Cykl koniunkturalny

WSTĘP

Procesy gospodarcze nie przebiegają w sposób harmonijny i zrównoważony raczej z pewnymi większymi i mniejszymi odchyleniami. Dotyczy to przede wszystkim wzrostu gospodarczego, który statystycznie wyrażany jest przez przyrost produktu narodowego brutto - PNB lub krajowego PKB w określonym czasie, najczęściej w ciągu jednego roku.

Wzrost gospodarczy wyraża więc krótkookresowe zmiany ilościowe, natomiast rozwój ekonomiczny (gospodarczy) obejmuje przemiany jakościowe w gospodarce, których zaobserwowanie wymaga dłuższego okresu. Między tymi procesami zachodzą ścisłe związki i współzależności. Z jednej strony, tempo wzrostu gospodarczego, poziomu rozwoju technologii i wiedzy, a z drugiej - rozwój ekonomiczny uwarunkowany jest odpowiednim zwiększeniem produkcji dóbr i usług, co wyrażane jest przez przyrost PKB.

Analiza historii gospodarczej pozwala stwierdzić, że agregatowe wielkości ( dochód narodowy, produkcja, zatrudnienie, inwestycje ) nie rosną równomiernie, lecz ich tempo wzrostu charakteryzuje się periodycznymi wahaniami. Te periodyczne zmiany poziomu aktywności gospodarczej nazywamy cyklem koniunkturalnym. Prawidłowość cyklicznego rozwoju nie oznacza, że nie występują czynniki różnicujące przebieg wahań koniunkturalnych w czasie i przestrzeni.

1. Pojęcie cyklu koniunkturalnego

Produkcja

trend

A

Czas

rys 1. Cykl koniunkturalny

Periodycznie powtarzające się wahania istotnych składników życia gospodarczego nazywamy cyklem koniunkturalnym¹ - przejawia się okresowymi i w miarę regularnymi wahaniami produkcji i zatrudnienia czynników wytwórczych. Innymi słowy, są to wahania poziomu ogólnego działalności gospodarczej lub tylko globalnego popytu.

Początek cyklu koniunkturalnego przypada na najniższy poziom produkcji. Jest on oznaczony na rysunku jako punkt A. O gospodarce, która znalazła się na dnie cyklu, ekonomiści mówią, że jest w depresji.

Depresja jest to ta część cyklu koniunkturalnego, w której gospodarka osiąga najniższe poziomy produkcji. ²

Ożywienie jest to faza cyklu koniunkturalnego, w czasie której wielkość produkcji rośnie.³

Boom jest to ta część cyklu koniunkturalnego, w której gospodarka osiąga najwyższy poziom produkcji.⁴

Recesja jest to faza cyklu koniunkturalnego, w czasie której wielkość produkcji spada.⁵

Trend pokazuje ścieżkę wzrostu gospodarczego i jest on stale rosnący, gdyż zwiększa się potencjał produkcyjny gospodarki.⁶

Wielkość produkcji osiągana w gospodarce „faluje” wokół trendu i ekonomiści na podstawie wielu przeprowadzonych badań oraz obliczeń spostrzegli, że pełen cykl trwa około pięciu lat.

2. Koniunktura gospodarcza

Dynamika życia gospodarczego oraz dysproporcji, pojawiające się w procesie wzrostu, związane są z pojęciem koniunktury gospodarczej. Kategoria ta w literaturze ekonomicznej rozumiana dość niejednoznacznie, ale najczęściej używa się jej jako: synonimu sytuacji gospodarczej kraju lub regionu lub wyznacznika ruchu podstawowych wielkości ekonomicznych, takich jak produkcja, sprzedaż, zatrudnienie czy ceny.⁷

Cykle koniunkturalne powtarzają się co pewien czas, wykazując przy tym pewną regularność w pojawianiu się kryzysów. Z punktu widzenia okresu trwania cykli wyróżniamy:

1. cykl Juglara - inaczej cykl klasyczny lub główny. Mianem tym określa się wahania działalności gospodarczej pojawiające się od roku 1815 do czasu drugiej wojny światowej. Pełny okres tego cyklu wahał się w przedziale od 6 do 12 lat;

2. cykl Kitchina - tak zwany cykl mniejszy trwał około 3,5 roku i zaobserwowany

został dostatecznie wyraźnie tylko w USA;

3. cykl Kondratiewa - inaczej cykl drugi; został zaobserwowany w wieku XVIII w gospodarkach krajów rozwiniętych ekonomicznie. Czas trwania pełnego cyklu wynosi od 50 do 60 lat i mieści się w nim faza wzrostowa i spadkowa.⁸

3. Charakterystyka cykli koniunkturalnych.

Gospodarka jest skomplikowanym organizmem, jeśli więc zmieni się w niej jedna wielkość, to pociąga za sobą „kaskadę” zmian innych wielkości. Zmiany te składają się na proces dostosowawczy do nowych warunków. I oczywiście tym zmianom wielkości produkcji oraz zatrudnienia towarzyszą zmiany poziomu cen, płac, stopy procentowej, kursów papierów wartościowych, konsumpcji i oszczędności. Ekonomiści przeprowadzili bardzo wiele badań nad przebiegiem cyklów koniunkturalnych dla bardzo długich okresów i wielu krajów.

Schematyczny obraz klasycznego cyklu koniunkturalnego (gospodarczego), który składa się z czterech faz; przedstawia wykres nr 1:

PNB

trend

I II III IV

A B C D E dochód narodowy

F G

rys 2. Klasyczny cykl koniunkturalny (I - kryzys, II - depresja, III - ożywienie, IV - rozkwit, F - recesja gospodarcza, G - ekspansja gospodarcza)

Między poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo - skutkowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy i procesy w następnej fazie. Endogeniczne mechanizmy tkwiące w gospodarce rynkowej doprowadzają do zakłóceń równomierności reprodukcji.

Cykl koniunkturalny kończy się, gdy faza rozkwitu osiąga swój szczyt. Wówczas ogólny poziom aktywności gospodarczej przestaje się podnosić. Samoczynne rozwiązywanie sprzeczności cyklu koniunkturalnego powoduje określenie straty gospodarczej, co jest wyrazem ograniczonej racjonalności gospodarowania. Współczesne państwa kapitalistyczne podejmują więc próby przeciwdziałania stratom gospodarczym powstającym w toku cykli koniunkturalnych. Próby te zmieniają jedynie jego przebieg. ⁹

We współczesnym cyklu gospodarczym ( koniunkturalnym ), głównie pod wpływem monopolizacji gospodarki i interwencjonizmu państwowego, wyeliminowane są fazy głębokich załamań i burzliwego rozwoju. Dlatego też obecnie przyjmuje się dwufazową koncepcję cyklu gospodarczego - fazę recesji i ekspansji.

realny PKB (zł)

I II I II

czas ( lata)

rys 3. Współczesny cykl koniunkturalny (I - recesja, II - ekspansja )

Ponieważ faza recesji nie musi charakteryzować się absolutnym spadkiem poszczególnych wskaźników działalności gospodarczej, a jedynie brakiem lub zwolnieniem wzrostu, więc fazami cyklu mogą być: ożywienie i stagnacja gospodarki na wysokim poziomie.

Na zmianę przebiegu i długości trwania współczesnych cykli koniunkturalnych wpłynęła ekonomiczna działalność państw, które realizują politykę makroekonomiczną mogą w pewnym zakresie oddziaływać stabilizująco na gospodarkę. Również zorientowane na długookresowy wzrost lub stabilizację strategie wielkich przedsiębiorstw stały się czynnikiem zapobiegającym nagłym, niszczącym gospodarkę zwrotem koniunktury.¹⁰

Cykle koniunkturalne, aczkolwiek zasadniczo odmienne od tych pojawiających się w XIX i pierwszym czterdziestoleciu XX w., stanowią również współcześnie stały element gospodarki rynkowej.

Badania wskazują, że gospodarka amerykańska przeszła w okresie po drugiej wojnie światowej osiem pełnych cykli koniunkturalnych. Średni okres ożywienia (ekspansji) wynosił nieco mniej niż cztery lata, krótszy nie przekroczył jednego roku ( 1980 - 1981 ), a najdłuższy trwał prawie dziewięć lat ( 1981 - 1989 ). ¹¹

Podobne fluktuacje koniunktury gospodarczej zachodziły w innych krajach i przebiegały według zbliżonego schematu. W miarę poprawiania się koniunktury gospodarczej inwestorzy podejmują coraz większą liczbę przedsięwzięć, czemu towarzyszy szybki wzrost popytu na kredyt. Powoduje to wzrost stopy oprocentowania kredytów. Konsekwencją rosnącej stopy procentowej jest zmniejszenie wydatków zarówno po stronie producentów, jak i gospodarstw domowych. W efekcie następuje obniżenie popytu zagregowanego, w odpowiedzi na co producenci ograniczają produkcję, zrównując ją z nowym poziomem popytu, co powoduje skrócenie czasu pracy oraz wzrost bezrobocia. Gospodarka z fazy ekspansji wchodzi w fazę recesji, następuje to wówczas, kiedy przedsiębiorstwa starają się dostosować zapasy nagromadzonych towarów do zmniejszonych obrotów handlowych oraz dążą do stabilizacji zakupów. Stopniowo też zaczynają spłacać wcześniej zaciągnięte kredyty, co jest oznaką, że najtrudniejszy okres recesji został przezwyciężony i rozpoczyna się okres fazy ożywienia. Bank centralny odchodzi stopniowo od restrykcyjnej polityki pieniężnej, stwarzając w ten sposób bankom komercyjnym możliwość obniżenia stopy procentowej. Przedsiębiorstwa wykorzystują tańsze kredyty przede wszystkim do wymiany i powiększenia zapasów oraz bieżącej produkcji, a nie do finansowania nowych inwestycji. W miarę dalszej poprawy koniunktury stopniowo rośnie zatrudnienie, popyt i produkcja. Rozpoczyna się nowy okres ekspansji ekonomicznej.

Po drugiej wojnie światowej w przebiegu zmian koniunktury gospodarczej w krajach gospodarki rynkowej nastąpiły zasadnicze zmiany. W ich wyniku współczesny cykl koniunkturalny przejawia się głównie jako przemienne następowanie po sobie dwóch faz: wzrostu i spadku tempa aktywności gospodarczej.

Porównanie cykli koniunkturalnych klasycznego i współczesnego:

Budowa i cechy cyklu	Cykl klasyczny	Cykl współczesny
Struktura fazowa Cechy cyklu: - charakter punktów zwrotnych - czas trwania - amplituda wahań	Cykl czterofazowy: kryzys, depresja, ożywienie, rozkwit gwałtowne (ostre) 6 - 12 lat wysoka	Cykl dwufazowy: ożywienie, recesja łagodne 3,5 - 5 lat niska

tabela nr 1.

4. Przyczyny wahań koniunktury

Gospodarka rynkowa rozwija się pod wpływem żywiołowych i przeciwstawnych sił: sił pchających układ gospodarczy w kierunku wytwarzania odpowiednich proporcji gospodarczych i sił powodujących zakłócenia owych proporcji. Rezultatem działania tych sił są różnego rodzaju wahania cykliczne, pod którymi rozumie się powtarzające się w określonym rytmie zmiany wielkości makroekonomicznych. W krótkim okresie można obserwować w gospodarce trzy podstawowe rodzaje wahań, charakteryzujące się różnym przebiegiem w czasie:

1) w a h a n i a s e z e n o w e ( zmiany aktywności gospodarczej, dokonujące się w okresie roku kalendarzowego i związane ze zmiennością pór roku );

2) w a h a n i a p r z y p a d k o w e ( spowodowane czynnikami losowymi, takimi jak powodzie, rozległe strajki czy wojny );

3) w a h a n i a k o n i u n k t u r a l n e ( zmiany w aktywności gospodarczej, wyrażające się w jej ekspansji lub kurczeniu się wokół linii trendu; mają one charakter cykliczny i nazywane są cyklami koniunkturalnymi ).¹²

W poszukiwaniu przyczyn pojawiania się cykli koniunkturalnych można odwołać się do zmian w polityce ekonomicznej, albo do samoczynnie działających w gospodarce czynników wewnętrznych. Do możliwych zaburzeń wewnętrznego mechanizmu alokacyjnego na uwagę zasługują: mechanizm konsumpcji, koncepcja rynkowego cyklu konkurencyjnego oraz wahania poziomu zapasów.

P o d k o n s u m p c j ą nazywa się taką sytuację, w której układ zmiennych, określających popyt i podaż środków konsumpcji, uniemożliwia realizację całej wytworzonej produkcji tych dóbr po cenach gwarantujących zwrot kosztów wytwarzania.¹³ Przez m e c h a - n i z m p o d k o n s u m p c j i zaś rozumie się zależność zachodzącą w procesie inwestowania i oszczędzania pod wpływem nierównomiernego podziału dochodu społecznego oraz opóźnień w jego podziale na płace i zyski.¹⁴

Przez wiele lat popularne było twierdzenie, że należy za wszelką cenę przeciwdziałać wahaniom koniunktury produkcji, a zwłaszcza jej spadkom. Należy pamiętać, że cykl koniunkturalny jest zjawiskiem normalnym w gospodarce wolnorynkowej. Chwilowe załamanie gospodarcze i spadek produkcji pozwala na eliminację słabszych podmiotów i restrukturyzację pozostałych np. kryzys azjatycki 1997r. Spowodował ujawnienie się negatywnych tendencji gospodarczych, które narastały przez wiele lat i umożliwił ich naprawienie lub usunięcie.

5. Teorie cyklu koniunkturalnego

Teoria cyklu jest uproszczona i syntetycznym opisem istoty cyklu. Cykl koniunkturalny jest zjawiskiem na tyle złożonym, że stwarza możliwości wielostronnego interpretowania.

Wśród wielu cyklów koniunkturalnych wyjaśniających przyczyny wahań w gospodarce, najpopularniejsze są dwie: teoria wg Keynesa oraz teoria wg monetarystów. Obie teorie wykluczają się wzajemnie, uwypuklają tylko inne przyczyny wahań cyklicznych.

Wg teorii Keynesa: ¹⁵ (*)

INWESTYCJE > OSZCZĘDNOŚCI

wzrasta produkcja i rośnie PKB

występuje tendencja do wzrostu INWESTYCJI

wzrastają dochody realne

występuje tendencja do wzrostu OSZCZĘDNOŚCI

oszczędności rosną szybciej niż inwestycje, więc po pewnym czasie

OSZCZĘDNOŚCI = INWESTYCJOM

A następnie

OSZCZĘDNOŚCI < INWESTYCJE

prowadzi do nadprodukcji

I powoduje: spadek inwestycji

spadek oszczędności

spadek dochodu

Procesy te rodzą

KRYZYS EKONOMICZNY

rys 4. teoria wg Keynesa

przyczyną nierównomiernego rozwoju są zmiany w poziomie wydatków całkowitych. Jeżeli wydatki są większe od oszczędności to można mówić o ożywieniu gospodarki. Gdy zaczną przeważać skłonności do oszczędzania nastąpi nadprodukcja i załamanie gospodarcze.

Podstawę koynsistowskiego rozumienia cykli koniunkturalnych stanowią skokowe zachowania konsumentów i przedsiębiorców, które łącznie późniejszymi reakcjami cen i pałac i zatrudnienia są źródłem wahań koniunktury. Wg keynesistów bank centralny może skutecznie utrzymywać dobrą koniunkturę przez rozluźnienie rygorów finansowych wtedy, gdy tempo wzrostu spada poniżej pożądanego poziomu oraz ich zaostrzenie, kiedy popyt zagregowany zaczyna przewyższać wynikające z aktualnych zdolności wytwórczych, rozmiar produkcji. Polityka monetarna zdaniem keynesistów, skuteczniejsza w okresie recesji.

Zwolennicy monetarystycznego punktu widzenia na rolę państwa w gospodarce uważają, że jeśli koniunktura nagle załamie się, to bank centralny nie powinien podejmować prób odwrócenia tego procesu przez obniżenie stopy procentowej i emisję dodatkowych pieniędzy, gdyż sprzyja to jedynie narastaniu tendencji inflacyjnych, nie poprawiając jednocześnie stanu gospodarki w długim okresie. Również w okresach bardzo dobrej koniunktury bank centralny nie powinien w sposób gwałtowny wprowadzać ograniczeń w poziomie podaży pieniądza, gdyż doprowadzi to do deflakcji. Zdaniem monetarystów polityka pieniężna może być wykorzystywana tylko jako narzędzie regulujące tempo wzrostu gospodarczego, a nie spłaszczające cykle koniunkturalne.

ZAKOŃCZENIE

Modyfikacja cyklu koniunkturalnego spowodowała nowe zjawiska ekonomiczne. Dawnym fazom spadkowym towarzyszył spadek cen, a zwiększający się stopniowo popyt sprawiał samoczynne wejście w fazę ożywienia. Z drugiej strony okres recesji, przez swą płytkość, przestają pełnić role swoistego oczyszczania przywracającego warunki reprodukcji rozszerzonej. Wpływ państwa i monopoli na przebieg cyklu przedłuża fazy spadkowe oraz skraca fazy ekspansji i ogranicza ich dynamikę.

Wydaje się więc, że sprzeczność między stale rosnącymi możliwościami produkcyjnymi a ograniczonymi rozmiarami popytu musi znajdować swe ujście w pogłębiających się kryzysach.

Większość ekonomistów uważa, że podstawową przyczyną występowania cykli koniunkturalnych jest poziom kształtowania się stóp procentowych. W obecnej chwili wahania koniunktury są bardzo małe, w praktyce nie występują 4 okresy, wahania koniunktury ograniczają się do recesji gospodarczej i ekspansji gospodarczej ( w obecnej chwili obserwujemy inne procesy gospodarcze takie jak: ruch cen, monopol działający na rynku).

Współcześnie na skutek integracji państwa i bardziej racjonalnej polityki gospodarczej przedsiębiorstw cykle gospodarcze uległy spłaszczeniu. We współczesnej gospodarce dominuje tendencja wypierania starych gałęzi wytwarzania przez nowe. Powstawanie nowych gałęzi zmienia strukturę popytu na siłę roboczą. Przeobrażenia w strukturze popytu na rynku pracy pod wpływem doskonalenia technik produkcji znacznie wyprzedzają zmiany strukturze kwalifikacji, a więc podaży siły roboczej. Te procesy powodują istotne przyśpieszenie tempa wzrostu bezrobocia strukturalnego.

BIBLIOGRAFIA

¹ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.76

² „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.77

³ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.77

⁴ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.77

⁵ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.77

⁶ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str.76

⁷ „Podstawy ekonomii”, E. Nojszewska, WSiP 1997, str. 288

⁸ „Makro i mikroekonomia dla inżynierów”, pod red. St. Marciniaka, PWN, Warszawa 1995, str. 323

⁹ „„Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str. 76

¹⁰ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str. 78

¹¹ „Makro i mikroekonomia dla inżynierów”, pod red. St. Marciniaka, PWN, Warszawa 1995, str. 326

¹² „Makro i mikroekonomia dla inżynierów”, pod red. St. Marciniaka, PWN, Warszawa 1995, str. 322

¹³ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str. 88

¹⁴ „Kompendium wiedzy o gospodarce”, praca zbiorowa pod red. E. Cyrsona, PWN, Warszawa 1997, str. 88

¹⁵ „Makroekonomia”, B. Biernat, A. Grodzelna, A. Warackin, WON, Wrocław 1998, str. 49

---