Układy o stowarzyszeniu
Unia Europejska (UE) jest jedynym z trzech - obok USA z Kanada oraz Japonią z krajami ASSEAN - centrów najbardziej dynamicznego rozwoju w gospodarce światowej. Unia Europejska występuje wobec krajów trzecich (krajów nie należących do UE) jako odrębne Ugrupowania integracyjne, prowadzące wobec nich wspólną zewnętrzną politykę gospodarczą. UE dysponuje w stosunku do krajów trzecich szeroko rozgałęzionym systemem powiązań zewnętrznych. Zakres działań wspólnych i kompetencji zewnętrznych jest obszerny i obejmuje wiele instrumentów polityki handlowej, oraz prawa niezbędne do prowadzenia negocjacji i zawierania umów handlowych. W zależności od potrzeb są one uzupełniane i rozszerzane o nowe instrumenty i nowe dziedziny (np. kooperacja przemysłowa, współpraca w dziedzinie ochrony środowiska). Zewnętrzne stosunki gospodarcze są regulowane odpowiednimi postanowieniami traktatu o Europejskiej Wspólnocie węgla i Stali, traktatu o Wspólnocie Europejskiej, Jednolitego Aktu Europejskiego oraz traktatu z Maastricht o Unii Europejskiej. W ramach tych stosunków wykształciły się różnorodne formy zewnętrznych powiązań traktatowych UE z krajami trzecimi: układy o rozszerzeniu UE o nowe kraje członkowskie; różne formy stowarzyszenia; układy handlowe (preferencyjne i niepreferencyjne); uczestnictwo w negocjacjach i umowach wielostronnych. Artykuł 237 traktatu o WE przewiduje, że członkiem Unii Europejskiej może zostać każde państwo europejskie, po uprzednim zaakceptowaniu go przez wszystkie państwa członkowskie.
W ujęciu traktatowym - na podstawie traktatu o WE i traktatu z Maastricht - stosunki Unii Europejskiej z krajami trzecimi regulowane są na podstawie następujących artykułów: art. 113 nawiązuje do wspólnej polityki handlowej i przewiduje preferencyjne układy handlowe negocjowane przez Komisję Europejską; art. 238 reguluje zawieranie z krajami trzecimi układów o stowarzyszeniu, które mogą przybierać bardzo różną formę, w zależności od sytuacji politycznej i gospodarczej kraju ubiegającego się o tę formę powiązań z Unią Europejską. Należy podkreślić, że wiele krajów trzecich (w szczególności kraje rozwijające się, a ostatnio również kraje Europy Środkowej i Wschodniej) dąży do zacieśnienia więzi politycznych i gospodarczych z Unia Europejska, na bazie traktatowych rozwiązań zapewniających instytucjonalne ramy dla długotrwałej współpracy.
W większości przypadków realizacja tych powiązań oparta jest na układach o stowarzyszeniu. Generalnie układy asocjacyjne maja charakter układów preferencyjnych, polegających m. in. na wzajemności ustępstw przy stosowaniu zasady asymetrii praw i zobowiązań na korzyść partnera słabiej rozwiniętego oraz tworzą specjalną strukturę instytucjonalna. Ponadto kraj trzeci mógł zawrzeć z Unią Europejską układ o stowarzyszeniu - jak tego dowodzi praktyka asocjacyjna UE - jest zobowiązany do przestrzegania praw człowieka oraz powinien posiadać gospodarkę rynkową (jest to drugi warunek zawarcia układów o stowarzyszeniu z UE).
Podstawa prawna układów o stowarzyszeniu
Unia Europejska posiada i realizuje z niektórymi krajami trzecimi układy o stowarzyszeniu. Podstawą ich zawierania jest art. 238 traktatu o WE oraz 206 traktatu o EWWiS, które przewidują, że:
Wspólnota może zawierać z krajem trzecim, związkiem państw lub organizacja międzynarodowa układy tworzące stowarzyszenie charakteryzujące się wzajemnymi prawami i obowiązkami, wspólnymi działaniami i specjalnymi sposobami postępowania. Układy te są zawierane przez Radę działającą jednomyślnie po uzyskaniu zgodnej opinii Parlamentu Europejskiego, który wypowiada się absolutną większością swoich członków. Jeśli układy powodują konieczność zmian w niniejszych traktatach, winny być one uprzednio dokonane zgodnie z procedurą przewidzianą w art. 236.
W traktacie o Unii Europejskiej art. 238 uzyskał następujące brzmienie:
„Wspólnota może zawierać z jednym lub kilkoma krajami lub organizacja międzynarodową układy tworzące stowarzyszenie charakteryzujące się wzajemnymi prawami i obowiązkami, wspólnymi działaniami i specjalnymi sposobami postępowania”.
W nowym tekście art. 238 został znacznie skrócony. Zniesiono dwa ostatnie ustępy, w związku z odwołaniem się od zasad zawierania układów międzynarodowych na podstawie art. 238, którego wersja w traktacie z Maastricht (w porównaniu z tekstem w traktacie o WE) jest znacznie bardziej rozbudowana.
Sformułowania art. 238 charakteryzują się dużą ogólnością i brakiem precyzji w odniesieniu do określenia takich pojęć, jak: „stowarzyszenie”, „wspólne prawa i obowiązki” czy „specjalne procedury”. Stąd treść oraz cele układów zawieranych na bazie tego artykułu mogą być bardzo zróżnicowane. Jednakże wszystkie układy, mimo ich różnorodności, posiadają jednakowy porządek prawny. Artykuł 238 przewiduje oryginalną procedurę zakładania układów o stowarzyszeniu, co jest uzasadnione zawartością układów oraz ich wyraźnie politycznym charakterem. Negocjowane są one przez Komisję Europejską, z upoważnienia rady UE, która zawiera układy jednomyślne, po otrzymaniu zgodnej opinii Parlamentu Europejskiego, wyrażonej absolutną większością głosów. Na podstawie art. 238 zawierane są nie tylko układy, które zostały zakwalifikowane jako „układy o stowarzyszeniu”, zgodnie z dyspozycjami artykułu. W pełni zgodne z wykładnią art.238 są układy o stowarzyszeniu z Grecją i Turcją. Jednakże układy zawarte z krajami Maghrebu i Machreku (których podstawą prawna jest również art.238) noszą nazwę „układów o współpracy”, a inne np. Konwencje z Yaounde i Lome są „układami sui generis”. Natomiast ostatnio zawarte układy z niektórymi krajami z Europy Środkowej i Wschodniej noszą miano „układów o stowarzyszeniu” lub „układów europejskich”. Układ zawarty z krajami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu (EFTA) jest układem mieszanym, który ze względu na swoje postanowienia, szczegółowo regulujące współpracę między stronami, reprezentuje układ o stowarzyszeniu najbardziej doskonały, jaki dotychczas zawarła Wspólnota. Jak wynika z powyższej analizy, art.238 stanowi podstawę prawną do zawierania różnych form układów co do treści i celów, jakie maja być dzięki nim osiągnięte, nie ograniczając się tylko do układów które noszą miano stricte układów o stowarzyszeniu.
2. Pojęcie o stowarzyszeniu
Określenie „stowarzyszenie” jest dość ogólnym terminem, które nie oznacza jednakowego statusu wszystkich krajów wybierających tę formę powiązań ze Wspólnotą. Jak wskazuje praktyka oraz jak wykazano powyżej, w stosunkach między Wspólnotą Europejską a wybranymi krajami trzecimi obowiązują różne formuły stowarzyszenia, których jednolita podstawę prawną stanowi art. 238, a którego dyspozycje nie dają jednoznacznych podstaw do zdefiniowania pojęcia stowarzyszenia oraz do wykazania specyfiki tej formy powiązań zewnętrznych. Artykuł 238 określa jedynie ogólne schemat układów o stowarzyszeniu, nie precyzując przedmiotu, który może być objęty układem. Z braku jednoznacznych dyspozycji w tym względzie, można uważać że układy zawierane z mocy tego artykułu, mogą obejmować wszystkie dziedziny, które z punktu widzenia statutowego mieszczą się w działalności Wspólnot. Spróbujmy zarysować pojęcie „stowarzyszenie” opierając się na dyspozycjach art. 238. Jak powiedziano wyżej, nie jest to możliwe explicite. Można natomiast na podstawie praktyki realizowanych układów o stowarzyszeniu wskazać na pewne stałe elementy:
układy o stowarzyszeniu mają charakter bilateralny;
przewidują utworzenie instytucji stowarzyszenia nadzorujących realizacją funkcjonowania układu, z punktu widzenia osiągnięcia przewidywanych w układzie celów;
przewidują utworzenie preferencyjnej strefy handlowej.
Czy można jednak sądzić, że wymienione elementy, wspólne istniejącym układom o stowarzyszeniu, w sposób wyraźny pozwalają na odróżnienie układów asocjacyjnych od innych form współpracy z krajami trzecimi które wynikają z ram traktatowych? Bilateralizm charakteryzuje znaczną liczbę umów międzynarodowych. Stąd nie może być wyróżnikiem układów asocjacyjnych. Kreacja wspólnych instytucji również jest przewidziana w licznych umowach międzynarodowych.
Każdy z układów handlowych zawartych przez Wspólnotę Europejską przewiduje utworzenie Komisji Mieszanej dla zabezpieczenia prawidłowego funkcjonowania układu. Utworzenie unii celnej lub strefy wolnego handlu można osiągnąć przez zawarcie prostych umów handlowych. W ten sposób powyższe kryteria nie są wystarczające dla określenia pojęcia „stowarzyszenie”. Czasami podkreśla się że istotnym elementem stowarzyszenia są dyspozycje dotyczące udziału kraju stowarzyszonego w realizacji celów Wspólnoty. Jest to jednak właściwe tylko w odniesieniu do układów przewidujących późniejszy akces kraju stowarzyszonego do Wspólnoty Europejskiej; nie odnosi się więc do umów asocjacyjnych jakie Wspólnota zawarła np. z krajami Afryk, Karaibów i Pacyfiku(AKP) czy krajami strefy śródziemnomorskiej. Jak zatem zdefiniować pojęcie „stowarzyszenie”? Bazując na definicji W.Hallsteina można określić co nie jest stowarzyszeniem: „..stowarzyszenie, to jest mniej niż akces do Wspólnoty, ale więcej niż układ handlowy” jest to definicja swego rodzaju negatywna. Układ o stowarzyszeniu może więc sytuować się w całej gamie uregulowań traktatowych, poczynając od układów handlowych aż do układów o przystąpieniu. W istocie- wg. niektórych badaczy- „układ o stowarzyszeniu jest układem zmiennej geometrii”, zarówno z punktu widzenia jego treści, jak i celu, który ma realizować. Pragmatyzm i konkretna sytuacja warunkuje treść i cele układu. Dla P. Pescatore stowarzyszenie jest „związkiem ciągłym, ogólnym i z instytucjonalizowanym, pozwalające krajom trzecim uczestniczyć w celach Wspólnotowych”. E. Colombo modyfikuje nieco tę definicję, wskazując, że stowarzyszenie staje się przez swoją konstrukcję związkiem umownym, permanentnym i specyficznym, obejmującym wspólne cele i tworzącym wspólne instytucje. Formuły asocjacyjna Unii Europejskiej mogą przybierać różną postać, w zależności od specyfiki kraju lub grupy krajów, z którymi są zawierane. Treść układów o stowarzyszeniu zmienia się i jest funkcją specyfiki kraju zawierającego umowę, oraz celów ekonomicznych, które układ ma realizować. Można wskazać również na polityczne cele, których realizacja ma się opierać na formule asocjacyjnej, gdy w przypadku niektórych układów ich zasięg jest wyraźnie determinowany przez geograficzne strefy wpływów, np. strefa śródziemnomorska i Afryka jako dawnych więzi kolonialnych, co potwierdziło się a contrario odrzuceniem używania określenia „stowarzyszenie przez liczne kraj rozwijające się, jako symbolu”ujarzmienia”. Stąd układy zawierane z tymi krajami na bazie art. 238 noszą miano układów o współpracy.
Generalnie można wskazać, że wszystkie układy zawierają postanowienia dotyczące wymiany handlowej. Definiują one wzajemne koncesje na bazie preferencji dotyczących przepływu towarów, osób, usług, i kapitału, ewentualnie specjalny system określający handel produktami rolnymi, wspólną zewnętrzną taryfę celna (w przypadku unii celnej), klauzulę największego uprzywilejowania itp. oraz muszą być w swych postanowieniach zgodne z zasadami GATT, następnie WTO (Układu Ogólnego w Sprawie Ceł i Handlu, później Światowej Organizacji Handlu). Niektóre układy regulują system partycypacji kraju stowarzyszonego w sektorach objętych wspólnotowymi politykami, w celu zbliżenia polityk ekonomicznych stron układu, oraz postanowienia dotyczące zbliżania systemów prawnych. Układy zawierają dyspozycje instytucjonalne tworzące organy stowarzyszenia. Niektóre umowy przewidują pomoc finansową i techniczną dla państwa stowarzyszonego. Wreszcie układy o stowarzyszeniu mogą zawierać klauzule przewidujące przewidujące ewolucję stosunków między partnerami, niekiedy w formie ustanowienia okresu przejściowego lub dostosowania , w pewnych przypadkach - w formie dyspozycji przygotowujących strefę wolnego handlu lub unię celna, lub późniejszy okres kraju stowarzyszonego do Unii Europejskiej. Powyższe rozważania pozwalają na sformułowanie stwierdzenia, że w systemie powiązań zewnętrznych Unii Europejskiej kraj stowarzyszony jest czymś więcej niż krajem trzecim - zarówno w planie prawnym, jak i politycznym - w tym sensie że jest krajem znajdującym się w stosunkach uprzywilejowanych, ale nie jest krajem członkowskim; nie bezpośrednio w mechanizmach instytucjonalnych Wspólnoty, posiada jednak instytucjonalne powiązania z organami wspólnotowymi. W istocie stosunki Unii Europejskiej z krajami stowarzyszonymi oraz układy o stowarzyszeniu je regulujące mogą być bardzo różne, w zależności od konkretnej sytuacji ekonomicznej i politycznej kraju ubiegającego się o status państwa stowarzyszonego z UE. Daje się zauważyć wyraźne pragmatyczne podejście UE w odniesieniu do nawiązywania tego typu stosunków z poszczególnymi krajami trzecimi. W praktyce rozwijane są liczne formy stowarzyszenia oraz różnorodne układy zawierane na bazie art. 238, których wspólnym i stałym elementem jest preferencyjne traktowanie krajów trzecich, posiadających tego typu układy z UE. Niektóre umowy, które zostały zawarte, przewidują utworzenie sprzyjających warunków dla akcesu kraju europejskiego do Unii Europejskiej. Inne przewidują utworzenie unii celnej między UE a krajem stowarzyszonym. Jest również pewna liczba umów, które aktualnie noszą miano układów o współpracy i regulują stosunki między UE a krajami rozwijającymi się, nieeuropejskimi. Formuła asocjacyjna znajduje zastosowanie przede wszystkim w regulowaniu i rozwijaniu stosunków współpracy między UE a krajami regionu Morza Śródziemnego, w ramach globalnej polityki śródziemnomorskiej, krajami AKP oraz w ostatnim czasie z krajami Europy Środkowo - Wschodniej. W dalszej części niniejszego rozdziału omówimy różne formy powiązań zewnętrznych UE, w których jednolitą podstawę prawną stanowi art. 238.
Polityka śródziemnomorska
Traktatowe uregulowanie stosunków UE z krajami śródziemnomorskimi stanowi przedłużenie historycznych więzi łączących państwa tego regionu z niektórymi krajami członkowskimi UE. W ramach współpracy z regionem sródziemnomorskim, UE zawarła dwojakiego rodzaju układy:
układy o stowarzyszeniu przewidujące przystąpienie do UE
układy o współpracy
Układy o stowarzyszeniu pierwszego typu Wspólnota Europejska zawarła z Grecją, Turcją, Maltą i Cyprem. Z pozostałymi państwami regionu - krajami Maghrebu, krajami Machreku oraz Izraelem Wspólnota podpisała układy o współpracy.
3.1 Układy o stowarzyszeniu przewidujące przystąpienie
Układy o stowarzyszeniu z Grecją , Turcją, Maltą i Cyprem są układami zakładającymi przyszły akces krajów stowarzyszonych do WE. Najwyraźniej zostało to sformułowane w układach z Grecją i Turcją.
Układ z Grecja
Układ o stowarzyszeniu z Grecja został podpisany 9 VII 1961 r. W Atenach i wszedł w życie 1 XI 1962 r. Był to pierwszy układ tego typu, najbardziej kompletny i ambitny. Układ zakładał w perspektywie akces Grecji do Wspólnoty Europejskiej. Umowa w swej konstrukcji jest odwzorowaniem traktatu o WE i zawiera dyspozycje dotyczące wymiany towarowej, osób i usług, konkurencji, dyspozycje fiskalne oraz związane ze zbliżaniem legislacji i politykę ekonomiczną - wewnętrzną i zewnętrzną. Układ przewidywał utworzenie unii celnej odnośnie do produktów przemysłowych o harmonizację polityk rolnych WE i Grecji. Na podstawie umowy o stowarzyszeniu, w stosunkach Grecji z WE w niektórych dziedzinach obowiązywały rozwiązania właściwe dla etapu unii celnej bądź gospodarczej: Wolny przepływ osób i usług (miał wejść w życie po 12 - letnim okresie przejściowym), wspólne zasady konkurencji, unifikacji systemów podatkowych i ustawodastwa, warunkujące sprawne działanie stowarzyszenia i przyszłej unii celnej. Układ zawierał również dyspozycje dotyczące zasad harmonizacji polityk gospodarczych obu stron, w szczególności dostosowanie greckiej polityki budżetowej i inwestycyjnej do wymogów wspólnotowych. Znoszenie cła i opłat do ceł podobnych oraz eliminacja ograniczeń ilościowych miały się odbywać zgodnie z kalendarzem ustalonym aż do przyjęcia przez Grecję wspólnej taryfy celnej. Okres przejściowy określono na 12 lat, ale w niektórych przypadkach (uwzględniających stan gospodarki greckiej) mógł być przedłużony do 22 lat. Jednocześnie wszelkie ograniczenia ilościowe wobec importu Grecji do WE musiały być zniesienie w maksymalnym okresie 22 - letnim od wejścia układu w życie. Układ zakładał utworzenie unii celnej w ciągu 12 - letniego okresu przejściowego. Dyspozycje w tej sprawie należały do Rady Stowarzyszenia. Do nadzoru nad przestrzeganiem funkcjonowania umowy oraz okresowych ocen jej realizacji powołano wspólne organy: Radę Stowarzyszenia, Mieszany Komitet Parlamentarny oraz Trybunał Arbitrażowy. W celu podniesienia wydajności gospodarki greckiej i zabezpieczenia realizacji celów stowarzyszenia, WE przyznała grecji pomoc finansową, na podstawie dwóch protokołów finansowych. Realizacja stowarzyszenia została zahamowana w 1967 r. Wojskowym zamachem stanu w Grecji. Ożywienie stosunków Grecja - WE nastąpiło w drugiej połowie 1974 r., po obaleniu reżimu wojskowego. 30 VIII 1974 r. Komisja Europejska wystąpiła do rady o reaktywowanie stowarzyszenia. W październiku 1974 r., po 12 - letnim okresie przejściowym, utworzono unię celną obejmującą podstawową wymianę handlową. !@ VI 1975 r. Grecja wystąpiła z oficjalnym wnioskiem o przyjęcie jej do WE. Formalne rokowania w tej sprawie rozpoczęły się w lipcu 1976 r., traktat akcesu Grecji do WE został podpisany 28 V 1979 r. W Atenach. Gracja stała się członkiem WE 1 I 1981 r.
Układ z Turcja
Układ o stowarzyszeniu Turcji ze Wspólnota Europejska został podpisany 12 IX 1963 r. i wszedł w życie 1 XII 1964 r. Jest on w większości swoich postanowień zbliżony do umowy greckiej; powołano też identyczne organy stowarzyszenia. Układ ustanawia unię celna, przewiduje ewentualny akces Turcji do WE. W postanowieniach układu ankarskiego bierze si e jednak pod uwagę szczególnie niski poziom rozwoju gospodarczego Turcji, stan jej bilansu płatniczego oraz specyfikę różnic w sytuacji geograficznej i politycznej. Ze względu na niski poziom rozwoju gospodarczego Turcji, układ ankarski przewidywał 5 - letni okres przejściowy. Podczas pierwszej fazy Turcja zobowiązana była podnieść poziom rozwoju gospodarczego i zbliżyć go do struktury państw WE. Wraz z umową podpisany został pierwszy protokół finansowy, zobowiązujący WE do udzielenia turcji pomocy finansowej w ciągu pierwszych 5 lat funkcjonowania układu. W 1970 r. podpisano dodatkowy protokół o stowarzyszeniu z 1963 r. oraz drugi protokół finansowy. Protokół dodatkowy przewidywał utworzenie (w ciągu 12 - 22 lat) unii celnej między Turcją a WE oraz wprowadzenie swobodnego przepływu artykułów rolnych. Nie przewidywał jednak harmonizacji polityk rolnych stron układu. Zawierał także specjalne dyspozycje dotyczące uregulowania sytuacji socjalnej pracowników tureckich zatrudnionych w krajach WE.
30 VI 1973 r. Podpisano protokół uzupełniający , związany z akcesem Turcji do WE. Jednak jego wejście w życie zostało wstrzymane ze względu na wydarzenia na Cyprze. W 1987 r. Turcja wystąpiła z oficjalnym wnioskiem p przyjęcie do WE. Komisja, odpowiadając na prośbę Turcji, zaproponowała podjecie wielu różnorakich działań mających na celu pomoc w modernizacji politycznej i ekonomicznej Turcji oraz wzmocnienia współpracy w ramach istniejącego stowarzyszenia. 6 III 1995 r., po 20 latach negocjacji, zostało podpisane porozumienie w sprawie ustanowienia unii celnej między Turcja i UE, które weszło w życie 1 I 1996 r. Przewiduje ono likwidację barier celnych i innych przeszkód w handlu dwustronnym. Aktualnie UE przygotowuje propozycje zmierzające do wzmocnienia współpracy z Turcją, dotyczące intensyfikacji, współpracy finansowej, promocji współpracy przemysłowej i technologicznej, pogłębienia więzi politycznej kulturalnej. W kwestii akcesu Turcji do UE nie ustalono kalendarza ewentualnych negocjacji.
Układy z Cyprem i Maltą
W przeciwieństwie do układów ateńskiego i ankarskiego, układy o stowarzyszeniu: z Maltą, podpisany w La Valetta 5 XII 1970 r. (wszedł w zycie 1 IV 1972 r. ), i z Cyprem podpisany w Nikozji 19 XII 1972 r. (wszedł w życie 1 VI 1973 r.) są umowami wyłącznie wspólnotowymi. Konstrukcja obu układów w zakresie postanowień dotyczących pierwszej fazy realizacji umów jest paralelna. Oba te układy (z Cyprem i z Malta) przewidywały pierwszy etap (5 letni), w ciągu którego progresywnie miała być realizowana strefa wolnego handlu produktami przemysłowymi, oraz etap drugi, w ciągu którego planowano utworzenie unii celnej między stronami układu. Akces do Wspólnoty Europejskiej nie został zapisany explicite w żadnym z układów, jednak nie możliwy w dłuższym okresie. Umowy nie przewidywały również pomocy finansowej. W trakcie realizacji umów o stowarzyszeniu z Maltą i Cyprem, WE zobowiązała się do udzielenia tym krajom pomocy finansowej, na podstawie protokołów finansowych. Układy zawierają także ogólne dyspozycje dotyczące współpracy ekonomicznej. W przypadku Malty współpracą objęto również sektor rolny. Realizacja omawianych umów z Maltą i Cyprem zapewnia exporterowi przemysłowemu tych krajów wolny dostęp do rynku UE, bez ceł i ograniczeń, a w zakresie produktów rolnych przyznane są liczne koncesje na export różnorodnych artykułów rolnych. Oba kraje złożyły wnioski o członkostwo w UE; Malta - 19 VII 1990 r. ; Cypr - 4VII 1990 r. Wnioski uzyskały pozytywną opinię Komisji Europejskiej, a negocjacje w sprawie członkostwa rozpoczną się, zgodnie z ustaleniami szczytu Rady Europejskiej w Madrycie, w sześć miesięcy po zakończeniu Konferencji Międzyrządowej, której otwarcie nastąpiło 29 III 1996 r. Obrady Konferencji Międzyrządowej zakończyły się podczas szczytu Rady Europejskiej w Amsterdamie w czerwcu 1997 r. Wszystko wskazuje na to, że negocjacje w sprawie przystąpienia tych krajów do UE, rozpoczną się na początku 1998 r.
Układy o współpracy
W miarę rozwoju globalnej polityki śródziemnomorskiej Unii Europejskiej, W miarę która została zainicjowana na szczycie w Paryżu w 1972 r., a rzeczywistej dynamiki nabrała w 1978 r., stosunki z krajami stowarzyszonymi, położonymi w regionie Morza Śródziemnego, straciły swój szczególny charakter w świetle układów o współpracy, jakie WE zawarła z krajami Maghrebu i Machreku, które w większości swoich postanowień są zbliżone do umów analizowanych powyżej. Podstawowym celem współpracy jest „przyczyniać się do rozwoju ekonomicznego i społecznego krajów śródziemnomorskich” (art. 1 układów z krajami Maghrebu i Machreku). Takie podejście jest spowodowane niskim poziomem rozwoju społeczno - gospodarczego rozpatrywanych krajów. Układy są zawierane z każdym z krajów oddzielnie i uwzględniają ich specyfikę, a w szczególności rozwój gospodarczy. Z całością krajów Maghrebu WE podpisała układy w 1976 r.; w roku 1969 z Tunezją i Marokiem - miały one charakter preferencyjny. Układy o stowarzyszeniu zawarto na okres 5 - letni, z możliwością ich renegocjacji, poczynając od 1972 r. Renegocjacje odłożono w związku z przewidywanymi kompleksowymi rokowaniami ze wszystkimi krajami regionu Śródziemnomorskiego, w ramach globalnej polityki śródziemnomorskiej WE. Rokowania podjęto w roku 1973; doprowadziły one do zawarcia analogicznych układów miedzy WE i każdym z krajów Maghrebu ( 25, 26, 27 IV 1976 r.). Układy weszły w życie 1 XI 1978 r., na czas nieokreślony. Z krajami Machreku WE zawarła preferencyjne układy w 1997 r., które weszły w życie również ! XI 1978 r., na czas nieokreślony. Wszystkie rozpatrywane umowy opierają się na następujących ogólnych zasadach.
bazują na zasadzie niewzajemności udzielania preferencji
zawierają postanowienia regulujące wolny dostęp do rynku UE dla produktów przemysłowych z wyjątkiem produktów wrażliwych, których export polega na kontyngentowaniu;
produkty rolne, które nie podlegają zasadom wspólnej polityki rolnej, mają zapewniony dostęp do rynku europejskiego po obniżonych cłach; w stosunku do pozostałych mają zastosowanie kontyngenty lub redukcje celne;
przewidują udzielanie pomocy finansowej i technicznej na podstawie wieloletnich protokołów finansowych.
Układy powołują instytucje, których zadaniem jest czuwanie nad właściwą realizacją postanowień umów. Podstawową instytucją jest Rada ds. Współpracy, która składa się z reprezentantów Komisji i Rady UE oraz reprezentantów rządu danego kraju. Decyzje Rady mają charakter wiążący dla stron układu. Strukturę instytucjonalną uzupełnia Komitet ds. Współpracy Ekonomicznej i Handlowej oraz Komitet Mieszany w odniesieniu do produktów EWWiS. Należy wspomnieć, że w 1987 r. Maroko zwrócił się z oficjalnym wnioskiem o członkostwo we Wspólnocie Europejskiej, który został odrzucony z oczywistej przyczyny: Maroko nie jest państwem europejskim (art. 237 traktatu rzymskiego). Natomiast 16 XI 1995 r. w Brukseli został podpisany między UE a Marokiem układ o stowarzyszeniu, który zastępuje dotychczasowy układ współpracy. Reguluje on cztery podstawowe dziedziny wzajemnych stosunków: 1) dialog polityczny; 2)współpracę ekonomiczną, naukową, socjalną i kulturalną; 3) progresywne ustanowienia strefy wolnego handlu, obejmujące artykuły przemysłowe i usługi, oraz 4) współpracę finansową. UE przyznała również szereg koncesji dotyczących dostępu do jej rynku dla marokańskich produktów rolnych. Układ handlowy z Izraelem zawarty w 1975 r., uzupełniony następnie przez protokoły dodatkowe na podstawie art. 238, był pierwszym układem bazującym na zasadach globalnej polityki śródziemnomorskiej WE. Układ zawiera postanowienia, dotyczące realizacji strefy logicznej, przemysłowej i handlowej oraz pomocy finansowej, oparte na protokole finansowym. Powyższy układ został zastąpiony podpisanym w Brukseli 20 XI 1995 r. układem o stowarzyszeniu między UE a Izraelem. Przewiduje on ustanowienie dialogu politycznego między stronami układu (proces pokojowy na Bliskim Wschodzie); utworzenie strefy wolnego handlu; wzajemne preferencje handlowe oraz wolny przepływ kapitału> Ma on na celu wzmocnienie współpracy ekonomicznej i politycznej między UE i Izraelem.
Konwencje z Lome
Najbardziej rozbudowana formą powiązań zewnętrznych UE pod względem zasięgu geograficznego i przedmiotowego jest współpraca z grupą AKP (obecnie Konwencją z Lome IV objętych jest 70 państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku). Układ o stowarzyszeniu tzw. „stowarzyszenie narzucone”, obejmujący 18 obszarów kolonialnych Francji, Belgii i Włoch w Afryce, posiada podstawę prawą, na mocy art. 131 - 136 oraz części IV traktatu o WE, dołączonej w postaci Konwencji Wykonawczej. Pierwszy okres funkcjonowania stowarzyszenia przypadł na lata 1958 - 1962. Po uzyskaniu w latach 60 - tych przez kolonie i obszary zależne niepodległości, w 1963 r. podpisano tzw. Konwencje z Yaounde I, stowarzyszającą ze WE 18 krajów afrykańskich i malgaskich (EAMA), która obowiązywała 5 lat. Konwencja z Yaounde I została renegocjowana na kolejny okres 5 - letni (1970 - 1975), przez podpisanie tzw. Konwencji II, z tą samą grupą państw EAMA. Układ o stowarzyszeniu WE z EAMA zapewniał krajom stowarzyszonym pomoc finansową za pośrednictwem specjalnie utworzonego w tym celu Europejskiego Funduszu Rozwoju (FED); zastosowanie preferencyjnego systemu w stosunku do towarów tropikalnych importowanych przez WE, pochodzących z krajów EAMA. Równolegle WE podpisała analogicznie układy o stowarzyszeniu (z tą różnicą że nie przewidywały pomocy finansowej) z Nigerią w 1996 r. (tzw. Konwencja Lagos), oraz z krajami Wschodnio - afrykańskiego Wspólnego Rynku, obejmującego Kenię, Tanzanię i Ugandę, na mocy Konwencji z Arushy (1968 i 1969 r.). 28 II 1975 r. w stolicy Togo - Lome podpisany został kolejny układ: tzw. Konwencja z Lome I. Stowarzyszenie objęło 46 państw Afryki, Karaibów i Pacyfiku> Układ z Lome I został odnowiony w 1979 r. jako Lome II; jego efektem było stowarzyszenie z WE 58 państw AKP. Lome II odnowiono w 1984 r. jako Lome III, z mocą obowiązującą do 1990 r.; wynikiem było stowarzyszenie z WE 66 krajów AKP 15 XII 1989 r. została podpisana kolejna konwencja - Lome IV, na okres 10 - ciu lat. Jak już wspomniano, na wniosek krajów AKP, WE zrezygnowała z nazwy stowarzysznie, jako pejoratywnej (zdaniem krajów AKP), odnoszącej się do epoki kolonialnej, i nadała konwencjom miano układów o współpracy . Układ konwencyjny WE - AKP obejmuje następujące główne dziedziny współpracy:
1)wymianę handlową. Opartą na jednostronnych ustępstwach taryfowych WE;
2)fundusz stabilizacji dochodów z exportu krajów AKP - „Stabex”;
3)system podtrzymywania poziomu produkcji mineralnej i exportu surowców krajów AKP - „Sysmin”;
4)kooperację przemysłowa, rozumianą bardzo szeroko, m. in. transfer technologii, prace badawcze, rozwój małych i średnich Przedsiębiorstw;
5)pomoc finansową, udzielaną krajom AKP za pośrednictwem Europejskiego Funduszu Rozwoju (FED) i Europejskiego Banku Inwestycyjnego (EBI);
6)współpracę w dziedzinie rolnictwa, energii, ochrony środowiska i kulturalna.
Postanowienia instytucjonalne konwencji zapewniają szeroką płaszczyznę negocjacyjną miedzy współpracującymi stronami, poprzez powołanie instytucji: Rady Ministrów WE - AKP, Komitetu Ambasadorów i Zgromadzenia Konsultacyjnego.
5.Układ z krajami EFTA
Układ zawarty z krajami Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu(EFTA) jest układem mieszanym, bazującym na art.238, którego celem jest rozwój i intensyfikacja współpracy gospodarczej między stronami układu oraz ujęcie tej współpracy w ramy prawne.
Kraje EFTA (Austria, Finlandia, Islandia, Lichtenstein, Norwegia, Szwajcaria i Szwecja) w czerwcu 1990r. rozpoczęły negocjacje ze Wspólnotami Europejskimi w sprawie utworzenia Europejskiego Obszaru Gospodarczego(EOG). Układ o EOG został podpisany w Porto 2 V 1992r. między WE i jej krajami członkowskimi, z jednej strony, oraz krajami EFTA z drugiej. Jest to układ, który w swej treści z całą pewnością reprezentuje układ o stowarzyszeniu najbardziej doskonały, w stosunku do tych, jakie dotychczas zawarła WE, mimo iż tworzy tylko strefę wolnego handlu na czas określony - 12 lat. Jednakże dyspozycje układu regulują ustanowienie jednolitego obszaru, z wolnym przepływem osób, towarów, usług i kapitału, w warunkach zbliżonych do Jednolitego Rynku Wewnętrznego. W następstwie powyższego więcej niż dwie trzecie acquis communautaire znajdzie zastosowanie na tworzonym obszarze ekonomicznym. Struktura instytucjonalna, oparta na postanowieniach układu, jest również bardzo rozbudowana: zawiera system orzecznictwa w ramach Europejskiego Trybunału EFTA, Komisję Mieszaną EOG i, w razie potrzeby, Trybunał Arbitrażowy. Zgodnie z układem, duży nacisk położono na przestrzeganie zasad konkurencji w rozumieniu europejskiego prawa konkurencji. W następstwie negatywnego wyniku referendum w Szwajcarii w sprawie ratyfikacji układu o EOG, jego wejście w życie zostało przesunięte do 1 I 1994r. Tymczasem większość krajów EFTA złożyła oficjalne wnioski o przystąpienie do Wspólnot Europejskich, co spowodowało, że zaczęto postrzegać układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym jako „swoistą poczekalnię” przed akcesem do WE. Negocjacje w sprawie członkostwa (z wyjątkiem Szwajcarii) rozpoczęły się 1 VII 1995r. Zatem z krajów EFTA w realizacji układu o EOG uczestniczą Islandia, Norwegia i Lichtenstein.
6. Układy Europejskie
Kraje Europy Środkowo-Wschodniej wraz z transformacją systemu politycznego i społeczno-gospodarczego, rozpoczętą w 1989r., podjęły wysiłki traktatowego uregulowania wzajemnych stosunków z najbliższym sąsiadem - Wspólnotami Europejskimi, a zatem najbardziej znaczącym partnerem. 17 I 1990r. Jacques Delors (ówczesny przewodniczący Komisji Europejskiej) przed Parlamentem Europejskim zaproponował krajom Europy Środkowo-Wschodniej umowy asocjacyjne, które pozwoliły by, „jeśli te kraje życzyłyby sobie, na utworzenie ram instytucjonalnych dla prawdziwego dialogu i wspólnego działania politycznego i ekonomicznego, rozszerzenia współpracy w dziedzinie technicznej, naukowej i kulturalnej, ochrony środowiska, handlowej i finansowej [...], bez specjalnego koncentrowania się na wspólnym rynku”. Chodziło o typowe układy o stowarzyszeniu w rozumieniu art.238. Większość tych krajów, w tym Polska, odpowiedziała pozytywnie, występując z propozycją negocjacji w sprawie układu o stowarzyszeniu. W 1990r. rozpoczęły się negocjacje między WE a Polską, Węgrami i byłą Czechosłowacją, w sprawie zawarcia układów o stowarzyszeniu, układów drugiej generacji - w odróżnieniu od układów o handlu i współpracy podpisanych w roku 1989 - zwanych układami europejskimi, dla podkreślenia odniesienia do art.237 traktatu rzymskiego, który rezerwuje przystąpienie do Unii Europejskiej dla kraju europejskiego.
16 X 1991r. w Brukseli Polska podpisała Układ Europejski, ustanawiający stowarzyszenie ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi, po uprzednim parafowaniu go 22 XI 1991r. Układ wszedł w życie 1 II 1994r., po ratyfikacji przez Parlament Europejski, Polski i parlamenty narodowe krajów członkowskich WE. Przewidując długotrwałą procedurę ratyfikacyjną(równolegle odbywała się ratyfikacja traktatu z Maastricht), została podjęta decyzja, aby te postanowienia układu, które leżą w kompetencji Komisji Europejskiej, a zatem wszystkie zagadnienia związane z wymianą handlową układu, weszły w życie możliwie jak najwcześniej. Dlatego też część handlowa układu, ujęta w postaci Umowy Przejściowej, weszła w życie 1 III 1992 r. i obowiązywała do 31 I 1994r. Układ o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi w swych postanowieniach regulujących współpracę Polski z WE jest zbliżony do umów analizowanych powyżej. Zawiera dyspozycje dotyczące preferencyjnego systemu wymiany handlowej, współpracy gospodarczej i kulturalnej oraz pomocy finansowej. Układ Polski z WE, jak również innych krajów Europy Środ. - wschod można zaliczyć do układów przewidujących przyszłe przystąpienie kraju stowarzyszonego do WE, aczkolwiek nie na zasadzie „automatyzmu”. W preambule układu znajduje się zapis, że Wspólnoty podzielają stanowisko, iż końcowym celem Polski jest członkostwo we Wspólnotach, a Stowarzyszenie, zdaniem Umawiających się stron, pomoże Polsce osiągnąć ten cel, niestety tylko jako jednostronna deklaracja Polski, uznana zresztą przez WE na szczycie w Kopenhadze w czerwcu 1993 r, który podjął decyzje, że przystąpienie stowarzyszonych krajów Europy Środ.-Wsch do WE staje się celem również samej Wspólnoty. Celem Układu Europejskiego, zgodnie z art. 1, jest:
„ustanowienie odpowiednich ram dialogu politycznego, który umożliwi rozwój bliskich stosunków politycznych między Stronami;
popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między Stronami, w celu sprzyjania dynamicznemu rozwojowi gospodarczemu i dobrobytowi w Polsce;
stworzenie podstawy dla pomocy finansowej i technicznej Wspólnot dla Polski;
stworzenie właściwych ram stopniowej integracji Polski ze Wspólnotami, w tym celu Polska będzie spełniać niezbędne warunki;
popieranie współpracy w dziedzinie kultury.
Nowum stanowią dyspozycje Układu odnoszące się do ustanowienia dialogu politycznego miedzy jego stronami, które nie występowały w dotychczasowej praktyce umów o stowarzyszeniu państw trzecich ze Wspólnotami. Włączenie do Układu postanowień o dialogu politycznym sprawia, że Układ Europejski w tym zakresie stanowi zupełnie odrębną kategorię umów asocjacyjnych. Dialog polityczny, określony w art. 2 układu, jest swoistym odzwierciedleniem ewolucji Wspólnot w kierunku obejmowania mechanizmami integracji, współpracy politycznej potwierdzonej w Jednolitym Akcie Europejskim, a następnie w traktacie z Maastricht. Układ Europejski przewiduje utworzenie w maksymalnym okresie przejściowym strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi, według ustalonego kalendarza liberalizacji, na zasadzie asymetrii posunięć liberalizacyjnych na korzyść Polski, ograniczoną i selektywną liberalizację w handlu produktami rolnymi; pewne ułatwienia w przepływie osób, usług i kapitału. Układ przewiduje również przypadki umożliwiające partnerom ewentualność odejścia od przyjętych zobowiązań, na mocy klauzul zabezpieczających. Układ zawiera instytucjonalne ramy szeroko rozumianej współpracy gospodarczej, która ma zapewnić Polsce trwały rozwój gospodarczy oraz przewiduje zbliżenie polskich przepisów prawnych do ustawodastwa wspólnotowego. Układ przewiduje również współpracę finansową. Dyspozycje w tej dziedzinie określają ramy i warunki (program PHARE) udzielania Polsce czasowej pomocy finansowej i technicznej ze strony WE, w formie darowizn i kredytów przeznaczonych przede wszystkim na wsparcie i przyspieszenie przemian gospodarczych oraz restrukturyzację polskiej gospodarki. Zgodnie z postanowieniami instytucjonalnymi, zostały powołane wspólne organy stowarzyszenia: Rada Stowarzyszenia oraz Parlamentarny Komitet Stowarzyszenia. System instytucjonalny utworzony w ramach układu zapewnia współpracującym stronom niezbędną płaszczyznę konsultacyjną i negocjacyjna, gwarantując prawidłową realizację postanowień układu w sferze gospodarczej i politycznej, z punktu widzenia przestrzegania interesów obu stron. Jak wspomniano, równolegle z Polską, analogiczne układy o stowarzyszeniu ze wspólnotami negocjowały Węgry i była Czechosłowacja. W przypadku Węgier kalendarz podpisania i wejścia układu o stowarzyszeniu jest identyczny jak w przypadku Polski. Natomiast w odniesieniu do Czechosłowacji, jej rozpad na Republikę Czeską i Słowacką spowodował konieczność renegocjacji układu z każdym z tych krajów oddzielnie i podpisania układu o stowarzyszeniu z Republiką Czeską w 1994 r. oraz ze Słowacją - również w 1994 r. Analogicznie układy o stowarzyszeniu - Układy Europejskie - co do treści i celów, które mają realizować. UE podpisała z Bułgarią 8 III 1993 r. i Rumunią 1 II 1993 r., oba weszły w życie 1 II 1995 r. UE zawarła również Układy z trzema krajami bałtyckimi - Litwą, Łotwą i Estonią 12 VI 1995 r. 10 VI 1996 r. w Luksemburgu podpisany został układ o stowarzyszeniu ze Słowenią. Wszystkie kraje Europy Środ.-Wsch. Które zawarły z WE układy o stowarzyszeniu w latach 1994 - 1996 złożyły oficjalne wnioski o przystąpienie do UE. Polska złożyła taki wniosek 8 IV 1994 r. Aktualnie rozpoczęta została procedura przygotowania opinii Komisji Europejskiej w sprawie oceny sytuacji społecznej, gospodarczej i politycznej krajów kandydujących. Zgodnie z postanowieniami Rady Europejskiej podczas szczytu w Madrycie 12 1995 r. negocjacje z krajami Eurpy Środ.-Wsch. W sprawie członkostwa rozpoczną nie wcześniej niż sześć miesięcy po zakończeniu Konferencji Międzyrządowej, Tj. na początku 1998 r.
7. Uwagi końcowe
Reasumując, należy stwierdzić, że praktyka układów o stowarzyszeniu z krajami trzecimi, realizowana przez UE jako forma zewnętrznych powiązań w rozumieniu art. 238 traktatu o WE, ma charakter wysoce pragmatyczny i bardzo konkretny. Jak wykazała powyższa analiza, formuły asocjacyjne UE mogą przybierać różną postać w zależności od charakteru kraju lub grupy krajów, z którymi są zawierane, jak również od specyficznych celów, które realizuje Unia na podstawie omawianych umów, w ramach zewnętrznej polityki gospodarczej. Generalnie, układy o stowarzyszeniu dotyczą przede wszystkim liberalizacji w dostępie do rynku UE dla produktów pochodzących z krajów stowarzyszonych, przy czym stopień liberalizacji jest większy w odniesieniu do artykułów przemysłowych i mniejszy dla produktów rolnych, szczególnie objętych wspólną polityką rolną. Ponadto zobowiązują Unię do udzielania pomocy finansowej i technicznej. Pomoc ta kierowana jest głównie na wzrost i itensyfikację produkcji rolnej oraz infrastrukturę społeczno - ekonomiczną, a także współpracę w dziedzinie przemysłu, ochrony środowiska oraz naukowo - technicznej. Pomoc finansowa ma ułatwiać procesy dostosowawcze, realizowane w krajach stowarzyszonych, w szczególności, gdy stowarzyszenie przewiduje przyszłe członkostwo kraju stowarzyszonego w UE. W zawarciu i realizacji umowy o stowarzyszeniu bardzo ważną rolę odgrywa sytuacja polityczna kraju ubiegającego się o tę formę powiązań z UE. Istotne jest, aby był to kraj demokratyczny i praworządny oraz przestrzegający praw człowieka i mniejszości narodowych. Kolejnym warunkiem jest funkcjonowanie w kraju stowarzyszonym gospodarki rynkowej. W ostatnio zawartych układach o stowarzyszeniu znajdują się postanowienia regulujące współpracę polityczną między stronami układami, co jest związane z ewolucją współpracy politycznej w ramach UE. Należy podkreślić, że stosunki między UE a krajami trzecimi, powiązanymi z UE układami o stowarzyszeniu, ulegają ciągłej ewolucji, dzięki poszukiwaniom przez UE form współpracy, które z jednej strony odpowiadają wymogom rozwoju w skali globalnej i europejskiej, jak i dążeniom krajów stowarzyszonych, a z drugiej strony - realizacji celów wspólnotowych. Szczególnie istotny jest preferencyjny dostęp do rynku UE, oraz zróżnicowana, odpowiednia do warunków pomoc finansowa, jakiej Unia udziela krajom stowarzyszonym, w szczególności krajom rozwijającym się. Natomiast w przypadku krajów Europy Środ.-Wsch., umowy o stowarzyszeniu stanowią podstawę traktatowego unormowania całości wzajemnych powiązań, na trwałych i długofalowych zasadach, jako płaszczyźnie rozwoju wzajemnie korzystnych relacji gospodarczych, politycznych i instytucjonalnych, przygotowujących udział tych krajów w procesie integracji europejskiej.
.