Cechy dramatu
Dramat: jeden z trzech zasadniczych rodzajów twórczości literackiej. Na pierwszym planie znajduje się świat przedstawiony, wydarzenia: akcja, świat wewnętrzny bohaterów. Bohater wypowiada się bezpośrednio (bez narratora) w dialogach i monologach. Oprócz tego w budowie dramatów wyróżniamy didascalia. Dramat zbudowany jest z aktów, scen i odsłon. Język w utworze kieruje uwagę na świat przedstawiony i przeżycia bohaterów (dominuje funkcja poznawcza).
Dramat jako gatunek dzielimy na komedię, tragedię i różne typy dramatu nowożytnego.
1. Powstanie dramatu:
W antyku, związane z kultem Dionizosa (na początku z chóru wyodrębnił się przewodnik, potem zostają wprowadzeni aktorzy: najpierw jeden (wprowadza go Tespis), potem drugi (Ajschylos) i trzeci (Sofokles). W tle zawsze komentarz chóru.
Dramat wystawiany był w teatrze o charakterystycznej budowie: skene, proskenion, orchestra, parados, theatron. Teatr w życiu starożytnych Greków miał duże znaczenie:
1. związek z mitem i tradycyjną religią,
2. sztuki były pisane na podstawie mitów,
3. funkcja wychowawcza,
4. katharsis - oczyszczenie, rozładowanie wzruszeń, wyzwolenie uczuć odbiorcy pod wpływem wstrząsu emocjonalnego
Dramat antyczny: z przykładem tragedii Antygona Sofoklesa
- budowa: prolog - wstęp, parados - pierwsze wejście chóru, epeisodion I (bohater), stasimon I (chór), epeisodion II, stasimon II, epeisodion III, stasimon III, epeisodion IV, stasimon IV (= rozwinięcie), epeisodion V, stasimon V (perypetie - niespodziwane zdarzenia zmieniające kierunek akcji), exodos - katastrofa,
- rola chóru: doradza, komentuje wydarzenia, pełni funkcję narratora, ocenia postacie, nie wpływa na przebieg akcji,
- fabuła - utwór wykorzystuje wydarzenia mitologiczne,
- bohaterowie z rodu królów: Antygona, Kreon, Ismena,
- ton podniosły, uroczysty,
- zasada estety: sceny tragedii nie mogą sąsiadować ze scenami komedii (epizodycznymi) - tragedia miała wzruszać - ton patetyczny. W tragedii brak scen zbiorowych (trzech aktorów),
- zasada trzech jedności w tragedii
akcji - fabuła obejmowała jeden wątek, akcja to ciąg wydarzeń przyczynowo - skutkowych, układających się w kolejne fazy, co przybliża roziązanie konfliktu
miejsca - akcja dzieje się przed pałacem królewskim w Tebach ( w tragediach antycznych bywały wyjątki),
czasu - czas fabuły to czas jej przedstawienia,
- tragiczny konflikt w "Antygonie": Bohaterowie są w sytuacji wyboru i wybierają między dwoma równorzędnymi wartościami. Obie strony mają rację, ale zwyciężyć może tylko jedna.
Najwięksi tragicy greccy:
Ajschylos: Błagalnice, Persowie, Ofiarnice,
Sofokles: Antygona, Król Edyp, Ajas,
Eurypides: Medea, Hipolit, Elektra"
RODOWÓD KOMEDII
Starożytność - komedia związana z małymi Dionizjami, uważano za gatunek gorszy, dopuszczalna swoboda kompozycji, zachowana tylko jedność akcji.
styl: potoczny, rubaszny,
gatunek swobodny
Komediopisarze: Arystoteles - Grek,
Plaut, Terencjusz - starożytność
Twórcy rzymscy przerabiali komedie greckie. W średniowieczu nie rozwija się komedia, tylko krótkie wstawki: intermedia, interludia <- śmieszne. W średniowieczu komedia na równi z tragedią.
Commedia dell'arte - rozwija się we Włoszech w baroku, przeznaczona dla ludu, wywodzi się z tradycji mitów grecko-rzymskich.
Fabuły schematyczne, tematy powtarzające się, teatry zespołowe - trupy. Aktor przez całe życie grał tę samą rolę, dochodził do perfekcji. Stałe postacie: Pantalone, Doktor, Kapitan, Arlekin, Colombina.
DRAMAT KLASYCZNY:
a) Odprawa posłów greckich - Jana Kochanowskiego
· bohaterowie: Aleksander, Artenon (kontrast, zestawieni na zasadzie opozycji),
· budowa klasyczna: prologi, epeisodion, stasimon (chór) I - V, epilog,
· PODOBIEŃSTWA: kompozycja wierna wzorowi antycznemu. Zachowanie trzech jedności oraz jedności estety. Rola chóru tak jak w dramacie antycznym, jednak związek z akcją jest różny. Ilość aktorów na scenie max. 3. Tematyka z mitu greckiego. Bohaterowie z rodów królewskich.
· RÓŻNICE: katastrofa zastępcza w proroctwie Kasandry. Nawiązanie do realiów poskich (aluzja do ustroju politycznego i społecznego Polski). W tytule nie ma imienia postaci. Konflikt tragiczny skupiony wokół zbiorowości. Mniejsza rola fatum.
b) Cechy dramatu szekspirowskiego: Makbet
· zerwanie z zasadą trzech jedności, kompozycja wielowątkowa, postacią łączącą jest Makbet i jego losy,
· brak jedności estety,
· na scenie może występować większa liczba osób. Obecność świata fantastycznego. Zmienność nastrojów, sceny zbiorowe. Brak chóru. Rola przyrody, elementy dźwiękowe i kolorystyczne: burza, krew. Historyzm w dramacie, wykorzystanie kronik Anglii, Szkocji i Irlandii.
Teatr szekspirowski:
- był dramatem publicznym,
- trójkondygnacyjny,
- widzowie zasiadali na galeriach,
- na środku domek z chorągwią,
- aktorzy grali na wysuniętej scenie, scenie wyższej,
- teatr bez dekoracji - tylko napisy, bogate stroje. Teatr miał poruszać słowem
c) Hamlet Szekspira
- odrzucenie zasady trzech jedności
· jedność czasu: akcja rozciągnięta w czasie,
· jedność akcji: wątki równoległe: zdobycie władzy, miłość, epizody,
· jedność miejsca: nie zachowana, np. statek,
- występowanie scen zbiorowych i monologów (w nich najpełniej poznajemy Hamleta),
- zerwanie z jednością estetyki,
- przemieszanie scen tragicznych i komicznych,
- obecność postaci nadprzyrodzonej, której obecność ma wpływ na akcję,
- podział na akty i sceny,
- najważniejszym problemem w dramacie jest osobowość bohatera, jego rozterek i problemów sprawiedliwości, winy i kary,
- wprowadzenie teatru w teatrze: wystawienie dramatu w "Hamlecie" - scena przełomowa, ujawnia się wina Klaudiusza, chęć wysłania Hamleta do Anglii.
Utwór szczególnie popularny w romantyźmie. Postać Hamleta jest prekursorem bohatera romantycznego (nieszczęśliwa postać, która szuka celu i sensu życia. Jest młodym królewiczem duńskim - syn zmarłego króla, ma ojczyma - niechęć do niego z powodu zamordowania jego ojca). Treścią "Hamleta" jest zemsta, która powoli dojrzewa, kara zostaje wymierzona, Hamlet sam ginie.
Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza
- komedia polityczna - miała pomóc uchwałom sejmowym,
- krytyka stronnictw politycznych, metod rządzenia, aparatu władzy,
- akcja (intryga) jest tylko pretekstem do przeforsowania określonych poglądów politycznych (tu: stronnictwa politycznego),
- uważany za komedię klasyczną: wprowadzenie, perypetie, punkt kuluminacyjny, rozwiązanie,
- zachowanie klasycznej struktury akcji. Wydarzenia są zwyczajne, ludzie przeciętni. Język prosty, elementy mowy potocznej. Bohaterowie są schematyczni, występuje często motyw: dwóch mężczyzn walczy o jedną kobietę (wygrywa dobry). Cel komedii - MORALIZATORSTWO - dydaktyczny charakter utworu,
- postacie: obóz patriotyczny: Walery, Podkomorzy, Podkomorzyna (postacie białe),
szlachta konserwatywna: Starosta, Gadulski,
szlachta sfrancuziała: Szarmancki, Starościna,
Postacie dobrane na zasadzie kontrastu:
Podkomorzy - Starosta
Walery - Szarmancki
Podkomorzyna - Starościna
Świętoszek Moliera - Barok
Komedia ma nie tylko smieszyć, ale także wskazywać jak postępować lub nie postępować. Komedie charakteru - ukazujące charakter postaci - komedie Moliera.
DRAMAT ROMANTYCZNY
a) Dziady część III Adam Mickiewicz
cz. II, III, IV - cz. skończone
cz. I - cz. nieskończona CELOWA FRAGMENTARYCZNOŚĆ
cz. II - dramat ludowy, w którym na pierwszym planie są: ludowość, dydaktyzm, problematyka moralna, związek z dramatem antycznym, na co wskazuje obecność chóru, zachowanie jednośći czasu i miejsca, brak jedności akcji
cz. IV - dramat psychologiczny ukazujący skomplikowaność człowieka, jego przeżycia wewnętrzne
cz. III - dramat narodowy - bphater = naród, Konrad reprezentuje zbiorowość; sceny są luźno powiązane, przemieszanie scen realistycznych z fantastycznymi:
· realistyczne (sceny zbiorowe): bal, scena więzienna, salon warszawski,
· fantastyczne (monologi bohaterów): widzenie ks. Piotra, widzenie Ewy, Wielka Improwizacja.
Wykorzystano elementy średniowiecznego misterium (dramat religijny ukazujący walkę między Bogiem a Szatanem).
Synkretyzm rodzajowy i gatunkowy:
· monologi - sceny liryczne
· opowieść: o Ciechowskim , Sobolewskiego - sceny epickie
Trzy miary czasu:
· czas historyczny: Gustaw na ścianie celi napisał 1823 r., data procesu Filomatów i Filaretów, represje carskie
· czas religijny: 1.XI - śmierć Gustawa, narodziny Konrada, 24.XII - spotkanie w celi, improwizacja Konrada, Wielkanoc - widzenie ks. Piotra, zmartwychwstanie
· czas agrarny: (mitu agrarnego związanego z prawami natury, cyklem biologicznym: narodziny, wzrost, śmierć; mit wieczny) - związane z symbolem "ziarna"
W III cz. "Dziadów" został przedstawiony obraz martyrologii społeczeństwa polskiego; tekst antyrosyjski oparty na autentycznych wydarzeniach.
Podział narodu:
· towarzystwo przy drzwiach: interesuje się prześladowaniem Polaków, chce o nich wiedzieć jak najwięcej, mówi po polsku,
· towarzystwo stolikowe: mówi po francusku, rozmawiali tylko o balach, zabawach, są karierowiczami, zabiegają o stanowiska np. Doktor, służalczość wobec cara.
W dramacie występują wielkie monologi przedstawiające sposób widzenia świata. Forma wilkiej improwizacji jest to dialog między Bogiem a człowiekiem (Konradem - utożsamia się z ludem, chęć poświęcenia się), w którym milczenie Boga prowokuje człowieka do bluźnierstwa. W tekście występuje głos (lewy i prawy - walka dobra ze złem - PSYCHOMACHIA).
Ks. Piotr za swoją pokorę otrzymał łaskę widzenia losów Polski, widzenia wskrzesiciela narodu: "a jego imię będzie czterdzieści i cztery"
Kordian J. Słowackiego
- zerwanie z zasadą trzech jedności
· jedność miejsca: akcja dzieje się w różnych miejscach,
· jedność czasu: wiele lat,
· jedność akcji: luźna kompozycja, nie ma akcji przyczynowo-skutkowej
- kompozycja otwarta: nie znamy dalszych losów Kordiana, "Kordian" miał być pierwszą częścią trylogii, jednak więcej się nie ukazało,
- bohater romantyczny: tajemniczy (imiona), samotny, zbuntowany,
- przemieszanie scen fantastycznych (skok na chmurę, strach i imaginacja) i realistycznych,
- związek "Kordiana" z moralitetem średniowiecznym: ukazanie bohatera, który poszukiwał wzoru życiowego,
- synkretyzm rodzajowy: liryka, epika (bajka), dramat (monologi) i gatunkowy: wprowadzenie różnych gatunków literackich.
Słowacki krytykuje ideę męczeństwa, poświęcenia się, jest to idea zgubna. Kordian jest bohaterem słabym.
PROLOG:
I osoba: poglądy Mickiewicza: jednostka będzie walczyć o niepodległość
II osoba: nie wiadomo czyje poglądy
III osoba: poglądy Słowackiego - wezwanie, aby Polska rozbudziła się, zaczęła walczyć
Jest to polemika między Słowackim a Mickiewiczem. Mickiewicz popierał mesjanizm, a Słowacki nie.
"Kordian" powstał po powstaniu listopadowym. Ukazane są wydarzenia z przed powstania, przygotowanie do zamachu na cara. Zawiera przyczyny klęski późniejszego powstania:
· nieodpowiedni dowódcy,
· spiskowcy, którzy podjęli się działania, nie są zorganizowani, ulegają wpływom,
· szlachta chce walczyć sama bez ludu, lud nie jest przygotowany do walki, nie jest zainteresowany polityką.
Nie boska komedia Zygmunta Krasińskiego
- dramat o rodzinie, społeczeństwie, dramat racji cząstkowych,
- zerwanie z zasadą trzech jedności:
· akcji: wiele wątków, brak akcji przyczynowo-skutkowej, luźna kompozycja, poszczególne sceny nie łączą się ze sobą, postacią je łączącą jest mąż,
· miejsca: różne miejsca, np. dom, cmentarz,
· czasu: wiele lat,
- kompozycja otwarta - nie znamy dalszych losów rewolucjonistów,
- występowanie scen zbiorowych i monologów,
- przemieszanie scen realistycznych i fantastycznych: obecność postaci nadprzyrodzonej, która zmienia bieg wydarzeń,
- brak głównego bohatera, postacią łączącą jest mąż,
- wpływ moralitetu średniowiecznego: walka złych i dobrych duchów o duszę bohatera,
- synkretyzm rodzajowy:
· liryka: monolog, rymy, wypowiedzi Orcia,
· cechy liryczno - epickie: wstępy pisane prozą,
· epika: opisy: punkt kulminacyjny - polemika, narrator wygłasza wstępy,
· dramat: konstrukcja akcji: dialogi.
DRAMAT MODERNISTYCZNY
Wesele Wyspiańskiego
- zachowana zasada trzech jedności (choć z wyjątkami)
· miejsca: I i II akt - wesele w dworku Włodzimierza Tetmajera, akt III wychodzi poza izbę,
- występowanie scen komediowych i tragicznych,
- podział na akty: I - realistyczny, II - symboliczno-romantyczny, III - symboliczny; oraz sceny
- didaskalia w III akcie są dłuższe, opisują bezruch lub powolny ruch, didaskalia pisane prozą poetycką równoważne tekstowi dramatu,
- bohaterowie: chłopi mówią gwarą np. "Pon się boją we wsi ruchu,
Pon nos obśmiwają w duchu",
- sceny zbiorowe np. w III akcie: zebranie ludu pod kościołem,
- bohaterowie to lud - chłopi i inteligencja z miasta przybyli na wesele,
- symbol tańca: dwie ostatnie sceny: taniec chocholi: "w tańcu automatycznym, półsennym trwa ta Polska o powstaniu marząca, igraszka w ręku martwej figury słomianej" - obojętność, zastój, bierność, niemożliwość działania, marazm,
- obecność świata realistycznego i fantastycznego: np. postać Marysi, Stańczyka, Rycerza, Hetmana, ... ,
- w "Weselu" mamy obraz dwóch grup społecznych. Inteligencja jest krytycznie przedstawiona i nastawiona, nie jest w stanie poprowadzić chłopów do walki. Chłopi chcą iść do walki, ale potrzebują przywódcy. Niemożliwość porozumienia między wsią a miastem: "każdy sobie rzepkę skrobie".
Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej
- dramat naturalistyczny,
- świat utworu jest dokładnie przedstawiony, w tym okresie rozwija się scena pudełkowa,
- osoby mówią różnym językiem: następuje idealizacja języka,
- dulszczyzna (obłuda, zakłamanie, kołtuństwo) jest obecnie zauważalna w życiu rodzinnym
W małym dworku WITKACEGO
- parodia dramatu realistycznego Rittnera,
- wszystko co u Rittnera było prawdziwe, tu okazuje się być przepełnione kpiną, fantastyką, groteską, świat przedstawiony ulega zdeformowaniu, zaś zachowania bohaterów są niezrozumiałe, niedorzeczne. Wartości moralne, estetyczne gdzieś zniknęły, pozostanie jedynie chaos i zbliżająca się nieuchronna katastrofa.
Szewcy WITKACEGO
- dramat ukazujący rewolucję, która pożera własne dzieci,
Świat zmierza do nieuchronnej katastrofy. Degradacja uczuć, bohaterów - okaleczona psychika. Bohaterowie zaczynają mówić dziwnym językiem, pomieszanie patosu z wulgarnością. Brak miejsca na miłość. Akcja toczy się wokół kolejnych przewrotów, rewolt.
DRAMAT WSPÓŁCZESNY:
Tango - Mrożka
- konstrukcja dramatu: elementy tradycyjnego dramatu,
- podział na akty,
- didaskalia (bardzo bogate): dokładnie przedstawiające przestrzeń sceniczną, wygląd postaci,
- ekspozycja, zawiązanie akcji (bunt Artura), punkt kulminacyjny (przygotowanie do ślubu) i rozwiązanie zakończone katastrofą, śmiercią,
- bohaterowie są przedstawicielami grup społecznych, chociaż mają pewne cechy osobowości, np. Stomil i Eleonora: podstarzali przedstawiciele awangardy,
- dramat czterech ścian (jesteśmy jakby w domu rodziny). Dwa pierwsze akty są podobne do dramatu czterech ścian, trzeci akt - elementy dramatu, absurdu, okrucieństwa. W klasyczną formę dramatu włączone są elementy nowatorskie,
- obecność komizmu: słowny oraz sytuacyjny: babcia na katafalk, Eleonora słuchająca Bacha i biegająca nago po lesie,
Kartoteka Różewicza - antydramat,
- bohater jest antybohaterem,
- nie można określić czy jest jedność miejsca, gdyż nie ma tradycyjnego miejsca: pokój bohatera staje się ulicą, kawiarnią, salą egzaminacyjną, miejscem akcji jest udręczona podświadomość bohatera,
- czas: odejście od dawnej kategorii czasu scenicznego, pojęcie bezczasu, przemieszanie teraźniejszości i przeszłości,
- akcja: brak akcji przyczynowo - skutkowej, akcja nie rozwija się, zaprzeczenie akcji,
- chór starców: chór pełnił rolę narratora, komentatora, wygłaszał prawdy, mądrości; tu: starcy są zaprzeczeniem, nie wnoszą nic wartościowego, nie wygłaszają prawd moralnych. Chór usiłuje wpłynąć na bohatera, ingeruje w jego poczynania: "No róbże coś",
- nie ma podziału na akty i sceny,
- odrzucenie zasady naturalnego prawdopodobieństwa (tylko dążenie do realizmu), prawdziwość pewnych rzeczy, ale obecność scen nieprawdopodobnych (np. zamordowanie chóru, absurd niektórych przedmiotów),
- absurd językowy,
Taki sposób budowy utworu służy sfunkcjonowaniu kompozycji dramatycznej, podkreśleniu rozpadu bohatera, stanu destrukcji. Dostrzegalny jest chaos w kompozycji i języku.