy patrzyłyśmy na jego ręce

i nogi, które nadal były związane, stało się dla mnie jasne, ile musiał

wycierpieć [...]. Czaszka była wgnieciona, twarz zmasakrowana, włosy

zlepione krwią. Wybite prawe oko wisiało nad policzkiem. I ta twarz [...]

jeszcze teraz, po tylu latach, nie mogę o tym mówić. Żeby złagodzić nasz

ból, policjanci próbowali nas przekonać, że wszystkie te obrażenia po-

wstały już po jego śmierci, że poraniły go ostre krawędzie lodu. Ale ja

wiedziałam tak samo jak oni, że to nieprawda. Wszyscy wiedzieliśmy, że

został zaszlachtowany przez grupę sadystów".

173

RASPUTIN

Ponieważ ciężar dowodów był przytłaczający, Dymitr i Jusupow

przyznali się do zbrodni; car zarządził ich wygnanie i rozkazał zakończyć

śledztwo, sam zaś zabrał protokoły. Wielki książę Dymitr został przenie-

siony ze skutkiem natychmiastowym do stacjonującej w Persji jednostki

wojskowej i otrzymał zakaz powrotu do Piotrogrodu. Książę Jusupow

zostal natomiast wygnany do jednego ze swych majątków w guberni

kurskiej.

Kara zastosowana wobec wielkiego księcia wydała się członkom

klanu Romanowów zbyt surowa. Posunęli się do przedłożenia carowi

prośby o jego ułaskawienie. W piśmie prosili, by oszczędzić Dymitrowi

ciężkiego losu w Persji, ponieważ w odróżnieniu od Jusupowa i Purysz-

kiewicza bezpośrednio nie przyłożył ręki do morderstwa. Apelowali do

cara, żeby wziął pod uwagę wątłe zdrowie Dymitra i zesłał go do

jednego z majątków rodzinnych. Petycję podpisało szesnastu członków

rodziny. List, który zachował się do dzisiaj, car odesłał z dopiskiem:

"Nikomu nie wolno zabijać. Dziwię się, że w ogóle mieliście czelność

napisać taki list [...]".

W trakcie śledztwa wyszło z pewnością na jaw, kto jeszcze brał

udział w morderczym spisku, który z członków rodziny udzielał zama-

chowcom czynnego i biernego wsparcia. Lecz wiedzę tę car zabrał ze

sobą do grobu, akta zaś najwidoczniej zostały zniszczone.

174

Podczas dochodzenia zwłoki Rasputina przewieziono do wojskowe-

go szpitala, gdzie kilku patologów pod kierunkiem profesora Kozorotowa

przeprowadziło autopsję. Trzeba tutaj od razu zastrzec, że sekcja zwłok,

podczas której kilkakrotnie sfotografowano nagie ciało z ranami postrza-

łowymi, nie została doprowadzona do końca, ponieważ przerwano ją

z rozkazu cara. Nie istnieje żaden dokument wyjaśniający powód tej

decyzji. Jako że cesarzowa czytała wszystkie akta śledztwa, a już pierw-

sze oględziny zwłok wskazywały na poważne obrażenia, należy założyć,

że car chciał oszczędzić żonie dalszych drastycznych szczegółów.

Zacytujmy w tej kwestii wypowiedź córki Rasputina, która otrzyma-

ła dokładne informacje od Akuliny Łaptinskiej, pielęgniarki mieszkającej

w domu Rasputina, którą cesarzowa poprosiła o przygotowanie zwłok do

pochówku. "Poza tym na ciele widoczne były jeszcze inne straszne rany,

w większości pochodzące niewątpliwie od gumowej pałki, do której

użycia przyznał się Feliks". Ponadto Akulina opowiedziała o innych

obrażeniach, jakie odniósł Rasputin. "Poza ranami, o których mówiłam,

pewne części jego ciała zmiażdżono, czy to obcasami, czy też odważni-

kami. Strach pomyśleć, że wszystkich tych tortur musiał doświadczyć

jeszcze za życia!".

Jak wynika z zachowanych dokumentów, patolodzy przed przerwa-

niem sekcji stwierdzili, co następuje: "Trzy rany postrzałowe ciała. Jedna

z kul trafiła denata od tylu, uszkadzając lewą połowę klatki piersiowej,

przebiła następnie żołądek i wątrobę. Drugą trafiono go w plecy po prawej

stronie, na wysokości żeber. Trzecią najwyraźniej wystrzelono z bardzo

bliskiej odległości, mierząc w głowę. Kula przeszła przez czoło i dotarła

do mózgu, odrobina masy mózgowej wydostała się przez otwór wlotowy.

Wydzielała ona lekką woń alkoholu. W żołądku denata odkryto około

czterdziestu centymetrów sześciennych brązowawej substancji, również

wykazującej obecność alkoholu. Dokładniejszych badań tej substancji nie

przeprowadzono. Płuca zamordowanego wypełnione były wodą i algami.

Obecności trucizny nie stwierdzono". Nie ma żadnych dokumentów doty-

czących innych obrażeń, nie zachowały się żadne informacje i protokoły.

Natychmiast po morderstwie, zaraz po tym, jak dowiedziano się

o śmierci Rasputina, zaczęły się mnożyć spekulacje na temat jego nie-

zwykłej odporności. Oparł się śmiertelnej dawce trucizny, powiadano,

kule też nie mogły go zabić, śmierć nastąpiła ostatecznie w wyniku

utonięcia. Tę wersję, która zdawała się dowodzić demonicznej siły starca,

przyjmowali w swoich publikacjach także mordercy.

175

RASPUTIN

176

Wykrycie mordershva

A przecież w świetle faktów tajemnica jego śmierci nie jest ani

zagadkowa, ani demoniczna. Lekarze jednoznacznie stwierdzili, że żaden

ze strzałów nie był śmiertelny. Nie podano mu również trucizny. Wiele

lat później lekarz dr Łazowert wyznał na łożu śmierci, że z powodu

przysięgi Hipokratesa przeżywał poważny konflikt sumienia, dlatego też

zastąpił truciznę niewinną substancją. Ale nawet w obliczu śmierci zacho-

wał milczenie w sprawie innych wydarzeń owej nocy.

Nieudana próba otrucia dała naturalnie asumpt do rozlicznych domy-

słów. Niepowodzenie tłumaczono niedostateczną dawką trucizny, jej zbyt

małym stężeniem lub przeterminowaniem. Wszystko to jednak pozostaje

w jaskrawej sprzeczności z faktami.

Gdyby Rasputin, jak twierdzą jego mordercy, zjadł zatrute ciaste-

czka, to w jego żołądku - między ich spożyciem a zgonem upłynęły

mniej więcej dwie godziny - zachowałyby się ich pozostałości. Tak

jednak nie było. Córka Rasputina zawsze utrzymywała - i dotychczas

nikt temu nie zaprzeczył - że ojciec w ogóle nie jadał słodyczy. Ponadto

trzeba przypomnieć, iż cyjankali, prościej mówiąc, kwas pruski, wydziela

silną woń gorzkich migdałów. Starzec musiałby tę woń wyczuć, zwłasz-

cza pijąc wino. Ostatecznie dobrze znał smak swojej ulubionej madery,

potrafił też docenić i rozpoznać jej aromat. To samo odnosi się do

ptifurów. Również one musiałyby wydzielać wyraźny zapach. Dlatego

też, bez względu na to, czy Łazowert, pragnąc uwolnić się na łożu śmierci

od winy, powiedział prawdę, czy nie, należy przyjąć, że ta część legendy

związanej z morderstwem jest nieprawdziwa.

Co się tyczy strzałów oddanych do Rasputina, z obdukcji także

wyłania się obraz znacznie odbiegający od oficjalnej wersji morderców.

Przypomnijmy: Puryszkiewicz twierdził, że strzelał do uciekającego star-

ca i ostatnim strzałem trafił go w głowę. Jest całkiem możliwe, że ostatni

strzał trafił w głowę starca. Jednak w tym momencie Rasputin leżał już

na ziemi i patrzył w oczy swojego mordercy, który z bliska oddawał ów

coup de grace.

Również wersja Jusupowa, który twierdzi, że podszedł do starca,

powiedział do niego: "Lepiej, żebyś popatrzył na krzyż i zmówił modlitwę

[...]", po czym strzelił, nie wydaje się prawdziwa. Z obdukcji wynika, że

obydwie kule trafiły w plecy Rasputina. A zatem Jusupow nie miał odwagi,

by rzeczywiście stanąć twarzą w twarz z człowiekiem, którego zamierzał

zamordować. Wybrał tchórzliwy strzał w plecy. Można stąd wnioskować, że

również ta część wersji wydarzeń jest całkowicie zmyślona.

1??

RASPUTIN

Żaden z dwóch głównych aktorów zbrodniczego spisku nie potrafił

wyjaśnić faktu, że zwłoki były skrępowane, kiedy wrzucano je do wody.

Przypomnijmy: deputowany zeznał, że polecił jednemu z żołnierzy owi-

nąć zwłoki Rasputina w zasłonę i obwiązać. Kiedy jednak wydobyto ciało

z wody, nie odkryto nawet śladu materiału i sznura. Na pierwszych zdję-

ciach wykonanych podczas autopsji widać za to ślady więzów krępujących

ręce i stopy Rasputina. Na zdjęciach można wyraźnie dostrzec, że sznur

pozostawił głębokie obtarcia, zwłaszcza na przegubach rąk. Jednoznacznie

świadczy to o tym, że jeszcze żywy Rasputin usiłował zerwać pęta.

Obtarcia nie mogły powstać po zgonie. Poza tym ze spętanymi rękami

i nogami starzec raczej nie zdołałby się wydostać z piwnicy na czwora-

kach. A więc i ta część wydarzeń w wersji morderców została zmyślona.

Mordercy nie potrafili również wytłumaczyć różnych obrażeń starca, j

licznych ran thczonych i podskórnych wylewów. Puryszkiewicz twier-

dził jedynie, że Jusupow rzucił się na leżącego na ziemi Rasputina i bił

go pałką po głowie i szyi. Skąd w takim razie wzięły się obrażenia na

nogach, w okolicy żołądka i na podbrzuszu ofiary? Nie wydaje się praw-

dopodobne, by przyczyną ich powstania mogły być bryły lodu.

178

Wykrycie morderstwa

Mordercy ani słowem nie wyjaśnili najbardziej zagadkowej z ran

odkrytych na ciele Rasputina, a zapewne również najważniejszej przy-

czyny przerwania obdukcji: genitalia starca, zwłaszcza jądra, były niemal

zupełnie zmiażdżone. Prawie tak, jakby próbowano go wykastrować.

Bielizna była przesiąknięta krwią.

Ponieważ obaj główni sprawcy zabójstwa spisali swoje wersje wyda-

rzeń dopiero w wiele lat po zbrodni, mogli w nich uwzględnić wyniki

oficjalnego śledztwa. Nie wspomnieli o niczym, co nie zostało urzędowo

stwierdzone, żeby nie podważyć wiarygodności swych relacji.

Biorąc to wszystko pod uwagę, można stwierdzić, że Rasputin był

przed śmiercią torturowany. Jest wielce prawdopodobne, że mordercy

pierwotnie zamierzali jedynie zmusić go do wyznań na temat jego

domniemanego związku z carową. Możliwe, że później wydarzenia wy-

mknęły im się spod kontroli i doprowadziły do śmierci starca.

Fakty pozostają więc w jaskrawej sprzeczności z twierdzeniami oby-

dwu głównych sprawców. Nie da się też w żaden sposób obronić tezy, że

był to czyn dokonany z pobudek polityczno-patriotycznych, wówczas

bowiem miałby zupełnie inny przebieg. Był to zwykły mord popełniony

z nienawiści, w którym zamachowcy dali upust swoim najniższym in-

stynktom.

O tym, jakim człowiekiem był książę Jusupow, dobitnie świad-

czy choćby następujący szczegół: udało mu się zdobyć kulę, którą wy-

dobyto z ciała Rasputina w czasie obdukcji. Pewien jubiler otrzymał

zlecenie powleczenia jej platyną i wprawienia w pierścień, który następ-

nie Jusupow podarował żonie jako widomy znak jego "bohaterskiego

czynu". Księżna Jusupowa ofiarowała później pierścień pewnemu rosyj-

skiemu poecie mieszkającemu w Paryżu. Pierścień zachował się tam do

dzisiaj.

Nawiasem mówiąc, także genitalia Rasputina, przechowywane ni-

czym relikwie w puszce ze srebrnej blachy, znajdują się dzisiaj w Paryżu

w prywatnym posiadaniu. Rewolucjoniści ekshumowali ciało starca. Na

znak triumfu nad złym duchem Rasputina dokonano ostatecznej, symbo-

licznej kastracji, zanim jego doczesne szczątki spalono na stosie. Jak

wynika z oficjalnego protokołu, stało się to 8 marca 1917 roku, po ab-

dykacji cara i internowaniu jego rodziny w Carskim Siole. Cesarzowa

musiała się przyglądać z okna bezczeszczeniu grobu. Próbowała jeszcze

telefonicznie powiadomić o tym ministra sprawiedliwości w Rządzie

Tymczasowym Aleksandra Kiereńskiego, prosząc, żeby położył kres tej

179

RASPUTIN

profanacji. Nie domyślała się naturalnie, że wszystko odbywa się właśnie

na jego polecenie. Ikona rodziny carskiej, którą włożono do trumny

starca, znajdowała się później przez długi czas w posiadaniu Kiereńskie-

go. W latach trzydziestych została ponoć sprzedana na aukcji w Nowym

Jorku. Również list pożegnalny cesarzowej, włożony do trumny starca,

znalazł się później w posiadaniu Kiereńskiego. Jego treść była następują-

ca: "Mój drogi męczenniku, obdarz mnie Twoim błogosławieństwem,

niech towarzyszy mi ono w bolesnej drodze, jaka czeka mnie jeszcze na

tej ziemi. Wspomnij o nas w Raju w Twoich świętych modlitwach. Ale-

ksandra".

Kiedy córki Rasputina zidentyfikowały zwłoki, zaproszono je do

pałacu. Monarsza para nie szczędziła im zapewnień, że zatroszczy się

o nie, także pod względem finansowym. Okazało się bowiem, że po

śmierci Rasputina z jego domu zniknął posag córki Marii, nie znaleziono

tam również żadnych innych pieniędzy. Obaj jego doradcy, Rubinstein

i Simanowicz, kategorycznie zaprzeczyli, by Rasputin dał im na przecho-

wanie jakieś pieniądze czy przedmioty wartościowe. Jego rodzinie pozo-

stały więc tylko ubrania i gospodarstwo w Pokrowskoje.

Aby zapewnić córkom starca utrzymanie, car polecił wręczyć im

większą sumę pieniędzy. Jednocześnie obiecał, że nie pozostawi ich na

łasce losu. Maria Rasputin cytuje jego słowa: "Ojciec wasz odszedł od

nas, żeby przyjąć niebiańską nagrodę, na którą sobie zasłużył - powie-

dział car. - Lecz wy, wy nie jesteście same. Będziecie moimi dziećmi,

pragnę zastąpić wam ojca. Zadbam o waszą przyszłość".

Córki chciały przewieźć zwłoki ojca do rodzinnej wsi. Car jednak nie

wyraził zgody, tłumacząc, że droga jest zbyt daleka, a zimą połączenia

komunikacyjne niepewne. Zlecił pochowanie starca w Carskim Siole,

gdzie później miano postawić pomnik lub kaplicę pamiątkową.

Trumnę ze zwłokami Rasputina, odzianego w ofiarowane przez ce-

sarzową czarne, aksamitne spodnie i wyszywaną przez nią rubaszkę,

wystawiono na katafalku w małej kaplicy Soboru Fiodorowskiego, gdzie

też odbyło się całonocne, tradycyjne czuwanie. Na pogrzebie Rasputina

w Carskim Siole zebrał się niewielki krąg żałobników - obecna była

tylko rodzina carska z dziećmi i trzech urzędników dworskich, nie było

natomiast córek Rasputina.

Zaledwie kilka miesięcy później lud, ogarnięty rewolucyjną euforią,

zaczął śpiewać na ulicach obelżywe piosenki o carze, cesarzowej i Raspu-

tinie. Jedna z nich brzmiała:

180

Wykrycie mordersriva

Tyś dom cesarski unurzał w błocie,

Tyś rewolucję w Rosji o wiele lat przyśpieszył,

Za wszystko to dziękujemy ci, Grisza;

Ty małpo lubieżna,

Ty sprzedawczyku,

Spalono twe śmierdzcłce ścierwo.

Rozsypano popiół na wszystkie strony świata.

Ale długo będziemy o tobie pamiętać, Grisza.

I rzeczywiście, ponad osiemdziesiąt lat po śmierci tego człowieka

wciąż jeszcze wspomina się jego imię. Wciąż na nowo powtarza się plotki

i oszczerstwa, które otaczały go niemal bez przerwy, od chwili gdy

przybył do Sankt Petersburga. Nie był świętym ani mnichem, ani kapła-

nem. Nie był również diabłem. Prostego chłopa z Syberii, który znalazł

się zbyt blisko władzy, zepsuł luksus życia wyższych sfer, pieniądze

i uległe zwolenniczki. Nie potrafił temu wszystkiemu stawić czoła, był na

to zbyt prosty i niewykształcony. Robił jedynie to, co uważał za słuszne

lub co jako słuszne mu podpowiadano.

Nie był sprawcą, lecz ofiarą zdarzeń. Człowiekiem, który musiał

umrzeć, ponieważ jak Ikar do słońca, zanadto zbliżył się do carskiego

tronu w niespokojnych czasach.

,;

Epilog

Pozostaje jeszcze dopowiedzieć, jakie były dalsze losy głównych

postaci tej historii:

Rodzinę carską wywieziono na Syberię, najpierw do Tobolska, po-

tem do Jekaterynburga, gdzie została zamordowana.

Maria Rasputin wyszła za mąż za oficera Borysa Sołowiowa. Kiedy

rodzinę cesarską internowano w Tobolsku, Sołowiow wyłudził od darzą-

cej go zaufaniem cesarzowej biżuterię i szlachetne kamienie, dzięki

którym miał rzekomo zorganizować ucieczkę carskiej rodziny. Również

od oficerów, którzy mu uwierzyli i popierali te starania, domagał się

pieniędzy. Przywłaszczył je sobie, oficerów zaś wydał czerwonoarmistom

jako spiskowców. Z córką Rasputina miał dwoje dzieci, zmarł tuż po

rewolucji. Maria występowała później w podrzędnych europejskich kaba-

retach, żeby utrzymać dzieci. Zamieszkała następnie w Ameryce, gdzie

zmarła pod koniec lat sześćdziesiątych.

Warta, Warwara Rasputin, straciła życie podczas rewolucji w Rosji.

Nie udało jej się uciec z kraju. Podobno umarła z głodu.

Także syn Rasputina, Dymitr, jego żona i matka, żona Rasputina,

zginęli w czasie rewolucji w rodzinnej wsi. Również ich spotkała ponoć

śmierć głodowa.

Chionia Gusiewa, niedoszła zabójczyni Rasputina, umarła prawdo-

podobnie podczas rewolucji w zakładzie, w którym ją umieszczono z po-

wodu choroby umysłowej.

Włodzimierz Puryszkiewicz, jeden z zabójców Rasputina, zmarł na

tyfus plamisty jesienią 1918 roku w swoim rodzinnym mieście Odessie.

Lekarz dr Łazowert, który wspomagał morderców Rasputina, prowa-

dził interesy naftowe z rumuńską rodziną królewską i odszedł z tego

świata w roku 1920 jako lekarz naczelny armii admirała Kołczaka.

Kapitan Suchotin, również jeden z uczestników zbrodniczego spisku

182

Epilog

przeciw Rasputinowi, został skazany przez trybunał rewolucyjny na

dziesięć lat więzienia. Kara ta nie miała związku z morderstwem. Nic nie

wiadomo o jego dalszych losach.

Wielki książę Dymitr Pawłowicz, karnie przeniesiony do armii

w Persji, przeżył rewolucję. Później zarabiał na utrzymanie jako przed-

stawiciel producenta szampanów.

Książę Feliks Jusupow umknął przed rewolucją i przehulał swój

olbrzymi majątek we Francji. Twierdził później, że Duma chciała go

mianować nowym carem. Jego córka mieszka na francuskim wybrzeżu

Morza Śródziemnego.

Wielki książę Cyryl Włodzimierzowicz, który chciał obalić cara, po

abdykacji Mikołaja II ostentacyjnie stanął po stronie rewolucjonistów.

Z czerwonym sztandarem w ręku prowadził swoich marynarzy przeciw

oddziałom wiernym carowi.

183

RASPUTIN

Większość członków wielkoksiążęcej rodziny zginęła od kul rewolu-

cyjnych plutonów egzekucyjnych. Wśród nich także siostra cara i jego

brat Michał Aleksandrowicz, który zrzekł się praw do tronu. Carscy

ministrowie, wysocy urzędnicy państwowi i dworacy, podobnie jak daw-

ni protegowani starca, również zostali rozstrzelani.

W domu Rasputina w Pokrowskoje mieści się dzisiaj niewielkie

muzeum i urząd pocztowy.

a Po przejęciu władzy przez rewolucjonistów pod wodzą Lenina opub-

likowano fragmenty tajnych akt dotyczących Rasputina. Ujawniono

zwłaszcza te dokumenty, które mogły świadczyć o rzekomym zepsuciu

carskiej rodziny i szlachty. Z licznych akt dokumentujących inwigilację

Rasputina zlecaną przez najrozmaitszych jego przeciwników, z wycią-

gów i memoriałów sporządzanych w celu przedłożenia carowi oraz z do-

kumentów ochrany, która zajmowała się Rasputinem jako "obiektem

4146", wyłania się obraz, który przy gruntowniejszej analizie nie potwier-

dza owej "czarnej legendy", jaka po dzień dzisiejszy otacza postać tego

prostego "syna ziemi rosyjskiej".

Bibliografia

Książka niniejsza nie była pomyślana jako dzieło naukowe, niemniej

jednak napisano ją z dziennikarską pieczołowitością na podstawie do-

stępnych informacji. Podana bibliografia nie jest kompletna.

Almarik Andrej, Rasputin, Paris 1982

Almasoff Boris, Rasputin und Ru,/3land, Leipzig 1924

Almedingen E.M., Die Romanows, Munchen 1991

Almedingen E.M., The Empress Alexandra 1872 - 1918, London 1961

Beletski S.P., Grigori Rasputin, Moskau 1923

Benckendorff Count Paul, Last days at Tsarskoe Selo, London 1927

Berberowa N., Menschen und Lugen, New York 1986

Block Aleksander, Der Sturz des Zarenreiches, Frankfurt/M. 1971 [wyd. pal.:

Błok A., Ostatnie dni caratu, Warszawa 1968)

Botkin Tatiana, Meine Erinnerungen on die Zarenfamilie, Munchen 1983

Botkin Gleb, The real Romanows, London - New York 1932

Buchanan George, Meine Mission in Ruf3land, Berlin 1926

Buchanan Meriel, The Dissolution ot on Empire, London 1932

Buchanan Meriel, Ambassador ś Daughter, London 1958

Buxhoeveden Baroness, The Life and Tragedy ot Alexandra Feodorovna, Em-

press ot Russia, London 1928

Buxhoeveden Baroness, Left Behind, London 1929

Clarke William, Der verschollene Zarenschatz, FrankfurtlM. 1995

Dehn Lili, The real Tsaritsa, London 1922

Dobson Christopher, Prince Felix Yusupow, London 1989

Dolgoruki St., La Russie avant la Debacle, Paris 1926

Dresler A., Rasputin, Der heimliche Zar, Munchen 1929

Dżanumowa E., Meine Begegnung mit Rasputin, Piotrograd 1923

Enden M. de, Raspoutine et te crepuscule de la monarchie en Russie, Paris 1976

Ferro Marc, Nikolaus der IL Der letzte Zar, Miinchen 1991

185

RASPUTIN

Fulóp-Miller Ren, Rasputin - Der heilige Teufel, Leipzig - Zurich 1927 [wyd.

pal.: Fulóp-Miller, Święty demon Rasputin i kobiety, Katowice 1932]

Gilliard Pierre, Zar Nikolaj und setne Familie, Wien 1921

Gilliard Pierre, Thirteen Years at the Russian Court London 1921

,

Gobron Gabriel, Raspoutine et lśorgie Russe, Paris 1930

Golowin General N.N., The Russian Army in the World War, New Haven 1922

Gourko General Basil, War and Revolution in Russia 1914 - 1917, New York

1919

I,,,

Grabbe Paul und Beatrice, The Private World ot the last Tsar, London 1985

Guillot R.O., Raspoutine et las devins des tsars, Paris 1979

Heresch Elisabeth, Rasputin, Miinchen 1995

Hoare Sir Samuel, Das vierte Siegel, Berlin - Leipzig 1936

Hoffman General von, The War ot tost Opportunities, New York 1925

Iliodor S. (Trufanow S.), The Mad Monk ot Russia, London 1918

Jacoby Jean, Raspoutine, Paris 1934

Jewrieinow N.N., Tajna Rasputina, Leningrad 1924

Judas E., Rasputin, Allentown 1967

Jusupow Furst Feliks, Rasputins Ende, Berlin 1928

Kerenski Alexander R, Die Kerenski-Memoiren, Wien 1966

Kerensky A.R, The Prelude to Bolshevism, New York 1919

Kerensky A.E, The Catastrophe, New York 1927

Kessel J./Iswolski H., Les Rois aveugles, Paris 1925

Kleinmichel Comtesse, Souvenirs dśun Monde entglouti, Paris 1927

Kokovtsov Count V N., Out ot my Past, London 1935

Komaroff Kurloff General, Das Ende des russischen Kaisertums, Berlin 1920

Kuhn Joachim (wyd.), Die letzte Zcrin-Briefe und Tagebuchblatter, Berlin 1922

Kummer Rudolf, Rasputin - Ein Werkzeug des Judentums, Nurnberg 1936

Lemke M., 250 Tage im Hauptquartier des Zaren, [b.m.] 1920

Lensky Rolf und Feh-Pahlen Manfred, Rasputin, Berlin 1917

Letters ot the Tsaritsa to the Tsar 1914 - 1917, bez aut., London 1923

Liepmann Heinz, Rasputin, w: Menschen-Schicksale-Abenteuer, Stuttgart 1969

Liepmann Heinz, Rasputin, Munchen 1981

Lockhart R.H. Bruce, Vom Wirbel erfaf.ft, Stuttgart 1933

Maire Gilbert, Raspoutine, Paris 1934

Mansergh Nicholas, The Coming ot the First World War, New York 1949

Markow Alexis, Rasputin und die om ihn, Kónigsberg/Pr. 1928

Markow S., Die verlassene Zarenfamilie, Wien 1926

Massie Robert K., Nicholas und Alexandra, Garden City, New York 1967

Matrat J., Raspoutine, Paris 1975

Melgunow S., Auf den Wegen tur Palastrevolution, Paris 1923

186

Bibliografia

Melnik Tatjana, Erinnerungen on die Zarenfamilie und ihr Leben vor und nach

der Revolution, Belgrad 1921

Miljukov Paul, Political Memoirs 1904 - 1917, Univ. ot Michigan Press 1967

Minney R.J., Rasputin, London 1972

Mohrenschildt Dimitri von (wyd.), The Russian Revolution ot 1917, London

1971

Mossolow A.A., At the Court ot the last Tsar, London 1935

Murat Princesse L., Raspoutine et lśAube sanglante, Paris 1917

Nikolaj II (wyd. Melgunoff S.), Tagebuch, Berlin 1923

Noetzel Karl, Rasputin. Die Zerstrung einer Legende, Liibeck 1933

Oliver Daria i in., Die gro.J3en Dynastien, Erlangen 1986

Omessa Charles, Le secret de Raspoutine, Paris 1918

Paleologue Maurice, Am Zarenhof wahrend des Krieges, Munchen 1926

Palologue Maurice, Das Ende des Romanows, Munchen 1926

Paley Princesse, Souvenirs de Russie 1916 - 1919, Paris 1923

Pares Sir Bernard, The Fall ot Russian Monarchy, New York 1939

Pipes Richard, The Russian Revolution 1899 - 1919, London 1992

Purischkewitsch, Wladimir, Wie ich Rasputin ermordete, Berlin 1991

Radsinski Edward, Nikolaus 11, Munchen 1992

Radziwill Princess Katherine, Rasputin, New York 1918

Rasputin Gregori Jefimowicz, Meine Gedanken urcd Betrachtungen, Moskau

1911

Rasputin Maria, Der Roman meines Lebens, Stuttgart 1930

Rasputin Maria, Mein Vater Rasputin, Stuttgart 1968

Rasputin Maria und Barham Patte, Rasputin, the man behind the Myth, Engle-

wood Cliffs, N.J. 1977

Romanow w. ks. G.K., Im Marmorpalast, New York 1955

Rodzianko M.V., The reign ot Rasputin, London 1927

Ruf3land Alexander von, Einst war ich ein Gro,(3furst, Leipzig 1932

Sava G., Rasputin speaks, London 1941

Sawtschenko P., Die Kaiserin Alexandra Fjodorowna, Geordanville 1983

Sazonov S., Fateful Years, New York 1928

Schulenberg W, Erinnerungen on die Kaiserin Alexandra Fjodorowna, Paris

1928

Simanowitsch Aron, Rasputin der allmachtige Bauer, Berlin 1928

Simanowitsch Aron, Der Zar, der Zuuberer und die Juden, Berlin - Leipzig 1943

Smilg-Benario M., Der Zusammenbruch der Zaren-Monarchie, Wien 1927

Solovera-Rasputin Maria, Die Wahrheit ober Rasputin, Hamburg 1926

Spiridowitsch General, Rasputin, Bern-Stuttgart [b.d.J

Taube Otto Freiherr von, Rasputin, Miinchen 1924

187

RASPUTIN

A.N. Chwastowa; ministra hrabiego PN. Ignatiewa; ministra N.A. Makłakowa;

ministra A.D. Protopopowa; ministra I.G. Szczegłowitowa; ministra

N.B. Szczerbatowa; wiceministra A.N. Werewkina; premiera W.N. Kokowcewa;

premiera B.W. Stiirmera; premiera J.L. Goremykina; generała P.G. Kurłowa;

generała W.E Dżunkowskiego; generała A.W. Gierasimowa; generała E.K. Kli-

mowicza; generała N.J. Iwanowa; generała A.J. Spirydowicza; pułkownika

M.S. Komisarowa; komendanta pałacu W.N. Wojekowa; radcy kolegialnego

asesora J.T. Manasewicza-Manujłowa; Anny Aleksandry Wyrubowej; Olgi Wło-

dzimierzowej Łochtiny; N.E. Markowa.

Akta oberprokuratora Świętego Synodu w sprawie przynależności Raspu-

tina do sekciarzy; akta cesarskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych w spra-

wie wydarzeń poprzedzających wybuch wojny; protokoły ochrony i nadzoru

Rasputina przez ochranę; protokoły śledztwa w sprawie zamordowania Raspu-

tina prowadzonego przez specjalny korpus żandarmerii pod dowództwem puł-

kownika P.K. Papowa; z zeznaniami bratanicy Rasputina Anny Mikołajewny;

córki Rasputina Warwary Grigoriewny; córki Rasputina Matriony Grigoriew-

ny; M.J. Gołowiny; M.W Jurawlewej; J.J. Potiekiny; EA. Korżunowa; F. Ju-

supowa; strażnika mostu F. Kuźmina; posterunkowego W.R Kordiukowa; słu-

żącego w pałacu Jusupowa I.J. Niefiedowa; odźwiernego w pałacu Jusupowa

I.I. Bobkowa.

Protokół w sprawie spalenia zwłok Rasputina z 11.3.1917; pozostałe listy

i telegramy Rasputina do Badmajewa i innych; tajne protokoły o Rasputinie jako

ewentualnym sekciarzu; pamflety, artykuły i listy dotyczące Rasputina; listy

krewnych cara do Rasputina; Rasputin, nie publikowany dziennik Matriony

Grigoriewny; nie publikowany dziennik przypisywany Warwarze Grigoriewnej;

Archiwum doktora Badmajewa, wydane przez Sementkowskiego, Moskwa 1926.

---