PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 1

[DR. K. PROKOP - dyżur w czwartki; Zakład Prawa Konstytucyjnego, p. 218 (godz.16.00 - 17.00)

Egzamin pisemny; test - wykłady]

Prawo konstytucyjne - termin ten po pierwsze oznacza pewną gałąź prawa, po drugie - dziedzinę wiedzy prawniczej.

Gałąź prawa - zespół określonych norm prawnych.

1. Prawo konstytucyjne jako gałąź prawa.

• W znaczeniu węższym - oznacza zespół norm prawnych zawartych w akcie prawnym zwanym Konstytucją; prawo konstytucyjne oznacza tyle, co prawo Konstytucji (termin ten był używany we Francji w okresie IV Republiki 1946-1958),

• W znaczeniu szerszym - jest to zespół norm prawnych wyróżnionych ze względu na ich treść bez względu na formę aktu prawnego; kryterium decydującym jest tu przedmiot regulacji.

Prawo konstytucyjne - (w znaczeniu szerokim) jest to zespół norm prawnych, których przedmiotem jest regulacja ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

2. Prawo konstytucyjne jako określona dziedzina wiedzy prawniczej.

Prawo konstytucyjne posługuje się dwoma metodami badawczymi:

1. Metoda dogmatyczna - polega na wyjaśnianiu, objaśnianiu treści wykładni norm prawnych ze względu na miejsce gdzie dana norma prawa się znajduje,

2. Metoda prawnoporównawcza - pozwala scharakteryzować dany ustrój polityczny porównując go z systemami politycznymi państw obcych.

Pojęcie prawa konstytucyjnego jako dziedziny wiedzy prawniczej pojawiło się po raz pierwszy w XVIII wieku w pracach francuskiego uczonego Emer'a de Vattel. Wyodrębnienie prawa konstytucyjnego było związane dalej z ideologią Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789 r.) a w szczególności z postulatem tworzenia Konstytucji pisanej.

Dzisiaj termin prawo konstytucyjne jako dziedzina wiedzy prawniczej jest powszechnie używany. Wyjątek stanowią państwa niemieckie (Niemcy, Austria) gdzie używa się pojęcia prawo państwowe (Staatsrecht). Podobna sytuacja była w państwach radzieckich (głównie w ZSRR). W Polsce termin prawo państwowe występował w okresie międzywojennym (prof. Z. Cybichowski) oraz po II wojnie światowej (prof. K. Grzybowski, prof. S. Rozmaryn, prof. A. Burda). Termin „prawo państwowe” na studiach prawniczych był używany do 1975 r.

Definicja prawa państwowego wg prof. Andrzeja Burdy:

• w znaczeniu wąskim - to zespół norm prawnych mających za przedmiot regulację ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa,

• w znaczeniu szerszym - to całokształt norm prawnych obowiązujących w danym państwie.

Oprócz terminu „prawo konstytucyjne” i „prawo państwowe” używano także terminu „prawo polityczne”. Termin ten wystąpił po raz pierwszy w dziele J.J. Rousseau z 1762 r. pt. „Umowa społeczna” (podtytuł tego dzieła to „Zasady prawa politycznego”). Termin „prawo polityczne” był używany w Polsce w okresie międzywojennym przez prof. W. Komarnickiego. Uważał on za słuszne posługiwać się terminem „prawo polityczne” (a nie prawo konstytucyjne czy prawo państwowe)z dwóch powodów:

• po pierwsze termin „prawo polityczne” pochodził od rozumienia polityki jako całości wiedzy o państwie,

• po drugie termin „prawo polityczne” podkreślał specyficzne właściwości norm prawnych (nasycenie tych norm polityką).

Termin „prawo polityczne” w okresie międzywojennym występował w dwóch ośrodkach naukowych - w Wilnie i we Lwowie. Używali go wykładający tam profesorowie: M. Starzyński, W. Kopaliński i A. Mycielski.

Na określenie części prawa konstytucyjnego używa się terminu prawo parlamentarne. Użycie tego terminu po raz pierwszy przypisuje się T. Jefferson'owi, który używał go jako przewodniczący Senatu USA pod koniec XVIII w.

Obecnie terminu „prawo parlamentarne” używa się w dwóch znaczeniach:

• w znaczeniu szerszym - są to normy prawne odnoszące się do kompetencji, organizacji i trybu działania parlamentu. Na prawo parlamentarne w tym znaczeniu składają się przepisy konstytucyjne, ustawowe, regulaminowe (np. regulamin Sejmu) oraz zwyczaje parlamentarne,

• w znaczeniu węższym - jest to prawo wewnętrzne parlamentu, czyli regulamin tego parlamentu (Sejmu, Senatu).

Przedmiot prawa konstytucyjnego.

Prawo konstytucyjne zajmuje się:

1. określeniem podmiotu władzy suwerennej (suwerena) - we współczesnych państwach demokratycznych suwerenem jest naród (bądź lud). W państwie absolutnym suwerenem był monarcha; okresie PRL w Konstytucji z 1952 r. suwerenem był „lud pracujący miast i wsi”.

2. określeniem ustroju społeczno-gospodarczego państwa - chodzi tu o określenie struktury własności w danym państwie, ochronę własności, wolność działalności gospodarczej (granice tej wolności), system oświaty, system ochrony zdrowia, system zabezpieczenia społecznego obywateli,

3. system organów władzy państwowej (publicznej) - [termin władza publiczna jest szerszy niż termin władza państwowa, gdyż oprócz organów władzy państwowej obejmuje on również organy samorządu terytorialnego, zawodowego itp.] - chodzi tu o wskazanie struktury organów władzy państwowej, tryb funkcjonowania tych organów oraz relacje zachodzące między organami władzy państwowej nimi,

4. status obywatela w państwie - prawo konstytucyjne określa wolności i prawa człowieka i obywatela oraz obowiązki obywatelskie (np. obowiązek przestrzegania prawa, obowiązek służby wojskowej, płacenia podatków, ochrony środowiska),

5. określeniem podstaw systemu wyborczego - w Konstytucji musza być zawarte przynajmniej zasady (przymiotniki) określające prawo wyborcze; w polskiej Konstytucji wybory są pięcioprzymiotnikowe: powszechne, równe, bezpośrednie, proporcjonalne i tajne (art. 96 ust. 2).

DEFINICJA: Przedmiotem prawa konstytucyjnego jest określenie podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa.

Prawo konstytucyjne w systemie prawa.

Ulpian (III wiek n.e.) - podzielił system prawa na dwie gałęzie:

1. prawo publiczne - jest to prawo odnoszące się do interesu państwa.

2. Prawo prywatne - prawo odnoszące się do korzyści jednostki.

Prawo konstytucyjne zaliczamy do prawa publicznego (obok prawa administracyjnego, karnego, finansowego oraz prawa pracy. Natomiast do prawa prywatnego zaliczmy szeroko rozumiane prawo cywilne oraz rodzinne.

Gałęzie (system) prawa dzieli się również na:

• materialne - określa merytoryczną treść stosunku prawnego (prawa i obowiązki podmiotów prawa)

• formalne - określa tryb postępowania przed organami państwa związane z dochodzeniem praw i obowiązków określonych w prawie materialnym.

Istota i pojęcie Konstytucji.

Termin „Konstytucja” pochodzi od łacińskiego słowa „constituere” (ustanawiać, urządzać); od tego czasownika pochodzi rzeczownik „constitucio” (urządzenie, układ, organizacja).

W starożytnym Rzymu występowało pojęcie „republican constituere” - termin ten oznaczał czynność prawotwórczą skierowaną na nadanie państwu ustroju politycznego. Czynność „republican constituere” była przeciwstawiana czynnościom prawotwórczym mającym za zadanie nadawanie ustaw zwykłych („leges dare”; „leges scrivere”).

W V wieku p.n.e. powołano tzw. komisję dziesięciu, której zadanie było pisanie praw. Komisja ta stworzyła tzw. prawo 12 tablic.

W starożytnym Rzymie dyktator mógł nie tylko nadawać prawa zwykłe, ale również mógł zmienić ustrój państwa.

W średniowieczu termin „constitucio” był używany na określenie reguł życia zakonnego.

W XVI wieku francuski uczony J. Bodin (czyt. Bodę) używa terminu „constitucio” dla określenia praw fundamentalnych Królestwa Francji

W XVIII wieku Monteskiusz używał terminu „constitucio” w trzech znaczeniach:

1. jako określenie środowiska geograficznego, które - jego zdaniem - wpływało na ustrój państwa,

2. jako faktyczny ustrój państwa,

3. jako podstawowe zasady prawne ustroju politycznego.

W Polsce szlacheckiej termin „constitucio” był używany na określenie uchwał Sejmu. Oficjalna nazwa Konstytucji 3 maja brzmiała „Ustawa rządowa” - w ten sposób twórcy Konstytucji 3 maja chcieli podkreślić wyższość uchwalonego aktu od zwykłych ustaw (konstytucji) sejmowych.

Współczesne określenia konstytucji.

Obecnie (podobnie jak w przeszłości) termin „konstytucja” jest używany w wielu znaczeniach:

1. Konstytucja w aspekcie socjologiczno-politycznym:

Po raz pierwszy w tym znaczeniu termin „konstytucja” został użyty w odczycie Ferdynanda Lazala w 1862 r. pt. „O istocie konstytucji”. W znaczeniu socjologiczno-politycznym konstytucja jest to określenie faktycznego układu sił politycznych istniejących w danym państwie, który decyduje o treści stanowionego prawa. Taką konstytucję faktyczną (rzeczywistą) posiada każde państwo - niezależnie od tego jaki panuje system polityczny i niezależnie od tego czy w danym państwie istnieje konstytucja pisana (np. Wielka Brytania nie posiada konstytucji w sensie formalnym, jako aktu o najwyższej mocy prawnej).

2. Konstytucja w znaczeniu materialnym:

W tym znaczeniu termin „konstytucja” jest używany na określenie całokształtu norm prawnych mających za przedmiot ustrój polityczny państwa bez względu na miejsce jakie zajmuje dany akt prawny w systemie źródeł prawa, w którym to akcie prawnym te normy się znajdują (nawet normy zawarte w aktach niższego rzędu i normy zwyczajowe). Konstytucja w sensie materialnym występuje w Wielkiej Brytanii. Na Konstytucję brytyjską składa się szereg ustaw, niekiedy bardzo starych np.:

• „Wielka Karta Swobód” z 1215 r.,

• ustawa z 1628,

• “Bill of rights” z 1689 r.,

• ustawa „Pakt o parlamencie” z 1911 r.,

• ustawa „Pakt o parlamencie z 1949 r.

Najważniejsze jednak w Konstytucji brytyjskiej nie są ustawy konstytucyjne, ale konwenanse (zwyczaje) konstytucyjne.

3. Konstytucja w znaczeniu formalnym:

Konstytucja w znaczeniu formalnym jest to akt pisany - ustawa zasadnicza państwa zawierająca normy o najwyższej mocy prawnej, regulujące podstawy ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, uchwalana przez powołany do tego organ i zmieniana w szczególnym trybie. (ZAPAMIĘTAĆ)

Okoliczności powstania konstytucji w aspekcie formalnym:

Współczesny konstytucjonalizm narodził się w okresie końca XVIII i początku XIX wieku (umownie: proces przechodzenia z feudalizmu do kapitalizmu). Początkiem procesu przechodzenia do kapitalizmu była wielka rewolucja angielska w XVII w. i później rewolucja francuska pod koniec XVIII wieku. Były też kraje, w których rewolucja w ogóle nie wystąpiła (kraje niemieckie) - była to tzw. pruska droga do kapitalizmu.

Na powstanie konstytucji końca XVIII wieku złożyły się czynniki o charakterze uniwersalnym (powszechnym), jak też i czynniki specyficzne dla poszczególnych państw.

Czynniki uniwersalne:

• Szkoła prawa natury - uczeni piszący w wieku XVII i XVIII twierdzili, że władza państwowa powinna być ograniczona przez przyrodzone prawa jednostki (doktryna prawa natury). Z doktryny prawa natury wywodzi się koncepcja umowy społecznej (J.J. Rousseau), która polega na tym, że między społeczeństwem a rządzącymi zawarta jest umowa - tą umową jest Konstytucja. Z jednej strony władza może wydawać określone prawa; może żądać od członków społeczeństwa przestrzegania tego prawa, ale musi to robić w ramach zawartej ze społeczeństwem umowy (Konstytucji).

Koncepcja ta prezentuje istotę współczesnego państwa demokratycznego opierającego się na konstytucji pisanej: konstytucja jest umową, w związku z tym wszystkie działania organów władzy publicznej muszą opierać się na konstytucji.

• Racjonalizm (kierunek filozoficzny zwany racjonalizmem) - uznawał rozum za najważniejsze źródło poznania rzeczywistości. Racjonalizm stał w opozycji do teologii średniowiecznej, która uznawała, że najwyższym źródłem poznania jest biblia.

• Koncepcja trójpodziału władzy - koncepcja ta jest utożsamiana z Karolem Monteskiuszem piszącym w połowie XVIII wieku.

Pierwsza konstytucja na świecie (Konstytucja USA) uczyniła zasadę trójpodziału władzy za jeden ze swoich filarów, podobnie polska Konstytucja 3 maja 1791 r. jako pierwsza konstytucja europejska także przyjęła zasadę trójpodziału władzy; każde kolejne konstytucje, z pewnymi wyjątkami, zawierały tą zasadę.

• Nowożytna koncepcja praw i wolności jednostki - chodzi tu przede wszystkim o szkołę liberalizmu; koncepcja ta opiera się na tym, że każdy może czynić wszystko to, czego prawo mu nie zakazuje. Chodzi więc o to, że obywatel (w przeciwieństwie do organów władzy publicznej, które muszą działać tylko i wyłącznie na podstawie i w granicach prawa) nie musi opierać swego działania na obowiązującym prawie - jeżeli prawo czegoś nie zakazuje to znaczy, że możemy to robić. W Polsce prawa i wolności oraz obowiązki wynikają z ustawy; ograniczenie praw i wolności, jak również nałożenie obowiązków może się dokonywać wyłącznie na podstawie ustawy, a nie na podstawie aktu podustawowego.

• Szkoła pozytywizmu prawniczego - jest to szkoła późniejsza od czasów powstania konstytucji pisanej (XIX wiek); jest ona utożsamiana przede wszystkim z Niemcami. Szkoła ta przywiązywała najwyższą wagę do prawa pozytywnego, a więc do prawa stanowionego.

Czynniki specyficzne:

W poszczególnych krajach czynniki, które przyczyniły się do powstania konstytucji pisanych były bardzo różne:

• jednym z głównych czynników, które przyczyniły się do uchwalenia Konstytucji USA w 1787 r. była chęć umocnienia organu władzy wykonawczej,

• we Francji czynnikiem, który przyczynił się do uchwalenia Konstytucji w XVIII wieku była rewolucja,

• ważną rolę odegrała epoka napoleońska (początek XIX wieku) - oprócz efektów politycznych podboje Napoleona przyczyniły się również do rozszerzenia idei prawa francuskiego na różne kraje europejskie (także na prawo polskie).

Rodzaje konstytucji:

1. Najbardziej popularnym podziałem jest podział na konstytucje pisane i niepisane:

• konstytucja pisana - jak sama nazwa wskazuje - konstytucje pisane są ujęte w formie jednego lub wielu aktów normatywnych,

• konstytucja niepisana - opiera się na prawie zwyczajowym, konwenansach konstytucyjnych i precedensach sądowych. Jedynym krajem europejskim, w którym występuje konstytucja niepisana jest Wielka Brytania; we wszystkich krajach Europy kontynentalnej występuje konstytucja pisana.

2. Podział na konstytucje w sensie formalnym i materialnym:

• konstytucja w sensie formalnym - jest to akt uchwalany, zmieniany i uchylany w drodze specjalnej procedury, przez specjalny organ; jest to akt o szczególnej treści i szczególnej mocy prawnej,

• konstytucja w sensie materialnym - jest to konstytucja, która opiera się na normach prawnych zawartych w aktach prawnych różnego rzędu, także na prawie zwyczajowym i konwenansach.

3. Podział na konstytucje sztywne i elastyczne:

Decydującym kryterium w tym podziale jest moc prawna konstytucji w stosunku do ustaw zwykłych.

• konstytucja sztywna - jest to taka konstytucja, która posiada wyższą moc prawną od ustaw zwykłych; konsekwencją tego założenia jest to, że ustawy zwykłe nie mogą zmieniać konstytucji oraz to, że ustawy zwykłe muszą być zgodne z konstytucją,

• konstytucja elastyczna - jest to taka konstytucja, którą zmienia się w takim samym trybie jak ustawy; konsekwencją tego podejścia jest to, że konstytucja nie ma wyższej mocy prawnej od ustaw zwykłych; oznacza to, że:

1. ustawy zwykłe nie muszą być zgodne z konstytucją,

2. ustawy zwykłe mogą zmieniać konstytucję.

We współczesnych państwach dominują konstytucje sztywne. Konstytucje elastyczne są w zasadzie tylko znane z historii; ma to związek z rozwojem sądownictwa konstytucyjnego w drugiej połowie XX wieku. Przykładem konstytucji elastycznej jest konstytucja Włoch przed I wojną światową oraz konstytucja Wielkiej Brytanii.

4. Podział na konstytucje jednolite i złożone:

• konstytucja jednolita - konstytucje jednolite ujmują całą materię konstytucyjną w jednym akcie prawnym, np. Konstytucja RP z 2 IV 1997 r.,

• konstytucja złożona - konstytucje złożone polegają na tym, że pod pojęciem „konstytucja” kryje się kilka aktów prawnych; każdy z tych aktów reguluje określony wycinek materii konstytucyjnej, np. konstytucja III Republiki francuskiej z 1872 r. (3 ustawy konstytucyjne); współcześnie konstytucja złożona występuje w Szwecji i w Czechach, Izraelu (11 ustaw). W Polsce z konstytucją złożoną mieliśmy do czynienie w latach 1992-1997 - wówczas na polską konstytucję składały się:

1. tzw. „Mała konstytucja” z 1992 r.,

2. przepisy konstytucji z 1952 r. utrzymane w mocy przez „Małą konstytucję”,

3. ustawa konstytucyjne 1992 r. „O trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP”.

Z momentem wejścia w życie Konstytucji z 2 IV 1997 r. wszystkie w/w ustawy konstytucyjne zostały zniesione i obecnie jedynym aktem normatywnym o mocy konstytucyjnej jest Konstytucja z 2 Iv 1997 r.

5. Podział na konstytucje pełnie i fragmentaryczne:

podział ten pokrywa się z podziałem na konstytucje jednolite i złożone

• konstytucja pełna - konstytucje pełne zawierają unormowania wszystkich podstawowych zasad i instytucji ustrojowych,

• konstytucja fragmentaryczna - konstytucje fragmentaryczne są to tzw. „małe konstytucje”; zawierają one tylko częściowe rozwiązania.

6. Podział na konstytucje stabilne i zmienne:

Kryterium w tym podziale jest to czy konstytucja jest często zmieniana, zastępowana przez inne konstytucje.

• konstytucja stabilna - przykładem jest Konstytucja USA, która obowiązuje od ponad 200 lat (wraz z dodanymi poprawkami i bogatym orzecznictwem Sądu Najwyższego). W Europie przykładem konstytucji stabilnej jest Konstytucja Norwegii z 1814 r. oraz Konstytucja Belgii z 1830 r.

• konstytucja zmienna - przykładem jest Francja - od 1791 r. do dnia dzisiejszego obowiązywało około 13 aktów konstytucyjnych (1791, 1793, 1795, 1799, 1804, 1814, 1830, 1875, 1940, 1946, 1958).

7. Podział na konstytucje rzeczywiste i fikcyjne:

• konstytucja rzeczywista - (jest to konstytucja w znaczeniu socjologiczno-politycznym - Ferdynand Lazal) jest to konstytucja, która odzwierciedla istniejący w danym państwie układ sił politycznych decydujący o treści stanowionego prawa,

• konstytucja fikcyjna - jest to konstytucja zawierająca szereg sformułowań, które nie odpowiadają istniejącym w danym państwie stosunkom społeczno-politycznym (nie mogą być stosowane w praktyce), np. Konstytucja weimarska z 1919 r. (konstytucja Niemiec), która obowiązywała formalnie w okresie III Rzeszy.

8. Podział na konstytucje normatywne, nominalne i semantyczne:

Podział ten został sformułowany przez niemieckiego uczonego Karla Lebenstein'a

• konstytucja normatywna - konstytucje normatywne wywodzą się z władzy ustrojodawczej narodu, określają one zasady organizacji państwa gwarantujące prawa i wolności obywateli i stanowiące najwyższy szczebel w hierarchii prawa stanowionego. Konstytucję normatywną Lebenstein'a można utożsamiać z konstytucją pisaną,

• konstytucja nominalna - konstytucje nominalne cechują się brakiem możliwości ich realnego wypełniania, gdyż brakuje ku temu odpowiednich warunków polityczno-społecznych. Konstytucję nominalną Lebenstein'a można utożsamiać z konstytucją fikcyjną,

• konstytucja semantyczna - konstytucje semantyczne istnieją w sytuacji, gdy faktyczna władza znajduje się w ręku jednostki lub grupy; konstytucje semantyczne oddają autorytarną (bądź totalitarną) strukturę władzy.

Generacje konstytucji:

I GENERACJA:

Najstarsza fala konstytucjonalizacji przypada na przełom XVIII i XIX wieku:

1. Konstytucja USA z 1787 r.,

2. Konstytucja polska z 3 maja 1791 r.,

3. Konstytucje francuskie z 1791, z 1793, z 1795, z 1799, z 1804, z 1814 r.,

4. Konstytucja Szwecji z 1809 r.,

5. Konstytucja Hiszpanii z 1812 r.,

6. Konstytucja Norwegii z 1814 r.,

7. Konstytucja Holandii z 1815 r.

Charakterystyczną cechą tych konstytucji było to, że nie zawierały one regulacji o prawach i wolnościach obywateli.

II GENERACJA:

Generacja ta wiąże się z ruchami rewolucyjnymi w Europie w latach 1830 -1848:

1. Konstytucje francuskie z 1830, z 1848 i z 1852 r.,

2. Konstytucja Belgii z 1831 r.,

Do tej generacji zalicza się także konstytucje z drugiej połowy XIX wieku:

3. Konstytucja III Republiki Francuskiej z 1875 r.,

4. Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.,

5. Konstytucja Szwajcarii z 1874 r.,

6. Konstytucja Japonii z 1889 r.

III GENERACJA:

Generacja ta przypada na okres po I wojnie światowej:

1. Konstytucja Weimarska (Niemiec Republikańskich) z 1919 r.,

2. Konstytucja Austrii z 1920 r.,

3. Konstytucja Czechosłowacji z 1920 r.,

4. Konstytucja Polski (marcowa) z 21 III 1921 r.,

5. Konstytucja Rosji Radzieckiej z 1918 r.,

6. Konstytucja ZSRR z 1924 r.,

7. Konstytucja tzw. stalinowska z 1936 r.

Dla konstytucji III generacji charakterystyczne jest:

• pojawienie się nowych organów takich jak Trybunał Stanu, Trybunał Konstytucyjny,

• włączenie do konstytucji katalogu praw i wolności obywatelskich.

IV GENERACJA:

Obejmuje okres po II wojnie światowej:

1. Konstytucja IV Republiki Francuskiej z 1946 r.,

2. Konstytucja V Republiki Francuskiej z 1958 r.,

3. Konstytucja (Ustawa Zasadnicza RFN) Republiki Federalnej Niemiec z 1949 r.,

4. Konstytucja Włoch z 1947 r.,

5. Konstytucja Japonii z 1946 r.

Konstytucje te były wzorcami dla nowo tworzonych państw Afryki i Azji. W tym okresie na szeroką skalę włączano do konstytucji sądownictwo konstytucyjne; pojawiła się także instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich.

V GENERACJA:

Obejmuje konstytucje państw wychodzących z systemu totalitarnego (autorytarnego):

1. Konstytucja Grecji z 1975 r.,

2. Konstytucja Portugalii z 1976 r.,

3. Konstytucja Hiszpanii z 1978 r.,

Do tej generacji należą też wszystkie państwa byłego bloku socjalistycznego, które przyjęły swoje konstytucje w latach 90-tych XX wieku z wyjątkiem Węgier, gdzie po 1989 r. nie uchwalono nowej Konstytucji, lecz przeprowadzono rewizję konstytucji powojennej.

Dwie najnowsze konstytucje europejskie to konstytucja Szwajcarii i konstytucja Finlandii - obie z 1999 r.

PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 2

TEMAT: CECHY KONSTYTUCJI JAKO USTAWY ZASADNICZEJ.

Prof. Stefan Rozmaryn - wskazał trzy podstawowe cechy konstytucji jako ustawy zasadniczej:

1. Szczególna treść konstytucji

2. Szczególna forma konstytucji:

1. nazwa konstytucji,

2. szczególny tryb uchwalania konstytucji,

3. szczególny tryb zmiany konstytucji,

4. szczególna systematyka konstytucji

3. Szczególna moc prawna

Adn.1) SZCZEGÓLNA TREŚĆ KONSTYTUCJI - polega na tym, że konstytucja reguluje podstawowe instytucje ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa. Treść współczesnej konstytucji ma charakter uniwersalny, oznacza to, że istnieje tzw. minimum konstytucyjne (możemy wyróżnić pewien zakres materii konstytucyjnej, która jest właściwa każdej konstytucji). Do takiego minimum konstytucyjnego zaliczamy:

• określenie suwerena (władzy najwyższej) oraz form sprawowania przez niego władzy; Konstytucja RP określa suwerena w art. 4 ust.1: „Władza zwierzchnia w Rzeczpospolitej Polskiej należy do narodu”; natomiast formy sprawowania przez niego władzy określa w art. 4 ust. 2 „Naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”. Najczęściej w państwach demokratycznych występują dwie formy sprawowania władzy przez suwerena - forma demokracji przedstawicielskiej oraz forma demokracji bezpośredniej,

• określenie ustroju naczelnych organów władz państwowych, a także określenie ich kompetencji oraz wzajemnych relacji; Konstytucja RP reguluje ustrój organów władzy państwowej w rozdziałach 4 - 9,

• określenie podstawowych praw i wolności oraz obowiązków jednostki; współczesny ustrojodawca przykłada do tego elementu niezwykle dużą wagę, o czym świadczy fakt, iż np. w Konstytucji RP rozdział II pt. „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela” jest rozdziałem najdłuższym ze wszystkich rozdziałów,

• określenie podstaw ustroju społeczno-gospodarczego; istnieją konstytucje, które w bardzo szerokim zakresie regulują problematykę ustroju społeczno-gospodarczego. Do takich konstytucji możemy też zaliczyć Konstytucję RP, gdyż jest w niej wiele przepisów odnoszących się do tej problematyki, np. art. 20 Konstytucji: „Społeczna gospodarka rynkowa oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego RP”. Do przepisów określających ustrój społeczno-gospodarczy państwa możemy także zaliczyć przepisy: o ochronie własności, o ochronie prawa do dziedziczenia, określające ustrój rolny państwa, odnoszące się do systemu oświaty, odnoszące się do sytemu zdrowia itd. Należy jednak pamiętać, że istnieją także konstytucje, które w ogóle pomijają problematykę ustroju społeczno-gospodarczego,

• określenie struktury terytorialnej państwa; chodzi tu o to, że konstytucja musi określać, czy dane państwo jest państwem jednolitym (państwo unitarne) czy też państwem złożonym (państwo federalne). Art..3 Konstytucji RP: „Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym”. Przykładami państw federalnych są natomiast RFN, Szwajcaria i USA. Jeżeli konstytucja wybiera ustrój federalny to musi wówczas określać również stosunki między władzą centralną (federalną) a władzą podmiotów wchodzących w skład federacji (landy w Niemczech, kantony w Szwajcarii, stany w USA),

• określenie formy zmiany konstytucji - każda konstytucja musi przewidywać w jaki sposób może ona zostać zmieniona; zwykle czyni się to w ostatnim rozdziale konstytucji.

Istnieje również szereg materii konstytucyjnych, które nie zaliczają się do w/w minimum konstytucyjnego, a które coraz częściej są spotykane w najnowszych konstytucjach. Do takich materii należy np. problematyka finansów publicznych (Konstytucja RP dość szczegółowo reguluje tę problematykę), kwestie obronności i bezpieczeństwa państwa, pozycja partii politycznych, regulacje odnoszące się do integracji europejskiej (w Konstytucji RP jest to art. 90, który odnosi się do procesu ratyfikacji umowy międzynarodowej o przystąpieniu Polski do UE i art. 91 ust.3, który określa pozycję prawa wtórnego UE w systemie źródeł prawa w RP).

W/w minimum konstytucyjne jest wynikiem pewnego procesu historycznego. Pierwsze konstytucje z przełomu XVIII i XIX wieku były konstytucjami bardzo lakonicznymi np. Konstytucja USA z 1787 r. miała zaledwie 7 artykułów). Konstytucje te przede wszystkim:

• wskazywały suwerena oraz sposoby sprawowania władzy przez suwerena,

• zawierały ogólną regulację organów państwowych oraz praw i wolności jednostki.

Dopiero po I wojnie światowej w nowych konstytucjach były regulowanetakie kwestie jak:

• kwestia ustroju społeczno-gospodarczego państwa,

• problematyka praw socjalnych obywateli,

• regulacja prawa wyborczego.

Po II wojnie światowej do w/w doszła także regulacja sądownictwa konstytucyjnego oraz regulacja instytucji „ombudsmana”, czyli Rzecznika Praw Obywatelskich.

Współczesne konstytucje są konstytucjami bardzo różnymi - istnieją konstytucje bardzo krótkie i konstytucje dosyć rozbudowane. Konstytucja RP zalicza się do konstytucji bardziej rozbudowanych (13 rozdziałów, 243 artykuły). Jest to cecha charakterystyczna państw, które wychodzą z okresu autorytaryzmu - mają one zwykle bardzo rozbudowaną konstytucję.

Adn.2) SZCZEGÓLNA FORMA KONSTYTUCJI - na szczególną formę konstytucji składają się cztery elementy:

1. Szczególna nazwa konstytucji - konstytucja jest jedyną ustawą w państwie, która nazywa się „konstytucja”; żadna inna ustawa w państwie tak się nie nazywa.

2. Szczególny tryb uchwalania konstytucji; mówiąc o szczególnym trybie uchwalania konstytucji trzeba odpowiedzieć na pytanie komu przysługuje władza ustrojodawcza (władza nadania państwu określonego ustroju), a więc kto jest suwerenem w państwie. Pojęcie suwerenności wykształciło się w XVI i XVII wieku w okresie absolutyzmu królewskiego i w związku z tym część konstytucji nowożytnych z przełomu XVIII i XIX wieku było konstytucjami oktrojowanymi, czyli nadanymi przez monarchę (pierwszy sposób uchwalania konstytucji). Konstytucjami oktrojowanymi były takie konstytucje jak:

• Karta Konstytucyjna króla Francji Ludwika XVIII z 1814 r.,

• Konstytucja Księstwa Warszawskiego z 1807 r.,

• Konstytucja Królestwa Polskiego z 1815 r.,

• Konstytucja Prus z 1850 r.,

• Konstytucja Japonii z 1889 r.,

• Konstytucja II Rzeszy Niemieckiej z 1871 r.,

• ostatnią konstytucją oktrojowaną jest Konstytucja Arabii Saudyjskiej z 1992 r. nadana przez króla Fabla.

Drugi sposób uchwalania konstytucji to uchwalanie w drodze umowy pomiędzy monarchą a parlamentem. Przykładem takiej konstytucji jest polska Konstytucja z 3 maja z 1791 r., Konstytucja Francji z 1791 r., Konstytucja Francji z 1830 r. oraz Konstytucja Belgii z 1831 r.

W historii współczesnego konstytucjonalizmu istnieją dwa przypadki, kiedy to konstytucja została przyjęta bez udziału parlamentu (w drodze referendum) - chodzi tu o Konstytucję V Republiki Francuskiej z 1958 r. (projekt tej konstytucji przedstawił rząd bez udziału parlamentu i Konstytucja ta została przyjęta w referendum przez naród) oraz o Konstytucję Rosji z 1993 r. (projekt tej Konstytucji przedstawił prezydent Borys Jelcyn i naród przyjął tę konstytucję w drodze referendum).

Trzecim sposobem uchwalania konstytucji (najbardziej charakterystycznym dla współczesnych państw) jest uchwalenie konstytucji przez parlament. W procesie uchwalania konstytucji przez parlament stawiane są wyższe wymogi odnośnie większości (zwykle jest to większość kwalifikowana: 2/3, 3/5, 3/4, czasami większość bezwzględna). Niekiedy wymaga się szczególnego kworum (aby głosowaniu wzięła udział większa liczba posłów niż przy uchwalania ustaw zwykłych). Niekiedy jest tak, że konstytucja, która została przyjęta przez parlament jest dodatkowo zatwierdzana przez naród w drodze referendum.

Czwartym sposobem uchwalania konstytucji jest uchwalenie jej przez specjalnie powołany organ, zwany Konstytuantą. Konstytuanta jest to specjalne zgromadzenie przedstawicielskie, wybrane specjalnie w tym celu aby określić ustrój państwa i uchwalić jego konstytucję. Podstawowym i jedynym zadaniem Konstytuanty jest uchwalenie nowej Konstytucji (tym Konstytuanta różni się od parlamentu). Konstytuanta nie wypełnia żadnych funkcji parlamentu - jej jedyną rolą jest przygotowanie i uchwalenie konstytucji. Klasycznym przykładem Konstytuanty jest konwencja filadelfijska, która uchwaliła Konstytucję USA. Czasami na oznaczenie parlamentu, który ma uchwalić konstytucję używa się specjalnej nazwy; przykładem są oba polskie Sejmy Ustawodawcze z 1919 i 1947 r. Przymiotnik „ustawodawczy” oznaczał, że Sejm był nie tylko zwykłym parlamentem, ale do jego funkcji należało również uchwalenie Konstytucji (żaden inny Sejm - oprócz obu w/w w historii polski nie był sejmem ustawodawczym). Jednak zadaniem klasycznej Konstytuanty jest tylko i wyłącznie uchwalenie konstytucji i nic innego (nie pełni ona żadnych funkcji parlamentarnych).

Piątym sposobem uchwalania konstytucji jest uchwalanie konstytucji w drodze referendum. Czasami jest tak, że jeżeli parlament przyjmuje konstytucję, to jest ona jeszcze zatwierdzana w drodze referendum. W taki sposób została uchwalona polska Konstytucja z 1997 r. - Zgromadzenie Narodowe (połączone izby Sejmu i Senatu) uchwaliły konstytucję i naród przyjął ją w drodze referendum. Pierwszą konstytucją, która została przyjęta w drodze referendum była konstytucja Francji z 1793 r. (tzw. konstytucja jakobińska), natomiast ostatnią konstytucja przyjętą w drodze referendum jest konstytucja Szwajcarii z 1999 r. Referendum jest obecnie bardzo często spotykanym elementem w procesie uchwalanie konstytucji - do rzadkości należą sytuacje, gdzie konstytucje uchwala sam parlament bez dodatkowego zatwierdzenia w referendum (zatwierdzenie konstytucji w drodze referendum stało się standardem w państwach demokratycznych).

3. Szczególny tryb zmiany konstytucji; z uwagi na zakres zmiany możemy wyróżnić zmianę całkowitą konstytucji oraz zmianę częściową. Zmiana całkowita może polegać:

1. na zastąpieniu dotychczas obowiązującej konstytucji całkowicie nową konstytucją,

2. na uchyleniu dotychczasowej konstytucji bez jednoczesnego uchwalenia nowej konstytucji; taka sytuacja występowała w krajach Ameryki Łacińskiej po II wojnie światowej, gdzie wojsko w drodze zamachu stanu obalało dotychczasową konstytucję (dotychczasowy porządek ustrojowy) i nie wprowadzano, nie uchwalano przez jakiś czas żadnej innej, nowej konstytucji.

Zmiana całkowita konstytucji może być rozpatrywana:

1. w aspekcie formalnym - polega na zastąpieniu starej konstytucji przez nową konstytucję,

2. w aspekcie materialnym - polega na zmianie naczelnych zasad konstytucji (przykładem jest polska nowela grudniowa z 1989 r.).

Zmiana częściowa polega na zmianie tylko niektórych przepisów konstytucji. W przypadku zmiany częściowej możemy mówić o:

1. noweli konstytucji - zwykle jest rozumiana jako prowadzenie pojedynczych poprawek do tekstu konstytucji,

2. rewizja konstytucji - jest to zmiana zasad naczelnych konstytucji (przykładem jest nowela grudniowa z 1989 r. - która nie była nowelą ale rewizją, gdyż zmieniły się zasady naczelne konstytucji).

Techniczne formy zmiany częściowej konstytucji:

1. zmiana konstytucji w formie poprawek (charakterystyczne dla USA) - polega to na tym, że nie zmienia się tekstu zasadniczego, tylko dopisuje się poprawki pod tekstem zasadniczym,

2. forma inkorporacji - polega na tym, że ustawa nowelizująca jest inkorporowana (włączana) do tekstu zasadniczego konstytucji.

W okresie PRL występowało zjawisko zwane faktycznymi zmianami ustrojowymi. Polegało to na tym, że bez formalnej zmiany tekstu konstytucji uchwalano ustawy uzupełniające konstytucję

W Niemczech w okresie Republiki Weimarskiej (1919 - 1933 r.) występowało tzw. zjawisko przełamania konstytucji. Polegało to na tym, że konstytucja z 1919 r. przewidywała możliwość chwalenia ustawy sprzecznej z konstytucją pod warunkiem, że ustawa ta została uchwalona większością głosów konieczną do zmiany konstytucji.

Odrębności proceduralne zmiany konstytucji (czynniki odróżniające tryb zmiany konstytucji od trybu zmiany ustawy zwykłej):

1) podmiot uchwalający zmianę konstytucji - zwykle jest to parlament, ale nie zawsze; np. w USA poprawa konstytucyjna musi zostać przyjęta przez Kongres większością 2/3 głosów w każdej z Izb (2/3 w Izbie Reprezentantów i 2/3 w Senacie). Poprawka musi być jeszcze zatwierdzona przez co najmniej ¾ stanów. W Kanadzie natomiast zgodę musi wydać co najmniej 2/3 parlamentów tych stanów, które skupiają co najmniej 50% ludności. W Australii istnieje zasada tzw. potrójnej większości - oznacza to, że

• za poprawką musi opowiedzieć się co najmniej 50%osób biorących udział w referendum,

• ponad 50% głosów musi paść w co najmniej 4 stanach,

• 4 stany stanowią większość stanów w Australii (w Australii jest 7 stanów).

Do zmiany konstytucji niekiedy potrzebne jest referendum, np. we Francji zmiana konstytucji zaproponowana przez deputowanych lub prezydenta, może zostać uchwalona większością zwykłą, ale podlega ona zatwierdzeniu przez naród w drodze referendum (pierwsza procedura zmiany konstytucji we Francji). Natomiast druga procedura zmiany konstytucji we Francji polega na tym, że prezydent przedkłada projekt zmiany konstytucji parlamentowi, który obraduje w charakterze kongresu. Projekt jest przyjęty, jeżeli „za” padnie 3/5 głosów. Taki projekt nie jest już później poddawany pod referendum,

2) drugim czynnikiem jest prawo inicjatywy ustrojodawczej - zmiany mogą tu polegać na tym, że inaczej niż w przypadku ustawy zwykłej zakreślony jest krąg podmiotów, które mogą wnieść projekt zmiany konstytucji. Np. w Polsce projekt zmiany konstytucji może wnieść Prezydent, Senat oraz grupa 91 posłów, podczas gdy projekt zmiany ustawy zwykłej może wnieść Prezydent, Senat, Rada Ministrów i grupa 15 posłów.

Niekiedy stawia się wyższe wymogi co do ilości zebranych podpisów pod projektem.

Niekiedy przewiduje się również zmiany co do terminów, w których zmiana konstytucji powinna być uchwalona. Np. we Włoszech istnieje taka zasada, że zmiana konstytucji odbywa się w formie dwóch debat z zachowaniem co najmniej 3-miesięcznej przerwy między nimi,

3) zmiana konstytucji wymaga z reguły wyższych wymogów co do kworum oraz co do wymaganej większości (np. 2/3, 3/5, 3/4),

4) zakaz zmiany konstytucji w czasie stanów nadzwyczajnych - w Polsce stany nadzwyczajne to stan wojenny, stan wyjątkowy i stan klęski żywiołowej. Polska konstytucja w art. 228 ust. 6 przewiduje zakaz zmiany konstytucji w czasie stanu nadzwyczajnego. Taki zakaz występuje także w Niemczech, Portugalii i Hiszpanii.

Czy w procesie zmiany konstytucji możemy zmienić każdą materią konstytucyjną; czy nie istnieją jakieś zakazy zmian konstytucji w niektórych materiach?

1. Teoria implikowanych zakazów zmiany konstytucji - teoria ta rozwinęła się przede wszystkim na tle konstytucji Norwegii z 1814 r. Konstytucja ta w art.112 zakazuje takiej zmiany konstytucji, która godziłaby w ducha konstytucji. W okresie dwudziestolecia międzywojennego w Republice Weimarskiej Karl Schmidt zgłosił pogląd, że istnieje pewna suma wartości, która przesądza o istocie danej konstytucji. Twierdził on, iż kompetencja do dokonywania zmian w konstytucji obejmuje tylko kompetencję do wprowadzania pewnych dodatków czy uzupełnień, natomiast nie obejmuje ona kompetencji do uchwalania nowej konstytucji. Na tle poglądów Karla Schmidt'a teoria implikowanych zakazów zmiany konstytucji sprowadza się do założenia, że istnieje jakaś suma wartości zawartych w konstytucji, której zwykły ustawodawca konstytucyjny zmieniać nie może dlatego, że taka zmiana godziłaby w ducha tejże konstytucji.

Współczesne rozumienie tej teorii: Z całokształtu unormowań konstytucyjnych, a więc z istoty danej konstytucji, możemy wyprowadzić niepisany zakaz dokonywania w niej określonych zmian, np. gwarancji praw jednostki.

Jeżeli zgodzimy się, że o istocie Konstytucji RP z 1997 r. stanowi np. zasada demokratycznego państwa prawnego, to każda zmiana konstytucji, która godziłaby w istotę demokratycznego państwa prawnego - z punktu widzenia w/w teorii byłaby niedozwolona (godziłaby w ducha konstytucji).

2. Teoria przepisów relatywnie niezmienialnych konstytucji - chodzi tu o to, że niektóre konstytucje zawierają zakaz zmiany pewnych postanowień i właśnie te przepisy nazywa się przepisami relatywnie niezmienialnymi. Niezmienialność tych przepisów ma jedynie charakter względny (relatywny), bo odnosi się tylko do poprawek do aktualnie obowiązującej konstytucji - a więc zakaz taki nie wiąże przyszłego ustrojodawcy, który zechce uchwalić całkiem nową konstytucję.

Po raz pierwszy przepis relatywnie niezmienialny pojawił się w konstytucji Francji w 1884 r. i był to przepis zakazujący zmiany republikańskiej formy rządów. Podobny przepis został przyjęty w 1946 r. w konstytucji IV Republiki i w 1958 r. w konstytucji V Republiki (Francji).

Koncepcja przepisów relatywnie niezmienialnych pojawiła się również w niemieckiej ustawie zasadniczej z 1949 r. Za przepisy relatywnie niezmienialne w Niemczech uznaje się:

• zakaz zmiany federalnej formy państwa,

• zakaz naruszania udziału landów w ustawodawstwie federalnym (chodzi tu zachowanie kompetencji ustawodawczych Bundesratu - izby wyższej, która jest reprezentantem rządów krajowych),

• zakaz naruszania zasady państwa demokratycznego i socjalnego, zasady suwerenności narodu, zasady podziału władz oraz zasady praworządności,

• zakaz naruszania zasady godności człowieka.

Należy pamiętać, iż przepisy rozdziału I, II i XII Konstytucji RP są zmieniane w szczególnym trybie - jest to pewne nawiązanie do koncepcji przepisów relatywnie niezmienialnych.

Przypomnieć na egzamin Art. 235 Konstytucji RP; [W Polsce Sejm uchwala ustawę o zmianie konstytucji większością 2/3 głosów, a Senat większością bezwzględną] Kto ma prawo inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustawy o zmianie konstytucji? Kiedy może się odbyć referendum konstytucyjne (może się odbyć, ale nie musi)?

4. Szczególna systematyka konstytucji - systematyka konstytucji jest to wewnętrzny sposób jej uporządkowania dokonany poprzez podział treści konstytucji na części oraz przepisy. W każdej konstytucji możemy wyróżnić systematykę:

1. ogólną - systematyka ogólna to podział konstytucji na działy, części, tytuły oraz rozdziały (w polskiej konstytucji występuje jeszcze podział na podrozdziały),

2. szczegółową - systematyka szczegółowa jest to układ treści poszczególnych rozdziałów. Układ treści jest dokonany w formie artykułów, ustępów, punktów i paragrafów.

Jeżeli chodzi o systematykę ogólną, to polska konstytucja dzieli się na 13 rozdziałów; rozdziały dzielą się zwykle na podrozdziały (choć nie wszystkie). Natomiast jeżeli chodzi o systematykę szczegółową, to Konstytucja RP dzieli się na artykuły, ustępy oraz punkty; w polskiej konstytucji nie występuje podział na paragrafy (zwykle konstytucje rzadko dzielą się na paragrafy; występują one w Konstytucji Węgier).

Jakie kryteria decydują o tym, że ustrojodawca przyjmuje określoną systematykę ogólna bądź szczegółową konstytucji?

Przy systematyce ogólnej kryterium decydującym jest kryterium aksjologiczne (ideologiczne). Nacisk jest tu położony na pewien zespół wartości, którym ma się kierować konstytucja, np. w państwach demokratycznych dużą uwagę przykłada się do problematyki praw i wolności. W systematyce ogólnej fakt ten jest podkreślony najczęściej tym, że rozdział o prawach i wolnościach jest umieszczony na początku konstytucji - ustrojodawca daje do zrozumienia w ten sposób, że chodzi mu o podkreślenie pewnych wartości (w tym przypadku wartości odnoszących się do praw i wolności obywateli). W konstytucji PRL z 1952 r. rozdział o prawach i wolnościach był umieszczony na końcu konstytucji - fakt ten świadczy o tym jaką wagę do problematyki praw i wolności przykładał wówczas ustrojodawca.

Natomiast przy systematyce szczegółowej decydującym kryterium jest kryterium logicznego układu treści. Np. rozdział V Konstytucji RP traktujący o Prezydencie zawiera na początku normy ogólne (art. 126, który określa generalnie pozycję Prezydenta). Dalej mamy normy o charakterze organizacyjnym (art. 127 - 132). Następnie są normy kompetencyjne (art. 133 - 144) określające uprawnienia Prezydenta. Rozdział V kończy się artykułem 145, w którym określona jest odpowiedzialność konstytucyjna Prezydenta.

Każdy przepis, każda norma prawna ma pewne określone miejsce w konstytucji w określonym rozdziale. Przepisy nie są rozrzucone bezładnie - norma o charakterze organizacyjnym powinna znajdować się na początku rozdziału; norma kompetencyjna powinna znajdować się mniej więcej w środku rozdziału itd.

Adn.3) SZCZEGÓLNA MOC PRAWNA KONSTYTUCJI - szczególna moc prawna wyraża się tym, że konstytucja ma najwyższą moc prawną w hierarchii aktów prawa stanowionego.

Konstytucja ma najwyższą moc prawną - oznacza to, że konstytucja jest aktem nadrzędnym w stosunku do ustaw zwykłych, a co za tym idzie jest aktem nadrzędnym w stosunku do wszystkich pozostałych aktów normatywnych.

Przesłanki nadrzędności konstytucji:

1. procedura uchwalania i zmiany konstytucji - jest to pierwsza, podstawowa i wystarczająca przesłanka nadrzędności konstytucji. Chodzi o to, że wystarczy by istniała nawet minimalnie trudniejsza procedura zmiany konstytucji i to już świadczy o tym, że konstytucja musi być aktem wyższego rzędu,

2. konstytucja może wyraźnie wskazywać na jej nadrzędność w systemie prawa stanowionego. Konstytucja RP w art. 8 ust. 1 stwierdza, że jest ona najwyższym prawem obowiązującym na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,

3. na najwyższą moc prawną konstytucji mogą wskazywać przepisy przejściowe do konstytucji - np. przepisy przejściowe mogą stanowić, że ustawy sprzeczne z konstytucją stracą moc obowiązującą w pewnym określonym czasie. Na nadrzędność konstytucji może również wskazywać przepis nakładający na określony organ państwowy obowiązek dostosowania porządku prawnego do norm konstytucji (np. art. 236 ust.1, który nakłada na Radę Ministrów obowiązek przedłożenia Sejmowi projektów ustaw w celu dostosowania ustawodawstwa do obowiązującej konstytucji),

4. zawsze akt odsyłający ma wyższą moc prawną niż akt do którego odsyła (prof. S. Rozmaryn) - taki przepis konstytucyjny wskazuje nam na to, że Konstytucja musi być aktem wyższego rzędu (Konstytucja RP zawiera około 130 odesłań do ustaw zwykłych),

5. tworzenie przez konstytucję specjalnych organów, których zadaniem jest:

1. wymierzanie kar za naruszenie konstytucji (w RP jest to Trybunał Stanu),

2. kontrola konstytucyjności aktów normatywnych (w RP jest to Trybunał konstytucyjny).

Jeżeli konstytucja tworzy jakiś organ powołany do badania zgodności z konstytucją ustaw i innych aktów normatywnych, to oczywiste jest, że konstytucja musi mieć wyższą moc prawną (bo inaczej istnienie takich organów byłoby bez sensu).

Konstytucja jest aktem najwyższym (ma szczególną moc prawną) - oznacza to, że przedmiot normowania konstytucji ma charakter pierwotny i nieograniczony.

Charakter pierwotny konstytucji - oznacza, że konstytucja nie wywodzi swoich unormowań z innego akty normatywnego (a więc jej regulacja ma charakter pierwotny).

Charakter nieograniczony konstytucji - oznacza to, że konstytucja może regulować każdą materię prawną.

Szczególną moc prawną konstytucji możemy rozpatrywać w aspekcie negatywnym i aspekcie pozytywnym.

Szczególna moc prawna konstytucji w aspekcie negatywnym - oznacza, że wszystkie akty normatywne muszą być zgodne z konstytucją. Jeżeli zachodzi niezgodność (sprzeczność) aktu normatywnego z konstytucją to sprzeczność ta może mieć charakter:

• materialny - oznacza to, że akt normatywny wyższego rzędu inaczej kształtuje treść normy prawnej niż konstytucja,

• formalny (proceduralny) - zachodzi w przypadku, gdy przepis został wydany w sposób naruszający regulacje konstytucyjne,

• kompetencyjny - gdy akt normatywny został wydany przez podmiot do tego nie upoważniony.

Szczególna moc prawna konstytucji w aspekcie pozytywnym - oznacza, że wszystkie inne akty normatywne musza być spójne z konstytucją - a więc wszystkie akty normatywne muszą przyjmować treści możliwie w najpełniejszy sposób pozwalające na urzeczywistnienie postanowień (przepisów) konstytucji.

PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 3

TEMAT: Ogólne idee ustroju państwowego i zasady ustrojowe.

Ogólne idee ustroju państwowego - są to naczelne wartości konstytucyjne charakteryzujące państwo. Ogólne idee wyznaczają kształt ustrojowy państwa; są to swego rodzaju deklaracje o charakterze politycznym i doktrynalnym. Pełnią one bardzo ważną funkcję, gdyż porządkują dany system ustrojowy państwa. Funkcja porządkująca występuje przede wszystkim pod względem aksjologicznym, a więc pod względem wartości konstytucyjnych.

Istnieje pięć podstawowych idei ogólnych ustroju państwa:

1. idea suwerenności narodu,

2. idea konstytucji pisanej,

3. idea podziału władz,

4. idea praw obywatelskich,

5. idea państwa prawnego

Idee te są koncepcjami, które wykształciły się jeszcze u zarania konstytucjonalizmu na przełomie XVIII i XIX wieku a później były kontynuowane, rozszerzane, komentowane przez doktrynę prawa konstytucyjnego; znajdowały swój wyraz w konkretnych rozwiązaniach ustrojowych. Czym innym natomiast są zasady ustrojowe.

Zasady ustrojowe są to podstawowe rozstrzygnięcia ustrojodawcy zawarte w konstytucji. Rozstrzygnięcia te określają sposób sprawowania władzy publicznej, konkretyzują ogólne idee ustroju państwa i nadają tym ideom jednoznaczną treść normatywną. Do takich zasad ustrojowych możemy zaliczyć takie zasady jak np.:

• zasada demokracji przedstawicielskiej i zasada demokracji bezpośredniej (określają sposób sprawowania władzy przez suwerena - art. 4 Konstytucji RP),

• zasada praworządności (odnosi się tylko do organów władzy publicznej - art. 7 Konstytucji RP),

• wolność tworzenia i działania partii politycznych (art. 11 Konstytucji RP),

• art. 25 Konstytucji RP określający stosunki między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi, w szczególności z Kościołem katolickim.

Idea suwerenności narodu.

Suweren - jest to podmiot władzy najwyższej, należy do niego najwyższa władza w państwie. Prawo konstytucyjne musi określić do kogo należy władza najwyższa w państwie. Współczesne prawo konstytucyjne określa, że władza najwyższa należy do narodu; w niektórych konstytucjach używa się formy „lud”.

Ideę suwerenności narodu określa się jako zasadę zasad. Pojęcie „zasada zasad” oznacza, że zasada suwerenności narodu jest najbardziej podstawowym pojęciem, którym się posługuje prawo konstytucyjne.

Suwerenność jest atrybutem (cechą) władzy państwowej; tylko władza państwowa jest władzą suwerenną. Z tego określenia wyprowadzane są trzy cechy idei suwerenności:

1. władza suwerenna ma charakter pierwotny - oznacza to, że władzy państwowej jako władzy suwerennej nie można i nie da się wyprowadzić z żadnej innej władzy w państwie,

2. władza suwerenna ma charakter nieograniczony - jest to tradycyjne założenie nauki prawa konstytucyjnego, ale we współczesnym prawie konstytucyjnym trudno mówić tym, że władza suwerena w danym państwie jest niczym nie ograniczona. Coraz częściej obserwuje się (na skalę globalną) zjawisko polegające na ograniczaniu władzy suwerena. Nie może być obecnie takiej sytuacji (tak jak to było w przeszłości), że w danym państwie może być stanowione każdego rodzaju prawo; prawo musi używać określonych standardów (przede wszystkim określonych w międzynarodowych aktach praw człowieka). Suwerenność jest ograniczana w przypadku krajów należących do UE np. przez prawo unijne. Tak więc ta cecha suwerenności określona jako nieograniczalność władzy suwerennej tak naprawdę w obecnym świecie nie istnieje; jest to tradycyjne założenie prawa konstytucyjnego,

3. władza suwerenna ma charakter niezależny - zarówno w stosunkach zewnętrznych jak i wewnętrznych. Należy tu pamiętać o różnicy między suwerennością narodu a suwerennością państwa. Suwerenność państwa odnosi się do stosunków międzynarodowych; dotyczy stosunków danego państwa z innymi podmiotami prawa międzynarodowego publicznego. Natomiast suwerenność narodu jest to suwerenność w aspekcie wewnętrznym. Cecha suwerenności jaką jest to, że władza suwerena ma charakter niezależny odnosi się tylko do stosunków wewnętrznych, czyli do suwerenności narodu.

Idea suwerenności narodu narodziła się w czasach nowożytnych (XVI - XIX wiek). Pierwszym źródłem koncepcji suwerenności (zewnętrznym) była potrzeba teoretycznego uzasadnienia niezależności (uniezależnienia) państwa narodowego wobec organizacji o charakterze uniwersalnym (w Europie średniowiecznej takimi organizacjami było Cesarstwo i Papiestwo). Idea suwerenności powstała w XVI wieku we Francji i została sformułowana przez Jean'a Bodena. Był on piewcą absolutyzmu królewskiego, a więc odnosił on pojęcie suwerenności nie do narodu lecz do władzy monarchy absolutnego.

Drugim źródłem koncepcji suwerenności (wewnętrzny) była potrzeba podporządkowania władzy centralnej (władzy królewskiej) w państwie różnych ośrodków władzy o charakterze regionalnym (księstwa, wolne miasta), funkcjonującym w granicach danego państwa. Należy pamiętać o tym, że państwo narodowe w czasach nowożytnych powstaje w drodze zjednoczenia czy też narzucenia władz centralnych mniejszym ośrodkom regionalnym (w Polsce jest to zjednoczenie państwa polskiego w XIV wieku przez Władysława Łokietka). Szczególnie widoczne było to we Francji - państwo francuskie powstawało w drodze wieloletnich procesów podporządkowania poszczególnych ośrodków regionalnych władzy królewskiej.

Na pierwszym etapie kształtowania się koncepcji suwerenności doktryna odnosiła koncepcję suwerenności do suwerenności monarchy absolutnego. Tak więc narodziny koncepcji suwerenności ściśle wiążą się z monarchią absolutną. Monarcha jako najwyższy organ (suwerenny organ) władzy w państwie stanowił prawo, ale sam nie był tym prawem związany. Królowi przysługiwało prawo ewokacji. [Ewokacja - jest to prawo przejęcia każdej sprawy (przez króla absolutnego) do rozpatrzenia i podjęcia decyzji w tej sprawie.]

Pierwsza modyfikacją tego modelu suwerenności jest Wielka Brytania. Modyfikacja ta polegała na tym, że suwerenem nie jest już monarcha absolutny, ale król w Parlamencie (King in the Parlament). Przyjęcie takiej koncepcji suwerenności wiąże się z rewolucją burżuazyjną w Wielkiej Brytanii (XVII w.). Przyjęcie tej kompromisowej formuły, że suwerenem jest król w Parlamencie oznaczało, że cecha władzy suwerennej była przypisywana jednocześnie dwóm organom - królowi i Parlamentowi. Formuła „Król w Parlamencie” była w Anglii wyrazem kompromisu feudalno-mieszczańskiego; polegał on na tym, że interes starych sił feudalnych reprezentował król, a interes nowych rewolucyjnych sił mieszczańskich reprezentował Parlament, a w szczególności Izba Pierwsza (niższa) Parlamentu (Izba Gmin).

Ta formuła suwerenności zachowała swoje znaczenie aż po dzień dzisiejszy - w Anglii suwerenem nie jest naród, ale król w Parlamencie (co nie przeszkadza w nadaniu państwu charakteru państwa demokratycznego). Tak więc z formalnego punktu widzenia obywatele brytyjscy są jedynie poddanymi Jej Królewskiej Mości (podobnie jak rząd, opozycja itd.).

Model europejski suwerenności był kształtowany przede wszystkim przez doktrynę francuską, a w czasie gdy powstawały - USA przez doktrynę amerykańską. Cechą tego modelu suwerenności jest umieszczenie podmiotu władzy suwerennej poza strukturą aparatu państwowego. [W Wielkiej Brytanii przyjęcie zasady, że suwerenem jest król w Parlamencie oznaczało, że podmiot władzy suwerennej był umieszczony w systemie organów władzy państwowej, przysługiwał dwóm organom - Parlamentowi i królowi.] W drugim modelu (europejskim) następuje oddzielenie podmiotu władzy suwerennej od struktury organów władzy państwowej i nadanie przymiotu władzy suwerennej ciału zbiorowemu (zbiorowości) jakim był naród (albo lud). Jeżeli następuje oddzielenie pojęcia suwerena od systemu organów państwowych, to jednocześnie na pierwszy plan wysuw się zagadnienie legitymacji organów władzy państwowej, które sprawują władzę w imieniu narodu.

Kiedy organ władzy państwowej jest organem legitymowanym (upoważnionym do sprawowania władzy w imieniu narodu)?

ODP.: Tylko taka władza jest legalna (legitymowana), która pochodzi od narodu w sposób bezpośredni lub pośredni. Bezpośrednia legitymacja jest udzielana przez naród w drodze wyborów; suweren - wybierając określone organy władzy państwowej - legitymuje je do sprawowania władzy w jego imieniu. Wybrany w wyborach bezpośrednich organ (jest to przede wszystkim Parlament) może powoływać inne organy; organy wybrane w ten sposób mają legitymację pośrednią do sprawowania władzy w imieniu narodu.

Tak więc kwestia legitymacji organów władzy państwowej dotyczy przede wszystkim kwestii reprezentacji (kwestii systemu rządów przedstawicielskich).

J.J. Rousseau był pierwszym uczonym, który pod koniec XVIII wieku sformułował w sposób całościowy koncepcję suwerenności narodu. Wg niego zwierzchnictwo narodu ma następujące cechy:

1. jest niezbywalne - oznacza to, że suweren musi sprawować swoją władzę bezpośrednio,

2. jest niepodzielne - oznacza to, że wola narodu jest jednolita, stanowi jedną całość.

Tak więc J.J. Rousseau głosi pochwałę demokracji bezpośredniej. Jednak Rousseau rozumiał, że w nowożytnych państwach narodowych (państwach dużych) taki sposób sprawowania władzy jest niemożliwy do realizacji. Wobec tego Rousseau dopuszczał sprawowanie władzy przez przedstawicieli suwerena, ale pod trzema warunkami:

1. przedstawiciele narodu nie mogą mieć żadnej władzy własnej, a więc nie mogą podejmować decyzji w sposób suwerenny,

2. przedstawiciele muszą działać wg mandatu imperatywnego (czyli związanego),

3. ustawa przyjęta przez Parlament musi być zaaprobowana przez naród w drodze referendum.

Tylko pod w/w warunkami Rousseau dopuszczał przyjęcie systemu demokracji przedstawicielskiej. Jednak taki sposób sprawowania władzy w państwie się nie przyjął.

Obecnie w krajach demokratycznych obowiązuje inny model demokracji przedstawicielskiej, w której punktem wyjścia do koncepcji suwerenności narodu (koncepcji drugiej, nie Rousseau'wskiej) jest przyjęcie założenia, że naród jest pewnym bytem abstrakcyjnym (podczas gdy Rousseau mówił o „ludzie” jako o tworze realnym, zdolnym do wykonywania swojej władzy w sposób bezpośredni). Lud oznacza pewne ciało realne, pewien podmiot istniejący w rzeczywistości, podmiot, który może sam sprawować swoją władzę. Natomiast naród jest pojęciem abstrakcyjnym i w związku z tym narodowi - jako zbiorowości abstrakcyjnej - odmawia się (w tej drugiej koncepcji) możliwości samodzielnego sprawowania władzy (skoro nie może sam sprawować władzy, to musi powołać przedstawicieli). Stąd rodzi się cały model demokracji przedstawicielskiej, z którym spotykamy się także w Polsce.

Koncepcja prof. Marka Sobolewskiego.

Prof. Marek Sobolewski wysunął teorię, że z idei (zasady) suwerenności narodu wynikają trzy konsekwencje:

1. prawo suwerena do powoływania składu Parlamentu - jest to warunek konieczny, dlatego że jeżeli suweren (naród) nie ma prawa powoływania składu Parlamentu, to w ogóle nie mamy do czynienia z demokracją przedstawicielską; sama istota demokracji przedstawicielskiej polega na tym, że suweren (naród) ma prawo wyboru swoich przedstawicieli, ma prawo wyboru Parlamentu. W każdym demokratycznym państwie Parlament musi być wybierany w wolnych i powszechnych. W wyborach powszechnych powoływany jest nie tylko Parlament, ale również bardzo często Prezydent (głowa państwa). Jest to zjawisko o coraz większym natężeniu; szczególnie dobrze widać to na przykładzie konstytucji uchwalanych w latach 90-tych (w konstytucjach państw postkomunistycznych). Bardzo wiele z tych konstytucji przyjmuje zasadę wyboru Prezydenta w drodze wyborów powszechnych (bezpośrednio przez naród), np. Polska, Rosja, Ukraina, Rumunia, Litwa, Bułgaria. Słowacja; na Zachodzie: Francja, Niemcy międzywojenne. Tak więc obecnie bardzo często suweren - oprócz wyboru Parlamentu - posiada również prawo wyboru głowy państwa,

2. prawo suwerena do podejmowania decyzji władczych - chodzi tu o różnego rodzaju formy demokracji bezpośredniej. Wszystkie formy demokracji bezpośredniej można podzielić na formy władcze i niewładcze. Do władczych form demokracji bezpośredniej zaliczamy referendum, a formy niewładcze to inicjatywa ludowa i veto ludowe.

Konsekwencją skorzystania obywateli z form niewładczych jest podjęcie przez organy władzy państwowej określonego rodzaju działań. Jeżeli mamy do czynienia z inicjatywą ludową, to po stronie Parlamentu rodzi się wniosek rozpatrzenia ustawy zgłoszonej przez grupę obywateli (Parlament musi taki projekt rozpatrzyć, nie musi go uchwalać). Jeżeli natomiast mamy do czynienia z vetem ludowym (grupa obywateli zgłasza sprzeciw wobec określonej ustawy), to organ władzy państwowej musi zarządzić (obowiązkowo) referendum (czy naród chce taką ustawę zachować czy też odrzucić).

Jeżeli referendum zarządzane jest przez Prezydenta (w szczególności przez Prezydenta wybieranego w wyborach powszechnych), to takie referendum z reguły nabiera charakteru plebiscytu, a więc naród w istocie (niezależnie od tego jakie przyjmiemy pytania referendalne) może głosować za zaufaniem do określonej osoby. Przykładem tego w 1969 r. była Francja - prezydent Francji zarządził referendum i przegrał je; uznał on wówczas, że naród odmówił mu dalszej legitymacji do sprawowania urzędu Prezydenta i złożył dymisję,

3. prawo wyrażania opinii przez suwerena w sprawach publicznych - chodzi tu przede wszystkim o prawa przysługujące indywidualnym obywatelom (jednostkom); są to takie prawa jak: wolność słowa, prawo petycji, wolność prasy, wolność informacji, wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się obywateli.

W Polsce zasada suwerenności jest uregulowana w art.. 4 Konstytucji. Artykuł 4 składa się z dwóch ustępów. Ustęp 1 stwierdza, że władza zwierzchnia w RP należy do narodu, a ustęp 2 stwierdza, że „naród sprawuje władzę przez swoich przedstawicieli lub bezpośrednio”.

Jak możemy rozumieć pojęcie „naród” współcześnie?

Współcześnie możemy rozpatrywać pojęcie naród jako podmiot władzy suwerennej w dwóch znaczeniach:

1. naród w ujęciu negatywnym - ujecie negatywne każe nam patrzeć na określenie narodu jako na zaprzeczenie możliwości, że suwerenem może być absolutny monarcha (chodzi tu o podkreślenie tego, że suwerenem nie może być absolutny monarcha). Jest to już wyłącznie aspekt historyczny, niemniej miało to swego czasu bardzo duże znaczenie. Twórcom konstytucji (na przełomie XVIII i XIX wieku) wpisującym zasady suwerenności narodu chodziło przede wszystkim o to, by nie dopuścić do sytuacji, że suwerenem może stać się monarcha absolutny. Nie bez znaczenia jest także inny punkt widzenia - w Konstytucji RP poprzez umieszczenie słów: „suwerenem jest naród” chodzi również o to, że suwerenem nie może być określona grupa społeczna, a w szczególności, że suwerenem nie może być „lud pracujący miast i wsi” (Konstytucja PRL 1952 r.).

2. naród w ujęciu pozytywnym - pojęcie suwerena nie odnosi się do narodu w sensie etnicznym, a więc np. nie możemy powiedzieć, że w świetle naszej Konstytucji (skoro suwerenem jest naród) suwerenem są wszyscy ludzie mówiący językiem polskim. Konstytucja w preambule definiuje nam w jaki sposób powinniśmy rozumieć pojęcie narodu („...my Naród Polski - wszyscy obywatele Rzeczpospolitej...”). Tak więc Konstytucja bardzo dokładnie definiuje jakie osoby wchodzą w skład zbiorowości zwanej narodem - są to osoby posiadające przymiot obywatelstwa. Nie chodzi tu jednak o wszystkich obywateli, tylko o obywateli posiadających czynne prawo wyborcze, gdyż tylko oni mogą realizować swoją władzę zwierzchnią (władzę najwyższą. W świetle art. 62 Konstytucji czynne prawo wyborcze (w wyborach parlamentarnych, prezydenckich, samorządowych) mają obywatele, którzy najpóźniej w dniu głosowania ukończyli 18 lat, z wyjątkiem osób, które prawomocnym orzeczeniem sądowym są ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw wyborczych lub publicznych.

Jakie są formy demokracji bezpośredniej w Polsce?

Istnieją 4 formy demokracji bezpośredniej:

1. zgromadzenie ogólne wyborców - występuje obecnie tylko w niektórych kantonach szwajcarskich i w najmniejszych gminach (parafiach) brytyjskich,

2. referendum,

3. inicjatywa ludowa

4. veto ludowe

Konstytucja RP przewiduje instytucję referendum i instytucję inicjatywy ludowej. Jeżeli chodzi o referendum, to są 4 rodzaje referendum w Polsce:

1. ogólnokrajowe (art. 125 Konstytucji) - zarządzane w sprawach o szczególnym znaczeniu dla państwa,

2. tzw. referendum europejskie (art. 90 ust. 3) - zarządzane jest w trybie referendum ogólnokrajowego, a więc w trybie art. 125 Konstytucji RP. Niemniej przepisem bezpośrednio mówiącym o referendum europejskim jest art. 90 ust. 3 Konstytucji,

3. referendum konstytucyjne (art. 235 ust. 6 Konstytucji),

4. referendum lokalne (art. 170).

Zasada podziału i równoważenia się władzy. System wzajemnego hamowania i

równoważenia się władzy.

Istnieją dwa zasadnicze modele organizacji władzy państwowej:

I. Model jednolitej władzy państwowej - model ten przyjmuje zasadę, że struktura organów władzy państwowej jest zbudowana w sposób hierarchiczny. Na czele tej hierarchii stoi parlament (organ naczelny) - jest to demokratyczny model jednolitej władzy państwowej. Model niedemokratyczny jednolitej władzy państwowej wyraża się w szczególności w takich sytuacjach, kiedy w/w organem naczelnym władzy w państwie jest inny organ niż parlament (takie rozwiązanie przyjmowała polska konstytucja kwietniowa z 1935 r., która na czele hierarchii organów władzy państwowej stawiała prezydenta).

Z teoretycznego punktu widzenia istnieje zasadnicza różnica między systemem jednolitej władzy państwowej a systemem podziału władz. W praktyce jednak różnica ta nie jest tak ostra. Zakres zadań państwa współczesnego jest tak duży, że trudno wyobrazić sobie sytuację, aby jeden organ skupiał realizację całej władzy państwowej. Stąd też - nawet w systemie władzy jednolitej - dochodzi do wydzielenia funkcji państwa i następuje powierzenie tych funkcji organom aparatu państwowego. Tak więc nawet w systemie władzy jednolitej są organy, które zajmują się ustawodawstwem, wykonywaniem prawa i sądzeniem, niemniej z teoretycznego punktu widzenia jest to system jednolity, a więc na czele całej hierarchii organów władzy państwowej stoi parlament i to parlament jest organem władzy najwyższej. Jednak spośród organów podległych parlamentowi są różnego rodzaju organy wykonujące określone funkcje państwowe i w praktyce model podziału władzy i model jednolitej władzy państwowej wyglądają bardzo podobnie. Różnice dotyczą np. funkcji kreacyjnej parlamentu - w systemie jednolitej władzy państwowej parlament ma dużo większe możliwości kreacyjne, a więc ma dużo większe możliwości ustalania składu personalnego poszczególnych organów. Natomiast funkcja ustawodawcza, funkcja kontrolna wygląda podobnie, tak jak w przypadku systemu podziału władzy.

Pierwszą konstytucją, która w praktyce realizowała zasadę jedności władzy państwowej była konstytucja Francji z 1793 r. (tzw. konstytucja jakobińska). Realizowała ona w praktyce przede wszystkim idee J.J. Rousseau, - stąd w tej konstytucji znalazły się szerokie instrumenty demokracji bezpośredniej. Tradycje jakobińskie kontynuowała Komuna Paryska w 1870 r., a z kolei do tradycji Komuny Paryskiej nawiązywała walka państw socjalistycznych. W PRL konstytucja stwierdzała, że to Sejm (czyli parlament) jest organem władzy najwyższej - była to realizacja w/w zasady jednolitej władzy państwowej (teoretycznie, bo w praktyce decyzje były podejmowane poza parlamentem, ale w świetle konstytucji to Sejm był organem władzy najwyższej).

W Europie jedynym państwem, które w sposób demokratyczny realizuje zasadę jednolitej władzy państwowej jest Szwajcaria.

II. Model podziału władzy:

Na powstanie idei podziału władzy złożyła się obawa przed skupieniem całej władzy czy to w rękach monarchy absolutnego, czy też w rękach parlamentu. Doktryna XVIII wieku (jej przedstawiciele) tworząca idee podziału władzy obawiała się nie tylko absolutnej władzy króla, ale również parlamentu (podział władzy chroni nas przed dyktaturą parlamentu).

O podziale władzy można mówić w aspekcie przedmiotowym i w aspekcie podmiotowym.

W aspekcie przedmiotowym podział władz oznacza wydzielenie sfer działalności (funkcji) państwa takich jak: stanowienie prawa, wykonywanie prawa i sądzenie.

Tak właśnie rozumiano podział władzy; sformułowano to dawno temu ( jeszcze w Starożytności Arystoteles pisał o funkcjach państwa, o tak rozumianym podziale władzy w aspekcie przedmiotowym). Stąd tego podziału władzy nie można tylko i wyłącznie utożsamiać z Monteskiuszem.

John Lock'e i Karol Monteskiusz, obok dawnej zasady podziału władz w sensie przedmiotowym, stworzyli podział władz w sensie podmiotowym. Stwierdzili oni, że w każdej z trzech wyodrębnionych funkcji państwa powinny odpowiadać trzy grupy organów państwowych. Lock'e powiedział, że istnieją trzy rodzaje władzy:

1. ustawodawcza,

2. wykonawcza, która obejmowała również sądzenie,

3. federacyjna - obejmowała politykę zagraniczną.

Mimo, że koncepcja John'a Locke'a została w praktyce przesłonięta przez koncepcję Monteskiusza, to do dziś, np. w Polsce minister spraw zagranicznych jest osobą w pewien sposób odsuniętą od kierowania, od stosunków wewnętrznych w państwie; posiada pewien stopień autonomii (autonomia ministra spraw zagranicznych jest pewną pozostałością po koncepcji Locke'a).

W praktyce jednak przyjęła się koncepcja Monteskiusza. Wyróżnił on trzy rodzaje funkcji państwa:

1. stanowienie prawa

2. wykonywanie prawa

3. sądzenie.

Każdej z w/w funkcji podporządkował określony organ:

Władza ustawodawcza miała być sprawowana przez dwuizbowy parlament: Izba niższa parlamentu miała być reprezentacją ludu, a Izba wyższa reprezentacją arystokracji. Władzę wykonawczą miał sprawować król z ministrami (wówczas funkcja premiera nie była jeszcze wyodrębniona). Władzę sadowniczą miały sprawować niezależne trybunały (które - jak pisał Monteskiusz - miały być „ustami ustawy” - czyli mają jedynie wypowiadać treści, które są zapisane w ustawach). Stąd - zdaniem Monteskiusza - sądy nie są żadną władzą, gdyż mają jedynie wypowiadać to, co napisał ustawodawca.

Idea Monteskiusza zyskała wielką popularność; już pierwsza konstytucja z 1787 r. (konstytucja USA) w praktyce realizowała zasadę podziału władz wg Monteskiusza (z tym, że władzą wykonawczą nie był monarcha lecz prezydent).

Współcześnie zasada podziału władz oznacza, że:

1. istnieją w państwie trzy wyodrębnione władze - ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza,

2. każdej z tych władz odpowiada określony organ państwowy,

3. władze są niepołączalne,

4. działalność władz ma zapewnić im wzajemne oddziaływanie i hamowanie.

Doktryna XVIII-wieczna uważała, że tylko w takim państwie - w którym władza jest podzielona i nie może być skupiona w jednym ręku w sposób tyrański - mogą być zagwarantowane prawa i wolności obywatelskie.

„Deklaracja Prawa Człowieka i Obywatela” z 1789 r. stwierdzała, że nie ma konstytucji w takim społeczeństwie, gdzie nie zostały zagwarantowane prawa jednostki i nie przyjęto zasady podziału władzy. To stwierdzenie towarzyszyło wszystkim twórcom konstytucji, aż po dzisiejszy dzień (z pewnymi wyjątkami).

We współczesnej Polsce demokratycznej jest pewnego rodzaju problem z zasadą podziału władz. Polega on na tym, że rozgraniczenie działalności organów władz państwowych w ramach poszczególnych władz jest niezwykle trudne. W przypadku organów władzy wykonawczej znajdujemy pewne aspekty prawodawstwa, a w działalności władzy ustawodawczej znajdujemy pewne aspekty wykonywania prawa. Następuje więc swego rodzaju przemieszanie różnych sfer działalności. Stąd we współczesnych państwach demokratycznych zasada podziału władzy pełni rolę przede wszystkim pewnego modelu idealnego, gdyż nie da się w sposób absolutny przeprowadzić rozgraniczenia między działalnością organów władzy państwowej należących do poszczególnych władz.

Możemy więc spotykać się z sytuacjami, kiedy np. organ władzy wykonawczej stanowi prawo. Najdalej idącym rozwiązaniem pod tym względem jest nadanie rządowi prawa do wydawania dekretów z mocą ustawy, kiedy to rząd (lub prezydent) tak naprawdę może przejąć funkcję ustawodawczą parlamentu, może stanowić dekrety zamiast ustaw parlamentu. W związku z trudnościami, które jawią się przy podziale różnych sfer aktywności do różnych organów władzy państwowej, powstały w doktrynie i orzecznictwie sądów konstytucyjnych dwie koncepcje:

1. Koncepcja domniemań kompetencyjnych - polega ona na tym, że kompetencje dające się określić dokładnie ze względu na ich treść można podporządkować poszczególnym władzom. Jeżeli np. dana kompetencja polega na stanowieniu prawa, to z samej swej istoty powinna przynależeć do organów władzy ustawodawczej; jeżeli kompetencja polega na wykonywaniu prawa to z samej swej istoty powinna przynależeć władzy wykonawczej. Z tym, że konstytucja może takie domniemanie obalić, np. w art. 92 jest powiedziane, że organy władzy wykonawczej mają prawo wydawania rozporządzeń i w ten sposób kompetencja, która polega na stanowieniu prawa, przynależy - z mocy konstytucji - do organów władzy wykonawczej. Jest to wyraźny przepis konstytucyjny obalający zasadę domniemania konstytucyjnego.

Może być tak, że konstytucja dopuszcza liczne wyjątki od zasady i w praktyce może się okazać, że np. organy władzy wykonawczej posiadają duże uprawnienia natury ustawodawczej - zależy to od konkretnego ustrojodawcy (jak określi on stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą),

2. Koncepcja istoty poszczególnych władz - oznacza ona, że istnieje jądro kompetencyjne władzy ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej. A więc istnieje jakaś zastrzeżona sfera kompetencji, w którą to sferę inne organy wkraczać nie mogą. Np. ustawa nie może powierzać parlamentowi jakiegoś rodzaju działalności polegającej na wykonywaniu prawa.(ustawa nie może np. powierzyć parlamentowi wyrażenia zgody na prywatyzację określonych przedsiębiorstw państwowych - dlatego, że należy to do władzy wykonawczej).

System wzajemnego hamowania i równoważenia się władzy.

W ramach systemu ustrojowego powinny istnieć takie mechanizmy, które pozwalają na hamowanie działalności pozostałych władz (jedne władze maja hamować inne). Przykładem modelu hamowania jest konstytucja USA z 1787 r. - konstytucja amerykańska poszła w kierunku separacji i hamowania się władz. Powodem było to, że nie istniała na gruncie amerykańskim potrzeba walki między siłami mieszczańskimi (rewolucyjnymi) a siłami feudalizmu i w związku z tym nie istniała groźba, że przy separacji władz nastąpi rozbicie struktury aparatu państwowego. Stąd na gruncie amerykańskim ustrojodawca mógł sobie pozwolić na przyjęcie w klasycznej postaci zasady separacji i hamowania się władz (wszystkie organy mogły być od siebie oddzielone).

W takim kierunku separacji i hamowania się władz - oprócz konstytucji amerykańskiej - poszły konstytucje państw Ameryki Łacińskiej. Natomiast w Europie ewolucja ta poszła w innym kierunku. Np. w Polsce istniała silna walka między siłami rewolucyjno-mieszczańskimi a siłami feudalnymi i w związku z tym przyjęcie koncepcji ścisłej separacji władz mogło doprowadzić na gruncie europejskim do rozbicia aparatu państwowego. Wobec tego w Europie nastąpiła ewolucja w kierunku modelu współdziałania poszczególnych władz.

Wzorcowym modelem dla państw europejskich były rozwiązania angielskie. Istota tego modelu polegała na tym, aby zachować niektóre instytucje feudalne - przede wszystkim monarchę oraz drugą izbę parlamentu złożoną z przedstawicieli arystokracji a jednocześnie by wprowadzić do systemu ustrojowego nowe instytucje - instytucje reprezentujące siły rewolucyjno-mieszczańskie, a więc rząd (gabinet) na czele z premierem oraz izbę pierwszą parlamentu, która (w przeciwieństwie do izby drugiej) pochodziła z wyborów powszechnych.

Istotą (założeniem) tego modelu współdziałania było to, by te organy - w celu urzeczywistnienia decyzji suwerena - podejmowały wspólne działania. Jednak rewolucja poszła w kierunku ograniczenia instrumentów feudalnych, a więc w kierunku ograniczenia znaczenia głowy państwa poprzez związanie monarchy rządową kontrasygnatą (każdy akt królewski musiał być podpisany przez właściwego ministra) i w ten sposób nastąpiła polityczna neutralizacja monarchy. Równolegle z tym zjawiskiem następowało zjawisko uzależnienia rządu od poparcia parlamentu, a dokładniej od poparcia izby pierwszej (pochodzącej z wyborów powszechnych). Temu zjawisku - wraz z rozszerzaniem się prawa wyborczego - towarzyszył spadek znaczenia izby drugiej (arystokratycznej). W ten sposób siły, które w czasie rewolucji burżuazyjnej reprezentowały mieszczaństwo uzyskały w systemie politycznym przewagę; nastąpił ewolucyjny spadek znaczenia starych organów reprezentujących siły feudalne (izby drugiej i monarchy). Organem, który dzierży rzeczywistą władzę państwową jest rząd; monarcha bez zgody rządu nic nie może uczynić ponieważ jest związany kontrasygnatą. Rząd ma legitymację demokratyczna, ponieważ jest wyłaniany z większości parlamentarnej z izby pierwszej parlamentu.

Tak więc w europejski model podziału władz opiera się nie na separacji (tak jak w USA), ale na współdziałaniu poszczególnych władz. To współdziałanie może istnieć z przewagą jednej władzy nad drugą, np. władzy ustawodawczej nad wykonawczą w III Republice francuskiej (1875 - 1940); może być też tak, że w systemie przewagę posiada władza wykonawcza (V Republika francuska 1958-do dziś).

Zasada podziału władz w Polsce.

W Polsce zasada podziału władz jest deklarowana w art. 10 ust.1 i 2 Konstytucji. Ustęp 1 dokonuje podziału władzy z punktu widzenia przedmiotowego (mówi o władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej). Natomiast w ustępie 2 mamy do czynienia z podziałem władz w aspekcie podmiotowym, a więc następuje podporządkowanie poszczególnych władz poszczególnym organom (władzę ustawodawczą sprawuje Sejm i Senat, władzę wykonawczą - Prezydent i RM, władzę sądowniczą - niezawisłe sądy i Trybunały). Poza tym systemem trójpodziału władzy w Konstytucji RP istnieje szereg organów, które nie mieszczą się w tradycyjnym podziale władzy. Organy te są umieszczone w rozdziale 9 Konstytucji i zostały nazwane „organami kontroli państwowej i ochrony prawa”. Są to takie organy jak: NIK, Rzecznik Praw Obywatelskich, KRRiTV, KRS.

W Polsce art. 10 mówi nie tylko podziale władzy, ale również o równoważeniu się władz. Takim mechanizmem równoważącym stosunki między władzą ustawodawczą a wykonawczą jest veto zwieszające Prezydenta wobec ustaw. Z drugiej strony Parlament może wyegzekwować odpowiedzialność polityczną wobec rządu (wotum nieufności gdy Parlament nie zgadza się z polityką prowadzoną przez rząd) i odpowiedzialność konstytucyjną wobec Prezydenta (za naruszenie Konstytucji). Również w ramach poszczególnych władz istnieją pewne mechanizmy wzajemnej równowagi, np. w stosunkach między Sejmem a Senatem (a więc w ramach organów władzy ustawodawczej) istnieje zasada, że Sejm zawsze może przełamać stanowisko Senatu o ile posiada odpowiednią ku temu większość. Istnieją tylko dwa wyjątki, gdy Sejm nie może przełamać stanowiska Senatu:

1. Senat zawsze musi wyrazić zgodę na zmianę Konstytucji (bezwzględną większością głosów),

2. mechanizm ratyfikacji umowy międzynarodowej o przystąpieniu RP do Unii Europejskiej - Konstytucja przewiduje dwa mechanizmy:

• jest zarządzane referendum, w którym naród upoważnia, bądź nie upoważnia Prezydenta do ratyfikacji takiej umowy międzynarodowej,

• uchwalenie ustawy upoważniającej Prezydenta do ratyfikacji takiej umowy międzynarodowej; ustawa ta jest uchwalana większością 2/3 głosów przez Sejm i Senat (art. 90 Konstytucji) - w tym przypadku Sejm nie może przełamać stanowiska Senatu.

Mówiąc o podziale władzy niewiele mówimy o władzy sądowniczej, wynika to z tego, że pewna tradycja nakazuje daleka idące odseparowanie sądu od władzy wykonawczej i ustawodawczej. Ta separacja sądów idzie bardzo daleko, gdyż istnieją bardzo ograniczone mechanizmy ingerencji władzy ustawodawczej bądź wykonawczej w działalność sądów. Taką tradycyjną formą ingerencji jest przede wszystkim „prawo łaski” ze strony głowy państwa (władzy wykonawczej), czy też możliwość uchwalenia ustawy o amnestii (władza ustawodawcza). W zasadzie są to jedyne sytuacje, gdy organy władzy ustawodawczej i wykonawczej mogą ingerować w działalność orzeczniczą sądów; w normalnym trybie w żaden sposób wyroku sądu nie można podważyć.

Podział władzy w znaczeniu pionowym polega na tym, że istnieją 3 sfery (piony) działalności państwa: ustawodawstwo, wykonywanie prawa i sądzenie. Można jednak również mówić o podziale władzy w znaczeniu poziomym. W znaczeniu poziomym mówimy o podziale władzy między centralne organy państwa a organy samorządu terytorialnego. W państwach federalnych zasada ta nabiera dodatkowego znaczenia. W państwach federalnych musi nastąpić określenie kompetencji władzy federalnej i określenie kompetencji części składowych federacji, a więc musi nastąpić podział kompetencji między władzą federalną a jednostki niższego rzędu (stany, kantony, kraje związkowe).

Idea praw człowieka.

Rozwój praw człowieka kształtuje się na przełomie XIX i XX wieku w związku z walką sił rewolucyjno-mieszczańskich z siłami feudalizmu. Niemniej koncepcja praw człowieka jest o wiele starsza, albowiem tradycja, początki współczesnej koncepcji praw człowieka mają swój początek w myśli judeochrześcijańskiej. Myśl judeochrześcijańska jeszcze w Starożytności odrzuciła koncepcję kolektywistyczną państwa; oparła się tylko i wyłącznie o koncepcję indywidualistyczną. Filozofowie chrześcijańscy odrzucili dotychczas obowiązującą zasadę totalnej zwierzchności państwa nad jednostką. Ojcowie Kościoła, przede wszystkim św. Augustyn i św. Tomasz z Akwinu, głosili równość ludzi. Równość ludzi według myśli judeochrześcijańskiej wynikała z biblijnej zasady, że Bóg stworzył człowieka na swój obraz i podobieństwo, stąd z wielkim bólem ojcowie Kościoła uznali także równość kobiet. Stosownie do tego, że ojcowie Kościoła głosili równość ludzi następowało również w aktach prawnych regulowanie równego statusu jednostki, ale jeszcze w ramach stanów społecznych. Takim najstarszym aktem, który regulował status jednostki w ramach stanu szlacheckiego była angielska Wielka Karta Wolności (Magna Carta Libertatum) z 1215 r. W Polsce najważniejszym aktem prawnym regulującym równość stanu szlacheckiego był królewski przywilej nietykalności osobistej z 1433 r. (przywilej jedlneńsko-krakowski nadany przez Władysława Jagiełło).

PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 4

TEMAT: IDEA PRAW CZŁOWIEKA (C.d.).

W rozwoju idei praw człowieka wyróżniamy trzy etapy (tzw. 3 generacje):

I. Pierwsza generacja (prawa pierwszej generacji):

Rozwój praw człowieka w ramach pierwszej generacji przypada na czasy XVII i XVIII wieku. Źródłem tej koncepcji była szkoła praw natury. Stwierdzała ona, że źródłem praw człowieka jest sama istota człowieczeństwa; pewne prawa istnieją w sposób naturalny; państwo tych praw nie musi nadawać. W koncepcji szkoły praw natury państwo było widziane w kategoriach umowy społecznej, oznacza to że państwo było powołane do obrony praw jednostki. Stąd szkoła prawa natury głosiła ideę rządu ograniczonego, a więc państwo miało tylko taka władzę, tylko takie uprawnienia, które zostały przekazane mu przez społeczeństwo w ramach umowy społecznej. Stąd (z umowy społecznej) wywodzi się cała idea podziału władzy oraz idea konstytucji pisanej.

W pierwszej generacji kształtują się dwie kategorie praw człowieka:

1. Wolności osobiste - ich istota polega na tym, iż jest to jakaś sfera jednostki wolna od ingerencji państwa (mówi się, że istnieje wolność od czegoś; wolność od ingerencji państwa). Takimi podstawowymi wolnościami, które już wtedy zostały sformułowane są:

- nietykalność osobista,

- wolność sumienia i wyznania,

- tajemnica korespondencji i inne.

2. Wolności polityczne - są to różnego rodzaju wolności, które są związane z istotą systemu demokratycznego. O wolnościach politycznych mówi się jako o wolnościach do czegoś. Są to przede wszystkim:

- prawa wyborcze (prawo wybierania przedstawicieli, czyli czynne prawo wyborcze),

- wolność do zrzeszania się (współcześnie najistotniejsze znaczenie ma wolność zrzeszania

się w

partie polityczne),

- wolność do zgromadzeń.

Najważniejszymi dokumentami, w których były zawarte prawa pierwszej generacji były:

[1. Dokumenty angielskie (pochodziły one z czasów rewolucji angielskiej):]

- Petycja praw z 1628 r.,

- Cabeas Corpus Act of..... (dosłownie: „dostarczymy ciało oskarżonego do sądu”) z 1679 r.,

- Bill of Rights („Ustawa o prawach”) z 1689 r.

[2. Dokumenty pochodzące z czasów, gdy powstawały pierwsze konstytucje pisane; na ogół obok konstytucji były uchwalane karty praw człowieka i obywatela:]

- Karta Praw Stanu Wirginia w USA z 1776 r.,

- Deklaracja Niepodległości USA z 1776 r. (również zawierała deklarację praw człowieka),

- pierwsze 9 poprawek do Konstytucji USA (1778 r.) uchwalonych jeszcze w końcu XVIII w.

(stanowią one zbiór przepisów o prawach człowieka w USA; sama Konstytucja USA w

swoim pierwotnym brzmieniu nie zawierała regulacji praw jednostki),

- Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r. (była to Deklaracja francuska; wywarła

ona olbrzymi wpływ na rozwój idei praw człowieka w innych państwach Europy

kontynentalnej i w wyniku orzeczenia Rady Konstytucyjnej Deklaracja ta jest uważana we

Francji za obowiązującą do dziś).

II. Druga generacja:

Druga generacja praw człowieka jest związana z rozwojem społeczno-gospodarczym Europy w XIX i na początku XX wieku. W związku z przemianami społecznymi (gospodarka kapitalistyczna) pojawia się koncepcja o nadaniu państwu roli aktywnej. Państwo nie miało już być nocnym stróżem (wg koncepcji klasycznego liberalizmu z XVIII państwo miało strzec własności poddanych, porządku społecznego istniejącego w danym państwie). Ta idea państwa jako „nocnego stróża” zaczęła odchodzić i pojawiła się koncepcja o aktywnej roli państwa. Pojawia się koncepcja przyznania obywatelom pewnych określonych praw socjalnych, chodzi tu o takie prawa obywatelskie jak:

- prawo do ubezpieczenia społecznego,

- prawo do ochrony zdrowia,

- prawo do nauki i inne.

Te prawa pojawiają się w niektórych państwach jeszcze w końcu XIX w. Przede wszystkim duże znaczenie miało tu ustawodawstwo socjalne w Niemczech końca XIX wieku, gdy rząd Bismarcka (w wyniku zaostrzających się stosunków społecznych, w wyniku wzrostu popularności partii socjaldemokratycznych socjaldemokratycznych w społeczeństwie) przyznawał obywatelom szereg uprawnień socjalnych. Jednak najważniejsze znaczenie dla nas ma okres po I wojnie światowej, gdyż wówczas - pod groźbą przewrotu komunistycznego - w konstytucjach były zapisywane w/w prawa socjalne.

III. Trzecia generacja:

Tzw. prawa trzeciej generacji są prawami bardzo specyficznymi, gdyż nie chodzi w nich o nadanie obywatelom jakichś określonych praw, tylko chodzi o to, aby zmusić państwo poprzez odpowiednie zapisy konstytucyjne do prowadzenia określonego rodzaju polityki. Tak więc prawa trzeciej generacji (zwane też prawami solidarnościowymi) są to tak naprawdę zasady polityki państwa określone w Konstytucji.

Przykład prawa trzeciej generacji:

Prawo do pracy rozumiane w znaczeniu podmiotowym (czyli prawo, którego skutkiem jest to, że obywatele mogą pójść do sądu ze skargą na państwo, że nie realizuje wynikającego z Konstytucji prawa do pracy). Przyznanie obywatelom takiego prawa doprowadziłoby do katastrofy finansowej państwa. Ten problem został rozwiązany w ten sposób, że w art. 65 ust. 5 Konstytucji RP znajdujemy zapis: „Władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych”. Ten zapis można określić jako „prawo do pracy”. Z tego zapisu konstytucyjnego nie wynika jednak prawo każdego obywatela do złożenia skargi na państwo. Jest tu zapisana tylko pewnego rodzaju linia polityki, którą państwo ma prowadzić w tej jednej, określonej dziedzinie.

Tego rodzaju zapisy o prowadzeniu przez państwo określonego rodzaju polityki znajdujemy również w innych przepisach konstytucji, np. art. 75: „Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania”.

Prawa człowieka w RP.

Jeżeli chodzi o nasze obecne rozwiązania konstytucyjne, to problematyka praw człowieka jest uregulowana w Konstytucji RP w rozdziale II. Jest to najdłuższy, najobszerniejszy rozdział naszej konstytucji; składa się on z 6 podrozdziałów. Mamy wyróżnione (podobnie jak generacje praw człowieka):

- wolności i prawa osobiste,

- wolności i prawa polityczne,

- wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne.

[Samodzielnie nauczyć się: zasady przewodnie statusu jednostki w Konstytucji RP; chodzi tu o takie zasady jak:

- zasada godności człowieka (art. 30),

- zasada wolności (art. 31 ust. 1 i 2; ust. 2 zdanie 2 - odwracając tok myślenia ustrojodawcy można powiedzieć, że każdy może czynić to, czego prawo mu nie zakazuje; organy władzy publicznej muszą działać na podstawie i w granicach prawa, natomiast jeżeli chodzi o działania człowieka, to naszą jedyną troską jest to czy określonego rodzaju działalność nie jest zakazana; prawo nie musi regulować wszystkich naszych działań),

- zasada równości (zwłaszcza art. 35 i 33).]

Ograniczenia praw i wolności.

O ograniczeniu praw i wolności możemy mówić w Konstytucji RP w dwóch aspektach - aspektach aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym.

Jeżeli chodzi o aspekt formalny ograniczeń praw i wolności, to przejawia się on w tym, że ograniczenia praw i wolności jednostki mogą być ustanawiane tylko w ustawie. W praktyce oznacza to, że ograniczenia mogą być nałożone tylko przez Parlament, a więc przez zgromadzenie przedstawicielskie.

Jeżeli chodzi o aspekt materialny, to wyraża się on w tym, że ograniczenia praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w celu ochrony wartości wymienionych w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Chodzi tu o takie wartości jak: bezpieczeństwo państwa, porządek publiczny, ochrona środowiska, ochrona zdrowia publicznego, ochrona moralności publicznej oraz ochrona praw i wolności innych osób. Są to oczywiście tylko pewnego rodzaju wartości o charakterze generalnym; tak naprawdę to do oceny Parlamentu należy, w jaki sposób te wartości będą rozumiane. Niemniej taki zapis konstytucyjny jest bardzo ważny, gdyż Parlament w ograniczaniu praw i wolności obywatelskich zostaje w ten sposób ograniczony. Trybunał Konstytucyjny - jako strażnik zgodności ustaw z Konstytucją - badając konstytucyjność ustawy ograniczającej prawa i wolności bada to, czy ograniczenia te mieszczą się w tych wartościach, które zostały wyliczone w art. 31 ust. 3 Konstytucji.

W związku z problematyką ograniczeń praw i wolności należy zadać pytanie o to, do jakiego stopnia ograniczenia praw i wolności mogą być dopuszczone. Jeżeli doprowadzimy do tego, że ograniczenia praw i wolności będą szły bardzo daleko, to może się w praktyce okazać, że tak naprawdę obywatele ze swoich praw i wolności nie będą mogli korzystać. W związku z tym w orzecznictwie sądów konstytucyjnych i w doktrynie prawa powstały dwie teorie (koncepcje) ograniczające ograniczenia praw i wolności:

1) Zasada proporcjonalności - w świetle tej koncepcji ograniczenia praw i wolności muszą mieć charakter niezbędny, a to co jest niezbędne ustalamy w ten sposób, że porównujemy znaczenie, wagę interesu publicznego (w celu którego ograniczenie zostało ustanowione) oraz znaczenie prawa lub wolności, którego ograniczenie ma dotykać. A więc następuje tu ważenie dwóch wartości - wartości interesu publicznego oraz wartości danej, konkretnej wolności obywatelskiej. Porównujemy te dwie wartości i stwierdzamy, czy dla określonego rodzaju interesu publicznego konieczne jest ograniczenie danego prawa lub wolności, a jeśli tak, to w jakim stopniu to ograniczenie jest konieczne. Nie możemy w sposób dowolny ograniczać praw i wolności; każde ograniczenie musi odpowiadać interesowi publicznemu.

2) Koncepcja istoty praw i wolności - koncepcja ta pojawiła się na tle problematyki ograniczeń praw i wolności. Koncepcja ta wiąże się z wydzieleniem w każdym prawie i wolności tzw. rdzenia oraz otoczki (w ramach każdego prawa i każdej wolności wyróżniamy rdzeń i otoczkę). Rdzeń każdego prawa jest to pewien element podstawowy, bez którego dane prawo istnieć nie może. Przy ograniczaniu praw człowieka nie można tego rdzenia naruszyć, dlatego, że ograniczenie (zniszczenie) rdzenia danego prawa doprowadza do zniszczenia całego prawa. Natomiast otoczka stanowi pewnego rodzaju element dodatkowy; może być ona modyfikowana w różny sposób bez zniszczenia danego prawa. Tak więc ograniczenie prawa lub wolności może dotykać jedynie otoczki, a więc pewnego elementu, który nie decyduje o istocie danego prawa/wolności.

Przykład: problematyka wywłaszczenia:

W myśl art. 21 Konstytucji (ust. 1) „Rzeczpospolita Polska chroni własność i prawo dziedziczenia”, (ust. 2) „Wywłaszczenie jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na celu publiczne i za słusznym odszkodowaniem”. Dokonując wywłaszczenia doprowadzamy do zniszczenia rdzenia prawa własności, dlatego, że wywłaszczając obywatela z jego własności de facto tę własność mu odbieramy (a więc własność jako prawo zostaje zniszczone; rdzeń tego prawa zostaje zniszczony). Jeżeli jednak ustanowimy na nieruchomości służebność to jest to tylko ograniczenie (zostaje naruszona otoczka).

Środki ochrony praw i wolności:

Środki ochrony praw i wolności zostały zawarte w art. 77 - 81 Konstytucji RP. W art. 77 jest ustanowione prawo każdego obywatela do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej. Art. 77 ust. 2 oraz art. 78 mówią o prawie do sądu. Art. 79 mówi o prawie skargi konstytucyjnej; art. 80 mówi natomiast o prawie złożenia skargi do Rzecznika Praw Obywatelskich.

TEMAT: ZASADY DEMOKRATYCZNEGO PAŃSTWA PRAWNEGO.

Idea państwa prawnego narodziła się w Niemczech w XIX wieku (szkoła pozytywizmu prawniczego). W swoim pierwotnym brzmieniu idea państwa prawnego miała znaczenie czysto formalne, a więc twierdziła, że organy władzy państwowej miały działać na podstawie prawa. W pierwotnym brzmieniu idea państwa prawnego nie odpowiadała na pytanie jaka ma być treść stanowionego prawa, a więc nie była podkreślana materialna strona prawa - chodziło tylko o aspekt formalny (organy władzy państwowej mają działać na podstawie prawa).

[w praktyce państwo faszystowskie było państwem prawa, gdyż istniał określony katalog prawa i to prawo było stanowione, było stosowane (niezależnie od tego, że to prawo było nieludzkie, sprzeczne z podstawowymi wartościami); ważne było tylko to, że organy państwowe były prawe związane.)]

W tym sensie idea państwa prawnego w aspekcie tylko formalnym poniosła klęskę.

Po II wojnie światowej w wyniku doświadczeń okresu poprzedniego (państwa faszystowskiego) obok aspektu formalnego pojawił się problem materialnej strony stanowionego prawa. Został sformułowany katalog podstawowych zasad, któremu prawo musi odpowiadać. Do tego katalogu podstawowych zasad zaliczono przede wszystkim:

- ochronę godności człowieka,

- prawną regulację stosunków między państwem a obywatelem (w szczególności gwarancje

równości obywateli wobec prawa),

- ochronę praw mniejszości (narodowych, religijnych i innych),

- wyrównanie przez państwo szkody za działania swoich urzędników niezgodne z prawem,

- zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit).

W ten sposób, zapisując te zasady w konstytucji dotychczasowej formule państwa prawnego rozumianego w aspekcie tylko formalnym nadano pewną treść materialną, treść, która jest charakterystyczna dla wszystkich współczesnych państw demokratycznych. W Polsce ta zasad nazywa się zasadą demokratycznego państwa prawnego. Ta zasada została wpisana do naszej Konstytucji w noweli grudniowej z 1989 r.

Państwo demokratyczne jest pojęciem szerszym; państwo demokratyczne jest zawsze państwem prawnym, ale państwo prawne nie zawsze musi być państwem demokratycznym.

Obecnie pojęciu „demokratyczne państwo prawne” nadaje się bardzo szerokie znaczenie, dlatego że pojęciu „demokratyczne państwo prawne” odpowiada katalog podstawowych zasad ustrojowych danego państwa.

Najważniejsze zasady demokratycznego państwa prawnego to:

1. zasada podziału władz,

2. zasada nadrzędności konstytucji,

3. zasada niezależności sądów i niezawisłości sędziów,

4. zasada szczególnej roli ustawy jako źródła prawa powszechnie obowiązującego,

5. zasada samorządu terytorialnego.

Trybunał Konstytucyjny w latach 1989 - 1997 wydobył z zasady demokratycznego państwa prawnego szereg zasad szczegółowych. Najważniejsza część zasad szczegółowych, które zostały wywiedzione (wyinterpretowanie) z zasady demokratycznego państwa prawnego, odnosi się do zasad techniki legislacyjnej; są to:

1. zasada zaufania obywateli do państwa i stanowionego przez nie prawa - chodzi przede wszystkim o to, aby obywatele nie byli zaskakiwani różnego rodzaju rozwiązaniami prawnymi, które państwo formułuje,

2. zasada nie działania prawa wstecz (lex retro non agit) - zasada ta ma charakter bezwzględny tylko w prawie karnym; mówi o tym art. 42 ust 1. zdanie 1 Konstytucji: „Odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia”. Jednak nawet w prawie karnym zasada ta nie jest zasadą bezwzględną, gdyż (w myśl art. 42 ust.1 zdanie 2) nie odnosi się do czynu, który stanowił w czasie jego popełnia przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego.

Zasada nie działania prawa wstecz jest rygorystycznie przestrzegana przede wszystkim w prawie podatkowym; w innych gałęziach prawa zasada ta ma charakter względny. Oznacza to, że odnosi się ona tylko do przepisów, które pogarszają sytuację obywatela. Natomiast nie ma przeszkody ku temu by ustawa nadawała z mocą wsteczną obywatelom określonego rodzaju uprawnienia (a więc ustawa może z mocą wsteczną polepszać sytuację podmiotów prawa).

3. zasada ochrony praw słusznie nabytych - oznacza to, że raz uzyskane prawo nie może być odebrane lub modyfikowane w sposób niekorzystny dla obywatela. Jest to zasada stosunkowo względna, gdyż zasada ta nie odnosi się przede wszystkim do takich sytuacji gdy dane prawo zostało uzyskane w sposób niesłuszny, niezgodny z zasadami sprawiedliwości. Również sytuacja finansowa skarbu państwa może przemawiać za ograniczeniem tego prawa (w razie kryzysu skarbu państwa prawa te mogą być modyfikowane w sposób niekorzystny, np. renty i emerytury),

4. zasada stosownego vacatio legis - zasada ta mówi, że vacatio legis ma być odpowiednie (stosowne). Takim odpowiednim vacatio legis jest termin 14-dniowy (jest to zasada). Są jednak przepisy, które wymagają dłuższego vacatio legis. W szczególności Trybunał Konstytucyjny podniósł konieczność dłuższego vacatio legis dla przepisów podatkowych i przepisów odnoszących się do działalności gospodarczej,

5. zasada proporcjonalności (czyli zakaz nadmiernej ingerencji państwa),

6. zakaz dokonywania zmian w prawie podatkowym w trakcie roku podatkowego oraz nakaz dokonywania takich zmian w roku poprzedzającym rok podatkowy.

(Pierwsza cecha) Zasada hierarchicznego systemu źródeł prawa.

Jest ona jedną z zasad wynikających z zasady demokratycznego państwa prawnego.

System prawny jest zbudowany w sposób hierarchiczny. Na czele tego systemu stoi Konstytucja. Szczególną rolę w systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego odgrywa ustawa. Z zasady hierarchicznego systemu źródeł prawa wynika kilka konsekwencji:

1. wymóg zgodności aktu niższego rzędu z aktami wyższego rzędu,

2. uchylenie lub zmiana aktu prawnego danego szczebla może być dokonana tylko przez nowy akt tego samego rzędu lub akt rzędu wyższego,

3. zakaz wydawania aktów najniższego szczebla bez upoważnienia w akcie wyższego rzędu - chodzi przede wszystkim o to, że akty podustawowe (rozporządzenia) mogą być wydawane tylko i wyłącznie na podstawie aktu wyższego rzędu (ustawy).

(Druga cecha) Zamknięty katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

Cecha systemu zamkniętego odnosi się tylko i wyłącznie do źródeł prawa powszechnie obowiązującego (nie obejmuje systemu źródeł prawa wewnętrznego, który ma charakter otwarty).

O zamknięciu źródeł prawa powszechnie obowiązującego możemy mówić :

1. w aspekcie przedmiotowym - oznacza to, że Konstytucja wymienia wszystkie rodzaje aktów normatywnych, które mają charakter źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W konsekwencji oznacza to, że ustawa nie może przewidywać innych źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Katalog zamknięty źródeł prawa powszechnie obowiązującego jest wymieniony przede wszystkim w art. 87 Konstytucji; stwierdza on, że do źródeł prawa powszechnie obowiązującego zaliczamy:

- Konstytucję,

- ustawy,

- ratyfikowane umowy międzynarodowe,

- rozporządzenia,

- prawo miejscowe.

W art. 87 mamy podany jedynie podstawowy katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego. W art. 91 ust. 3 jest zawarty zapis, że „jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez RP umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”. Chodzi tu o to, że ustrojodawca przewidując możliwość integracji Polski ze Wspólnotami Europejskimi, przewidział miejsce źródeł prawa stanowionych przez organy UE w systemie źródeł prawa powszechnie obowiązującego. Prawo stanowione przez tą organizację jest stosowane bezpośrednio, a więc nie wymaga dodatkowego przekwalifikowania na źródło prawa krajowego; tak więc akt UE może być przez sąd/urząd/organ władzy publicznej stosowany bezpośrednio aspekcie ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawą.

W art. 234 Konstytucji jest mowa o rozporządzeniu z mocą ustawy (są to dekrety, które w Polsce nazywają się rozporządzeniami z mocą ustawy). Rozporządzenia z mocą ustawy w Polsce mają charakter bardzo ograniczony. W myśl art. 234 mogą one być wydawane przez Prezydenta tylko w czasie stanu wojennego, jeżeli Sejm nie może zebrać się na posiedzenia.

2. w aspekcie podmiotowym - w aspekcie podmiotowym zasada zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego oznacza, że Konstytucja wymienia wszystkie organy uprawnione do stanowienia (wydawania) aktów prawa powszechnie obowiązującego. Prawo wydawania ustaw przysługuje tylko i wyłącznie Parlamentowi (wyjątek: art. 234 - prawo Prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie stanu wojennego). Prawo wydawania rozporządzeń (wykonawczych do ustawy) posiadają:

- Prezydent,

- Rada Ministrów,

- Prezes Rady Ministrów,

- Minister kierujący działem administracji rządowej (tzw. minister resortowy),

- przewodniczący komitetów o których mowa w art. 147 ust.4 Konstytucji (obecnie

chodzi o dwa rodzaje komitetów: Komitet Integracji Europejskiej i Komitet Badań

Naukowych),

- Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.

Żaden inny (niż w/w) organ nie ma prawa wydawania rozporządzeń. W szczególności prawa wydawania rozporządzeń nie posiada NBP (specjalne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego w tej sprawie).

Jeżeli chodzi o prawo miejscowe, to Konstytucja stwierdza (w art. 94) tylko, że prawo to przysługuje organom samorządu terytorialnego oraz terenowym organom administracji rządowej. Natomiast Konstytucja nie precyzuje jakie są to organy samorządu terytorialnego, a więc nastąpiło tutaj częściowe zamknięcie źródeł prawa miejscowego w aspekcie podmiotowym.

W myśl art. 88 Konstytucji warunkiem wejścia w życie aktów prawa powszechnie obowiązującego jest ich ogłoszenie. W tym względzie jest specjalna ustawa „O ogłaszaniu aktów normatywnych...” z dnia 20 VII 2000 r. Podstawową zasadą tej ustawy jest to, że akty normatywne wchodzą w życie 14 dnia od ich ogłoszenia. Akty normatywne są ogłaszane w dziennikach urzędowych. Najważniejszym z nich jest Dziennik Ustaw; ogłaszane są tam akty prawa powszechnie obowiązującego, a więc ustawy, rozporządzenia, rozporządzenia z mocą ustawy, teksty jednolite tych ustaw oraz orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, które odnoszą się do źródeł prawo powszechnie obowiązującego. W Dz. U. są publikowane również różnego rodzaju inne ważne akty wymienione przez ustawę, np. akty odnoszące się do stanów nadzwyczajnych (rozporządzenie o wprowadzeniu stanu wojennego, nadzwyczajnego, klęski żywiołowej), akty do wyborów (prezydenckich, parlamentarnych, referendów). Drugim dziennikiem urzędowym jest Monitor Polski oraz Monitor Polski B. Również poszczególni ministrowie kierujący działami administracji rządowej wydają swoje dzienniki urzędowe. Istnieją także dzienniki urzędowe Urzędów Centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe wydawane przez wojewodów.

Charakterystyka źródeł prawa powszechnie obowiązującego.

I. Pierwszym źródłem prawa, o którym mówi Konstytucja, jest właśnie Konstytucja. Istnieje jednak akt normatywny, który nie jest znany w polskiej Konstytucji - jest to Ustawa konstytucyjna. Pod względem mocy prawnej Ustawa konstytucyjna jest równa Konstytucji, a więc - podobnie jak Konstytucja - ma najwyższą moc prawną (może zmieniać i uchylać akty normatywne niższego rzędu. Różnica między Konstytucją a Ustawą konstytucyjną wyraża się w zakresie przedmiotowym Ustawy konstytucyjnej (w materii, którą Ustawa konstytucyjna reguluje). Ustawa konstytucyjna reguluje tylko część materii konstytucyjnej, jakiś określony jej wycinek (np. Ustawą konstytucyjną była „Mała Konstytucja”). Funkcje Ustawy konstytucyjnej (czemu służą Ustawy konstytucyjne?):

1) dokonywanie zmian w Konstytucji - Konstytucja sztywna jest zmieniana w trybie

utrudnionym (szczególnym) i Ustawa konstytucyjna służy właśnie w celu dokonania

zmiany w Konstytucji; w Polsce taka Ustawa konstytucyjna nazywa się „Ustawą o zmianie

Konstytucji”,

2) uzupełnianie obowiązującej Konstytucji - obok normalnej Konstytucji może istnieć ustawa,

która reguluje określoną materię (kwestię) konstytucyjną. Szczególną rolę pełnią ustawy

konstytucyjne regulujące kwestię wejścia w życie Konstytucji (istnieją niekiedy Ustawy

konstytucyjne, które regulują tryb wejścia w życie przepisów Konstytucji). W Konstytucji

RP tryb wejścia w życie jest uregulowany przepisami przejściowymi Konstytucji, ale np.

wejście w życie Konstytucji PRL z 1952 r. zostało uregulowane oddzielną Ustawą

konstytucyjną.,

3) zastępowanie Konstytucji w sytuacji, gdy nie doszło jeszcze do uchwalenia Konstytucji.

Taką funkcję pełniła „Mała Konstytucja”,

4) jednorazowe zawieszanie przepisów obowiązującej Konstytucji - chodzi tu o taką sytuację,

gdy istnieje potrzeba jednorazowego odstąpienia od przepisów Konstytucji, np. w czasach

PRL na mocy Konstytucji z 1952 r. nie istniała instytucja rozwiązania Sejmu, a dwukrotnie

- w 1981 i w 1989 r. zaistniała polityczna potrzeba skrócenia kadencji Sejmu.

II. Podstawowym źródłem prawa powszechnie obowiązującego jest ustawa. Ustawa jest to akt Parlamentu (pierwsza cecha). Oznacza to, że ustawa nie może być wydana przez żaden inny organ władzy państwowej (może być wydawana tylko i wyłącznie przez Parlament). Oznacza to również, że ustawa nie może być uchwalona w drodze referendum. W Polsce nie ma (w przeciwieństwie do Francji) instytucji tzw. referendum ustawodawczego; jedynym organem w Polsce, który ma prawo wydawania ustaw jest Parlament. Pewnym wyjątkiem w tym uprawnieniu Parlamentu jest instytucja tzw. ustawodawstwa delegowanego (delegacja ustawodawcza). W Polsce przejawem takiego ustawodawstwa delegowanego jest art. 234 Konstytucji, a więc prawo Prezydenta do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w czasie stanu wojennego. Tak więc ustawodawstwo delegowane jest to prawo organu władzy wykonawczej do wydawania dekretów z mocą ustawy (albo rozporządzeń z mocą ustawy - jest to tylko kwestia nazewnictwa). Istnieją dwie formy ustawodawstwa delegowanego:

1. dekrety z upoważnienia Konstytucji - jest to instytucja starsza, po raz pierwszy była uregulowana w Karcie konstytucyjnej Ludwika XVIII (Francja 1814 r.). W myśl art. 14 Karty konstytucyjnej król miał prawo wydawania rozporządzeń i ordynansów niezbędnych do wykonania ustaw i dla bezpieczeństwa państwa. Dekretami z upoważnienia Konstytucji były również dekrety Rady Państwa wydawane w Polsce w latach 1952-89,

2. dekrety z upoważnienia ustawy - Konstytucje przewidują niekiedy możliwość uchwalenia przez Parlament specjalnej ustawy upoważniającej dany organ do wydawania dekretów z mocą ustawy. Tak więc - w przeciwieństwie do dekretów z upoważnienia Konstytucji - potrzebna jest jeszcze specjalna ustawa upoważniająca Parlamentu. Taki model ustawodawstwa delegowanego został przyjęty przez „Małą Konstytucję” z 1992 r. W myśl art. 23 tej Konstytucji Parlament (Sejm) mógł uchwalić bezwzględną większością głosów ustawę upoważniającą Radę Ministrów do wydawania rozporządzeń z mocą ustawy w określonych sprawach.

Nasza Konstytucja z 2 IV 1997 r. przewiduje tylko pierwszy rodzaj ustawodawstwa delegowanego (dekrety z upoważnienia Konstytucji, czyli rozporządzenia z mocą ustawy). są one wydawane przez Prezydenta w czasie stanu wojennego, ale wtedy i tylko wtedy, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzeniu. Prezydent nie wydaje rozporządzeń z mocą ustawy samodzielnie, tylko na wniosek Rady Ministrów i każde takie rozporządzenie musi być kontrasygnowane przez Premiera i zatwierdzone przez Sejm na najbliższym posiedzeniu.

Współczesna regulacja ustawodawstwa delegowanego jest ściśle związana z problematyką stanów nadzwyczajnych. Organy egzekutywy muszą mieć prawo do podejmowania wszelkich środków, które uznają za stosowne w celu zapewnienia bezpieczeństwa państwa. W Polsce ta funkcja rozporządzenie z mocą ustawy ma jeszcze na celu niejako zastąpienie Sejmu (gdy Sejm nie może się zebrać na posiedzenie).

W systemach o sesyjnym trybie pracy Parlamentu upoważnienie do wydawania dekretów z mocą ustawy jest takie, że w czasie przerwy między sesjami Parlament nie działa, a więc jeżeli zaistnieje potrzeba uregulowania jakiejś problematyki przez ustawę, to organ władzy wykonawczej ma prawo wydawania dekretów z mocą ustawy (po to by zastąpić Parlament, gdy nie zbiera się on na posiedzenie).

(Druga cecha) Drugą cechą ustawy jest jej normatywny charakter. Oznacza to, że na podstawie ustawy można skonstruować normę prawną (o charakterze generalnym lub abstrakcyjnym). Charakter generalny normy prawnej oznacza, że jest ona skierowana do pewnej klasy adresatów wyróżnionych ze względu na jej wspólną cechę. Natomiast charakter abstrakcyjny normy prawnej polega na tym, że ustanawia ona pewne wzory zachowań, w konsekwencji czego zasadą jest, że norma prawne nie ulega skonsumowaniu przez jej jednorazowe zastosowanie (ta sama norma prawna odnoszona jest do wielu rodzajów zachowań; do powtarzających się zachowań). W Polsce niedopuszczalne jest uchwalanie ustaw o charakterze konkretnym, indywidualnym, odnoszących się do jednorazowego przypadku (jest to zasada).

(Trzecia cecha) Trzecia cechą ustawy jest jej najwyższe miejsce w systemie źródeł prawa krajowego. W doktrynie prawa konstytucyjnego sformułowano zasadę prymatu ustawy. Zasada prymatu ustawy oznacza, że:

1. ustawa jest aktem samoistnym, a więc do jej wydania nie jest potrzebne żadne upoważnienie,

2. ustawa może być zmieniona, uchylona lub zawieszona tylko przez Konstytucję lub inną ustawę,

3. ustawa może zmieniać, uchylać lub zawieszać każdą inną normę prawną prawa krajowego (oczywiście oprócz Konstytucji),

4. wydawanie innych aktów jest dopuszczalne tylko na podstawie szczegółowego upoważnienia wynikającego z ustawy i tylko w celu wykonania ustawy.

(Czwarta cecha) Czwartą cechą ustawy jest jej nieograniczony zakres przedmiotowy. Oznacza to, że ustawa może uregulować każdą materię, ograniczenie wynika tylko z zakresu materii regulaminu Sejmu i Senatu. Art. 112 Konstytucji określa co jest przedmiotem regulaminu Sejmu i Senatu. Ta materia i tylko ta materia nie może być przez ustawę regulowana. Z problematyką nieograniczonego zakresu przedmiotowego ustawy wiąże się zasada wyłączności ustawy. Oznacza ona zastrzeżenie pewnych materii tylko dla ustawy. Jest to w zasadzie historia, gdyż w ten sposób podkreślano kiedyś, że Parlament i tylko Parlament ma prawo do regulacji pewnych określonych materii (w szczególności chodziło o podkreślenie, że tylko i wyłącznie Parlament ma prawo do określenie w formie ustawy praw i obowiązków obywateli). Na tle naszej obecnie obowiązującej Konstytucji zasada wyłączności ustawy nabiera zupełnie innego znaczenia, dlatego że każda materia prawa powszechnie obowiązującego może być przedmiotem regulacji ustawy. Co więcej ustanowienie normy prawa powszechnie obowiązującego może być dokonane tylko i wyłącznie przez ustawę.

(Piąta cecha) Piątą cechą ustawy jest to, że ustawa dochodzi do skutku w drodze szczególnej procedury.

III. Ratyfikowane umowy międzynarodowe - tylko ratyfikowane umowy międzynarodowe są źródłem prawa powszechnie obowiązującego (wynika z tego, że umowy, które nie zostały ratyfikowane w ogóle nie stanowią źródła prawa powszechnie obowiązującego). W myśl art. 91 ust.1 Konstytucji ratyfikowana umowa międzynarodowa po jej ogłoszeniu (musi być ogłoszona w Dz. U.) stanowi część krajowego porządku prawnego i jest stosowana bezpośrednio (chyba, że z samej umowy wynika, że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy). Tak więc umowy międzynarodowe co do zasady mają być stosowane bezpośrednio, ale umowa międzynarodowa może mieć taki charakter, że jej przepisy nie będą się nadawały do bezpośredniego stosowania. W takich sytuacjach jest wydawana ustawa, która transformuje (przekształca) treść umowy międzynarodowej w katalog źródeł prawa krajowego.

W myśl ust.2 art. 91 Konstytucji umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Wszystkie umowy międzynarodowe ratyfikuje Prezydent, z tym, że dla ratyfikacji niektórych umów międzynarodowych Prezydent potrzebuje zgody Parlamentu wyrażonej w ustawie. Te umowy, które dla ratyfikacji wymagają zgody Parlamentu są, wymienione w art. 89 Konstytucji.

Miejsce umowy międzynarodowej w systemie źródeł prawa krajowego.

Jeżeli umowa międzynarodowa jest ratyfikowana za zgodą Parlamentu, to w razie kolizji z normą ustawową pierwszeństwo ma norma wynikająca z

PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 5

Rozporządzenia.

Rozporządzenia - są to akty wykonawcze do ustaw. Rozporządzenia muszą być wydawane na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Kwestię rozporządzeń reguluje artykuł 92 Konstytucji. Artykuł ten definiuje trzy podstawowe cechy rozporządzeń. Cechy te wyrażają się w tym, że rozporządzenia muszą odpowiadać tzw. wymaganiom szczegółowości; chodzi tu o trzy rodzaje szczegółowości (3 cechy rozporządzenia):

1. szczegółowość podmiotowa - oznacza, że rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji i ustawa zawsze musi wskazywać organ, który ma wydać dane rozporządzenie. Oznacza to, że w Konstytucji są wymienione wszystkie organy posiadające prawo do wydawania rozporządzeń. Ustawa upoważniając jakiś organ do wydania rozporządzenia nie może wykroczyć poza ten katalog, który został zawarty w Konstytucji, a więc nie może upoważnić innego organu do wydania rozporządzenia niż organ, który został w Konstytucji przewidziany. W szczególności oznaczało to (kilka lat temu), że takim organem, który nie ma prawa do wydawania rozporządzeń jest NBP (specjalne orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego),

2. szczegółowość przedmiotowa - polega ona na tym, że ustawa musi wskazywać zakres spraw przekazanych do uregulowania w rozporządzeniu,

3. szczegółowość treściowa - oznacza, że ustawa musi formułować wytyczne dotyczące treści rozporządzenia.

W art. 92 ust. Konstytucji mamy zawarty zakaz subdelegacji. Zakaz ten oznacza, że organ, który został upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać tej kompetencji innemu organowi.

Akty prawa miejscowego.

Akty prawa miejscowego są źródłem prawa powszechnie obowiązującego; mówi o tym art. 94 Konstytucji. Akty te są stanowione przez organy samorządu terytorialnego oraz przez terenowe organy administracji rządowej. Konstytucja nie wskazuje jakie konkretnie organy mają prawo wydawania aktów prawa miejscowego. Nawet w rozdziale 7 Konstytucji mówiącym o samorządzie terytorialnym nie ma mowy o tym jakie powinny być organy samorządu terytorialnego (jest mowa tylko o tym, że powinny być to organy stanowiące i zarządzające). Konkretne organy samorządu terytorialnego (rada gminy, rada powiatu, sejmiki wojewódzkie, burmistrz, prezydent lub starosta, marszałek województwa) są organami, które mają swoją podstawę wyłącznie ustawową. Tak więc katalog źródeł prawa powszechnie obowiązującego nie został do końca zamknięty (jest to wyłom w zasadzie zamkniętego systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego).

Akty prawa miejscowego są wydawane na podstawie i w granicach upoważnień zawartych w ustawie. Jest to nieco inne sformułowanie (łagodniejsze) niż w przypadku rozporządzeń. Tak więc organy wydające akty prawa miejscowego posiadają większą swobodę niż organy, które wydają rozporządzenia.

Istnieją dwa rodzaje aktów prawa miejscowego:

1. przepisy wykonawcze do ustaw - są to przepisy wydawane w formie uchwały rady gminy/rady powiatu lub sejmiku województwa. W wyjątkowych przypadkach przepisy wykonawcze mogą być wydawane przez organy zarządzające. Charakterystyczną cechą tych uchwał jest to, że zawsze muszą mieć one podstawę ustawową (zawsze jakaś ustawa musi upoważniać organy gminy/ powiatu/ województwa do wydawania tego rodzaju przepisów wykonawczych),

2. przepisy porządkowe - w przeciwieństwie do przepisów wykonawczych przepisy porządkowe mogą być stanowione na podstawie generalnego upoważnienia ustawy „O samorządzie gminy” bądź ustawy „O samorządzie powiatu”. Przepisy porządkowe nie mogą być stanowione przez organy samorządu województwa. Na poziomie województwa przepisy porządkowe wydaje wojewoda. Przepisy porządkowe są wydawane wtedy, gdy jest to niezbędne dla zapewnienia porządku, spokoju i bezpieczeństwa publicznego. Przepisy porządkowe mogą być stanowione przez radę gminy lub radę powiatu, a w innych (koniecznych) sytuacjach przez organy zarządzające.

Akty prawa wewnętrznego.

Polski system źródeł prawa jest zbudowany na zasadzie dualizmu. Mamy do czynienia ze źródłami prawa powszechnie obowiązującego i oprócz tego funkcjonuje system źródeł prawa wewnętrznego (art. 93 Konstytucji). Akty prawa wewnętrznego nie mogą być podstawa decyzji w stosunku do obywateli i innych podmiotów prawa (np. taki akt prawa wewnętrznego jak uchwała Rady Ministrów czy zarządzenie ministra nie może być podstawą wydania orzeczenia przez sąd; nie może być podstawa do wydania decyzji administracyjnej). W przeciwieństwie do systemu źródeł prawa powszechnie obowiązującego (system zamknięty), system źródeł prawa wewnętrznego ma charakter otwarty. Konstytucja nie wymienia podmiotów uprawnionych do wydawania aktów prawa wewnętrznego.

Cechy aktów prawa wewnętrznego:

1. wymóg kierowania aktów prawa wewnętrznego wobec jednostek organizacyjnie podległych, np. minister może wydać jakiś akt/zarządzenie, które będzie obowiązywało tylko organy podległe temu ministrowi (np. minister finansów może wydać zarządzenie, którym będą zobowiązane np. izby skarbowe); musi istnieć stosunek podległości między organem wydającym akt a adresatem aktu,

2. akty prawa wewnętrznego mogą być wydawane tylko na podstawie ustawy; ustawa musi upoważniać dany organ do wydawania aktów prawa wewnętrznego,

3. akty prawa wewnętrznego nie mogą być podstawą decyzji wydanej wobec obywatela, osoby prawnej lub innego podmiotu prawa.

Konstytucja wymienia dwa akty prawa wewnętrznego. W art. 93 Konstytucji jest mowa o uchwałach Rady Ministrów oraz o zarządzeniach Prezesa Rady Ministrów i ministrów.

Ustawa może jednak upoważniać jeszcze inne organy niż wymienione w art. 93 Konstytucji.

System źródeł prawa w aspekcie integracji europejskiej (art. 90 i 91 ust. 3).

W art. 90 Konstytucji określony jest tryb, w jakim Rzeczpospolita Polska związała się umową międzynarodową o przystąpieniu do Wspólnot Europejskich. W praktyce został wykorzystany tryb referendum ogólnokrajowego, jednak istniało jeszcze jedno wyjście.

Tak jak wszystkie umowy międzynarodowe, tak również i tę ratyfikował Prezydent. Problem dotyczył tylko tego, w jakim trybie została udzielona zgoda na ratyfikację. W myśl art. 89 Konstytucji na umowy międzynarodowe tam wymienione jest wymagana zgoda parlamentu wyrażona w ustawie. Natomiast w art. 90 jest przewidziana taka sytuacja, że ustawa, na mocy której Sejm wyraziłby zgodę na ratyfikację tej umowy międzynarodowej musiałaby być uchwalona większością 2/3 głosów w Sejmie i większością 2/3 głosów w Senacie. Tak więc jest to tryb uchwalenia ustawy trudniejszy niż tryb zmiany Konstytucji, gdyż do zmiany Konstytucji wymagana jest większość 2/3 głosów w Sejmie i większość bezwzględna w Senacie. Jest to jedyny - obok trybu zmiany Konstytucji - przypadek, kiedy obie izby Parlamentu są równouprawnione; Sejm nie może przełamać stanowiska Senatu. W normalnym postępowaniu ustawodawczym Sejm zawsze może przełamać stanowisko Senatu (jeżeli Senat nie zgadza się na uchwalenie ustawy lub gdy wnosi poprawki). Dlatego w przypadku art. 90 Konstytucji ta ustawa musiałaby być uchwalona przez Sejm i Senat; Sejm nie miałby możliwości przełamanie stanowiska Senatu.

W praktyce zostało zastosowane referendum. Podstawą do zarządzenia referendum był art. 90 ust. 3 Konstytucji. W świetle tego przepisu zamiast wyrażania zgody na ratyfikację umowy międzynarodowej o przystąpieniu Polski do UE w formie ustawy, Sejm bezwzględną większością głosów mógłby zadecydować o przeprowadzeniu referendum ogólnokrajowego. W praktyce właśnie został zastosowany ten tryb. To referendum odbywa się na zasadzie artykułu 125 Konstytucji, a więc odnoszą się do niego wszystkie przepisy, które odnoszą się do normalnego referendum ogólnokrajowego (w szczególności przepisy o wiążącym charakterze referendum). To referendum miało charakter wiążący, jeżeli wzięło w nim udział ponad 50% uprawnionych do głosowania.

[referendum ogólnokrajowe jest ważne, gdy nie doszło przy jego przeprowadzeniu do naruszeń prawa.]

Po przystąpieniu Polski do Wspólnot Europejskich (od 1 maja 2004 r.) stanie przed nami problem, jakie miejsce w systemie źródeł prawa zajmą akty normatywne stanowione przez UE. Należy tu odróżnić, jakie miejsce w naszym systemie prawa zajmie tzw. prawo pierwotne (przede wszystkim traktaty założycielskie) Wspólnot Europejskich a jakie miejsce zajmie prawo wtórne (akty normatywne stanowione przez organy UE, przede wszystkim przez Radę UE i przez Komisję Europejską).

Jeżeli chodzi o prawo pierwotne to da się zaobserwować pewną ewolucję stanowiska doktryny prawa konstytucyjnego. W szczególności chodzi o to, jaki będzie stosunek prawa pierwotnego UE wobec Konstytucji. Co prawda nasza Konstytucja w art. 8 stanowi, że to Konstytucja jest najwyższym aktem prawnym w Rzeczypospolitej Polskiej. Jednak ostatnio pojawiła się opinia, że naród (suweren) decydując w referendum o przystąpieniu do UE jednocześnie zdecydował o tym, że tą wyższą moc prawną od naszej Konstytucji będą miały akty założycielskie Wspólnot Europejskich. Oczywiście kwestia ta zostanie zapewne rozpatrzona przez nasz Trybunał Konstytucyjny.

Przyjmijmy, że traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich będą zajmowały w naszym systemie źródeł prawa takie miejsce, jak inne umowy międzynarodowe. Są to umowy ratyfikowane, a więc stanowią źródło prawa powszechnie obowiązującego i są to umowy ratyfikowane za zgodą suwerena wyrażoną w drodze referendum.

Do prawa wtórnego odnosi się art. 91 ust. 3 Konstytucji. Z tego artykułu wynika, że prawo wtórne UE jest stosowane bezpośrednio i ma pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami. A więc pozycja aktów prawa wtórnego UE jest podobna do pozycji, którą zajmują umowy międzynarodowe ratyfikowane za zgodą Parlamentu.

TEMAT: STATUS PRAWNY POSŁA I SENATORA.

Mandat przedstawicielski - jest to udzielenie na określony czas, przeważnie w wyborach, pełnomocnictwa do pełnienia funkcji przedstawicielskiej. Jest to upoważnienie uprawniające oraz zobowiązujące do uczestnictwa w kształtowaniu i wyrażaniu przez Parlament woli państwowej narodu.

Każdy mandat przedstawicielski jest udzielany na określony czas (na czas kadencji Sejmu - w Polsce na okres 4 lat). Przeważnie w wyborach, dlatego że są kraje, w których druga izba Parlamentu może nie pochodzić z wyborów powszechnych. Przykładem takiego państwa jest Izba Lordów w Wielkiej Brytanii, która ma charakter arystokratyczny.

Mandat przedstawicielski uzyskuje się w wyborach. Mandat trwa od dnia wyborów aż do zakończenia kadencji Parlamentu. Jednakże w wyjątkowych przypadkach może nastąpić wygaśnięcie mandatu:

1. wygaśnięcie mandatu następuje w razie utraty biernego prawa wyborczego,

2. wygaśnięcie mandatu następuje wskutek pozbawienia mandatu prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu,

3. wygaśnięcie następuje w razie zrzeczenia się mandatu, przy czym odmowa złożenia ślubowania poselskiego jest równoznaczna ze zrzeczeniem się mandatu,

4. śmierć posła lub senatora,

5. zajęcie stanowiska, które w świetle art. 103 Konstytucji nie może być łączone z mandatem posła,

6. wygaśnięcie mandatu następuje w razie objęcia przez posła funkcji radnego rady gminy/powiatu/sejmiku województwa, objęcia funkcji w zarządzie powiatu/województwa oraz objęcia stanowiska wójta/burmistrza/prezydenta miasta,

7. wygaśnięcie następuje z powodu złożenia niezgodnego z prawdą oświadczenia lustracyjnego (przed wyborami każdy z kandydatów składa oświadczenie lustracyjne, które jest badane przez sąd lustracyjny; jeżeli sąd lustracyjny stwierdzi, że poseł/senator złożył niezgodne z prawdą oświadczenie, to następuje wygaśnięcie mandatu).

Wygaśnięcie mandatu jest stwierdzane przez Marszałka Sejmu w drodze postanowienia.

Należy rozróżnić dwa typy mandatów przedstawicielskich:

Mandat imperatywny:	Mandat wolny:
- poseł reprezentuje swoich wyborców	- poseł reprezentuje cały naród
- poseł reprezentuje wolę i interesy swoich wyborców	- poseł reprezentuje wolę i interesy całego narodu kierując się pod tym względem własnym sumieniem
- istnieje prawna więź przedstawiciela z jego wyborcami	- nie istnieje więź prawna między przedstawicielem a wyborcami
- poseł musi zdawać sprawozdania wyborcom ze swojej działalności	- poseł nie musi zdawać sprawozdań
- poseł odpowiada przed wyborcami, którzy mogą go odwołać przed upływem kadencji	- poseł nie może być odwołany przez swoich wyborców

Mandat imperatywny był charakterystyczny dla konstytucjonalizmu socjalistycznego; był przewidziany m.in. przez Konstytucję PRL z 1952 r.

Immunitet.

Immunitet jest jedną z gwarancji mandatu wolnego. Nasza obecna konstytucja w art. 105 wyróżnia dwie postaci immunitetu:

Immunitet materialny - został uregulowany w art. 105 ust. 1 Konstytucji RP; jego istotą jest wyłączenie karalności określonych czynów popełnionych przez posła bądź senatora. Art. 105 w ust. 1 stwierdza, że poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności za swoją działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego. A więc każdy czyn popełniony przez posła, który wchodzi w zakres sprawowania mandatu jest chroniony przez immunitet materialny. Oznacza to również, że immunitet materialny ma charakter częściowy (I cecha). Jest tak dlatego, że immunitet materialny nie chroni posła za popełnienie każdego rodzaju czynu, a tylko za popełnienie czynu wchodzącego w zakres sprawowania mandatu (jeżeli np. poseł dopuści się jakiegoś czynu karalnego z mównicy sejmowej, to taka działalność posła wchodzi w zakres sprawowania jego mandatu i jest chroniona). Sąd Najwyższy uznał, że np. jeżeli poseł występuje na konferencji prasowej zabierając głos w pewnej określonej sprawie, to jest to czynność również wchodząca w zakres sprawowania jego mandatu.

Immunitet materialny ma charakter bezwzględny (II cecha), czyli niewzruszalny. Oznacza to, że nie można immunitetu materialnego uchylić. Za działania objęte immunitetem materialnym poseł odpowiada wyłącznie przed Sejmem. Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja, gdy poseł narusza prawa osób trzecich (np. nazwie kogoś z trybuny złodziejem). W takiej sytuacji poseł może być pociągnięty do odpowiedzialności sądowej, ale tylko za zgodą Sejmu.

Immunitet materialny ma charakter trwały (III cecha). Oznacza to, że immunitet działa również po wygaśnięciu mandatu.

Immunitet formalny - jest uregulowany w art. 105 ust. 2 Konstytucji; oznacza on, że poseł bez zgody Sejmu nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej. Nie ma znaczenia czy działalność posła wchodziła czy nie wchodziła w zakres sprawowania mandatu; poseł nie może być pociągnięty do odpowiedzialności, jeżeli Sejm nie wyrazi zgody większością 2/3 głosów. Immunitet formalny ma charakter zupełny (I cecha). Oznacza to, że odnosi się on do wszystkich czynów, które podlegają odpowiedzialności karnej, niezależnie od sprawowania mandatu. Immunitet formalny ma charakter względny, czyli wzruszalny (II cecha). Oznacza to, że może on zostać uchylony przez Sejm większością 2/3 głosów. W myśl art. 105 ust. 4 poseł może zrzec się immunitetu formalnego (poseł nie może się zrzec immunitetu materialnego). Immunitet formalny ma charakter nietrwały (III cecha). Oznacza to, że wygasa on wraz z wygaśnięciem mandatu.

Nietykalność.

Nietykalność posła jest uregulowana w art. 105 ust. 5 Konstytucji. Nietykalność oznacza zakaz zatrzymania lub aresztowania posła bez zgody Sejmu. Wyjątkiem jest ujęcie posła „na gorącym uczynku” i tylko wtedy, gdy zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania (te dwa warunki muszą być spełnione równocześnie). W sytuacji, kiedy poseł zostanie zatrzymany powiadamia się Marszałka Sejmu; Marszałek może natychmiast nakazać zwolnienia zatrzymanego posła.

Zasada niepołączalności mandatu poselskiego.

Zasadę niepołączalności rozpatrujemy w dwóch aspektach:

W aspekcie formalnym - zasada niepołączalności oznacza zakaz łączenia mandatu z innymi stanowiskami państwowymi. Te stanowiska, z którymi nie można łączyć mandatu poselskiego są wymienione w art. 103 ust. 1 i 2 Konstytucji. W polskim systemie mandat poselski lub senatorski może być łączony z funkcją ministra i sekretarza stanu. Oznacza to, że poseł może być np. premierem, ministrem i wiceministrem, ale nie może zostać zatrudniony w administracji rządowej; nie może pełnić funkcji np. dyrektora generalnego w ministerstwie.

[nauczyć się stanowisk, z którymi nie możną łączyć funkcji posła - art. 103 Konstytucji]

W aspekcie materialnym - oznacza zakaz podejmowania lub wykonywania określonego rodzaju działalności. Mówi o tym art. 107 Konstytucji, w którym zapisano, iż poseł nie może prowadzić działalności gospodarczej związanej z osiąganiem korzyści majątkowych ze Skarbu Państwa lub z samorządu terytorialnego. Za naruszenie takiego zakazu poseł odpowiada przed Trybunałem Stanu. Trybunał Stanu orzeka w przedmiocie pozbawienia mandatu danego posła. Poseł może zostać postawiony przed Trybunałem Stanu na mocy uchwały Sejmu podjętej na wniosek Marszałka Sejmu. Jest to instytucja pozbawienia mandatu posła (art. 107 Konstytucji).

TEMAT: PODSTAWOWE ZASADY PRAWA WYBORCZEGO W POLSCE.

Zasady prawa wyborczego zostały wymienione w art. 96 ust.2 Konstytucji (odnośnie wyborów do Sejmu), w art. 97 ust. 2 (odnośnie wyborów do Senatu) i w art. 127 ust.1 (odnośnie wyborów Prezydenta).

Wybory do Sejmu.

Wybory do Sejmu są wyborami powszechnymi, równymi, bezpośrednimi, proporcjonalnymi i odbywają się w głosowaniu tajnym (katalog pięcioprzymiotnikowy).

Zasada powszechności - określa krąg podmiotów, którym przysługują prawa wyborcze; odnosi się ona do tezy, że prawo wyborcze dotyczy dorosłych obywateli.

To, kto w Polsce ma czynne prawo wyborcze mówi nam art. 62 Konstytucji. Czynne prawo wyborcze w Polsce przysługuje (przesłanki):

1. obywatelom i tylko obywatelom - przepis ten jest sprzeczny z przepisami UE i będzie musiał być zmieniony, gdyż w państwach UE przyjęto zasadę, że w wyborach lokalnych prawo wyborcze przysługuje wszystkim osobom, które posiadają obywatelstwo kraju należącego do UE. Oznacza to, że po przystąpieniu Polski do UE będziemy musieli umożliwić udział w wyborach lokalnych (samorządowych) obcokrajowcom (tym, którzy posiadają obywatelstwo kraju należącego do UE),

2. obywatelom, którzy ukończyli 18 rok życia, najpóźniej w dniu głosowania,

3. obywatelom, którzy korzystają z pełni praw publicznych - pozbawienie praw publicznych może nastąpić na mocy wyroku sądu w sprawie karnej. Orzeczenie pozbawienia praw publicznych może zostać np. orzeczone równolegle z karą pozbawienia wolności (może, ale nie musi). Dla więźniów, którzy nie zostali pozbawieni praw publicznych przez sąd tworzy się w zakładach karnych obwody głosowania,

4. obywatelom, którzy posiadają pełną zdolność do czynności prawnych - ubezwłasnowolnienie jest orzekane z powodu choroby psychicznej lub niedorozwoju umysłowego. Jeżeli sąd orzeknie o ubezwłasnowolnieniu, to w ten sposób danej osobie odbiera się atrybut posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych i taka osoba traci czynne prawo wyborcze.

Zasada równości - o zasadzie równości prawa wyborczego można mówić w aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym.

W aspekcie formalnym zasada równości oznacza, że każdemu wyborcy przysługuje taka sama ilość głosów. Najczęściej jest to zasada, że każdy wyborca ma jeden głos, ale np. w Niemczech wyborca ma dwa głosy. Chodzi o to, by każdy wyborca miał tyle samo głosów. W Polsce w wyborach do Senatu jeżeli mamy okręgi dwu-, trzy- lub cztero-mandatowe, to mamy tyle głosów ilu senatorów wybieramy w danym okręgu; możemy zaznaczyć na karcie wyborczej 1,2,3 lub 4 nazwiska.

W aspekcie materialnym - zasada równości oznacza, że siła głosu poszczególnych wyborców musi być podobna. Chodzi o to, by jeden poseł w danym okręgu przypadał na mniej więcej taką samą liczbę wyborców. [Np. w wyborach w 1997 r. senatorów wybierano w 49 województwach; w każdym województwie wybierano po 2 senatorów (tylko w województwie katowickim i warszawskim po 3), niezależnie od tego ilu mieszkańców mieszkał w danym województwie. Tak więc województwa bardzo małe pod względem ilościowym, np. ostrołęckie, miały 2 senatorów i duże województwa np. gdańskie również miały 2. wybory te nie były równe, gdyż nie była spełniona zasada równości w aspekcie materialnym - siła głosu w małych województwach była większa, dlatego, że o zdobyciu mandatu decydowała mniejsza liczba głosów niż w województwach większych.].

Zasada bezpośredniości - oznacza, wyborca oddaje swój głos bezpośrednio na kandydata, który może być wybrany. Tak więc nie ma żadnego pośrednictwa. [np. w USA wybory prezydenckie są pośrednie; wyborcy nie głosują bezpośrednio na kandydata tylko najpierw wybierają elektorów, a dopiero później elektorzy wybierają danego kandydata.]. W Polsce zarówno wybory do Sejmu i Senatu, jak i prezydenckie są bezpośrednie. Zasada wyborów bezpośrednich oznacza również, że nie można głosować (w Polsce):

- za pośrednictwem pełnomocnika,

- za pośrednictwem Poczty,

- za pomocą poczty elektronicznej,

- za pomocą Internetu.

Chodzi o to, by każdy wyborca zgłosił się do lokalu i oddał osobiście swój głos. Z tego powodu zawsze w obwodach głosowania muszą być przygotowane lokale, które będą dostępne dla osób niepełnosprawnych. Z tego również powodu obwody głosowania tworzy się także w szpitalach i w domach opieki (nie można wywieźć z lokalu urny wyborczej i np. pójść z nią do określonego wyborcy, po to by mógł on oddać swój głos). Wyborca, który nie jest w stanie udać się do lokalu nie może wyznaczyć swojego pełnomocnika, który w jego imieniu odda głos. Polskie prawo wyborcze jest w tym względzie bardzo konserwatywne - w wielu krajach dopuszcza się możliwość oddania głosu np. przez Pocztę (wyborca zakleja kartę do głosowania w liście i wysyła list do komisji wyborczej lub w państwach wysokorozwiniętych można głosować za pośrednictwem mail'a lub inną drogą elektroniczną).

Zasada tajności - dotyczy aktu głosowania. Ma ona być gwarancją, że wola wyborcy ujawniona w wyborach jest chroniona. Wyborca udający się do lokalu wyborczego ma obowiązek skierowania się do kabiny i oddania głosu „za kotarą”. Zadaniem komisji wyborczej jest dopilnowanie, aby każdy wyborca oddał głos w miejscu do tego przeznaczonym, czyli w kabinie do głosowania („za kotarą”). Jeżeli komisja wyborcza dopuszcza do sytuacji, gdzie wyborca oddaje głos np. „na kolanie”, to jest to naruszenie ordynacji wyborczej. Głosowanie tajne jest w Polsce obowiązkowe. Jednak od czasów PRL (w PRL o zasadzie tajności nie było mowy; co prawda były ustawione kabiny do głosowania, ale aby ustrzec się wszelkich nieprzyjemności należało nie korzystać z tych kabin; było to bardzo źle widziane) wykształcił się obyczaj, że tej zasady tajności się nie pilnuje.

Pewnym wyjątkiem od zasady tajności głosowania jest procedura zgłaszania kandydatów, gdyż osoba podpisując się pod listą poparcia dla określonego kandydata (na posła lub senatora), ujawnia w ten sposób (oprócz danych personalnych) swoje preferencje wyborcze.

Zasada tajności odnosi się jedynie do aktu głosowania. Natomiast od chwili otwarcia urn wyborczych wszystko (sposób liczenia, ogłaszania) odbywa się w sposób jak najbardziej jawny.

Zasada wyborów proporcjonalnych - odnosi się do sposobu ustalania wyniku wyborów. W Polsce mamy dwa rodzaje systemów proporcjonalnych:

1. system Dont'a - polega on na tym, że liczbę głosów otrzymanych przez poszczególne listy dzieli się kolejno przez liczby naturalne 1,2,3,4 itd. Po dokonaniu tego rachunku musimy uszeregować kolejno największe ilorazy. Ilorazów jest tyle ile mandatów do obsadzenia.

Odmianą systemu Dont'a jest system Saint legi (czyt. są legi), który różni się od systemu Dont'a tym, że liczbę głosów oddanych na poszczególne listy dzieli się przez kolejne liczby nieparzyste 1, 3, 5,7 itd. W Polsce obowiązuje tzw. zmodyfikowany system Saint legi, który polega na tym, że nie dzielimy przez 1 tylko przez 1 i 4/10 (dalej normalnie przez 3, 5, 7 itd.)

W Polsce obowiązują oba w/w systemy. Obecnie obowiązuje system Dont'a, ale zmienia się to mniej więcej co rok, półtora roku.

System Dont'a jest korzystniejszy dla partii najsilniejszych, natomiast system Saint legi preferuje partie, które uzyskują średni wynik wyborczy (około 15 - 20%).

2. system większościowy - występuje on w dwóch postaciach:

- w postaci większości względnej - występuje w USA i w Wielkiej Brytanii. W tej postaci wybory odbywają się w jednej turze, a mandat zdobywa ten kandydat, który zdobędzie największą ilość głosów. Jeżeli okręg jest wielomandatowy, to mandat zdobywają kandydaci, którzy kolejno uzyskali największą ilość głosów. System większościowy względny jest stosowany w Polsce w wyborach de Senatu.

- w postaci większości mieszanej - wybory odbywają się w dwóch turach; w pierwszej turze do zdobycia mandatu jest wymagana większość bezwzględna. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska większości bezwzględnej, to odbywa się druga tura, w której do zdobycia mandatu wystarczy większość zwykła (względna). Dlatego właśnie ten system większościowy nosi nazwę mieszany (w I turze wymagana jest większość bezwzględna, a w II - względna). W Polsce system większości mieszanej stosowany jest z wyborach prezydenckich oraz w wyborach wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Jeżeli chodzi o wybory parlamentarne, to system większości mieszanej występuje we Francji.

W wyborach prezydenckich do obsadzenia jest tylko jeden mandat, a okręgiem wyborczym jest cały kraj.

[doczytać o organizacji wyborów parlamentarnych w Polsce z L. Garlickiego]

TEMAT: PROBLEMATYKA PARLAMENTARNA.

W Polsce mamy do czynienia z Parlamentem dwuizbowym - I izba to Sejm, a druga to Senat.

Istnieje system wzajemnych relacji między tymi dwoma organami. Jeżeli mamy do czynienia z Parlamentem dwuizbowym, to zwykle system relacji między dwiema izbami kształtuje się wg dwóch modeli:

1. albo wg modelu dwuizbowości równorzędnej,

2. albo wg modelu dwuizbowości nierównorzędnej (zróżnicowanej).

W Polsce mamy do czynienia z systemem dwuizbowości zróżnicowanej, czyli nierównorzędnej (używa się także sformułowań dwuizbowość ułomna oraz dwuizbowość niesymetryczna). W Polsce dużą przewagę posiada Sejm; w procedurze ustawodawczej Sejm może zawsze przełamać stanowisko Senatu (z wyjątkiem procedury zmiany Konstytucji - art. 235 Konstytucji i z wyjątkiem trybu wyrażenia zgody na ratyfikację umowy o przystąpieniu Polski do UE - art. 90 ust. 2).

Ta nierównorzędność obu izb wynika z art. 95 ust. 2 Konstytucji. Przepis ten mówi nam o tym, że Sejm sprawuje kontrolę nad działalnością Rady Ministrów. Tylko do Sejmu należy sprawowanie funkcji kontrolnych (dla równorzędności brakuje tu Senatu). Tak więc w rezultacie Senat w ogóle nie sprawuje funkcji kontrolnej; jedyną rolą Senatu jest tylko i wyłącznie udział w procedurze legislacyjnej. Oprócz tego Senat posiada również określonego rodzaju kompetencje kreacyjne, czyli bierze udział w powoływaniu niektórych organów państwowych:

- Prezesa NIK,

- Rzecznika Praw Obywatelskich,

- KRRiTV,

- Rady Polityki Pieniężnej.

Senat nie wypełnia funkcji kontrolnych, a więc nie może uchwalić np. votum nieufności wobec rządu. Rząd ponosi odpowiedzialność polityczną tylko i wyłącznie przed Sejmem i tylko Sejm posiada funkcję kontrolną wobec rządu.

Poza tym o dominującej pozycji Sejmu świadczy fakt, iż kadencja Sejmu decyduje o biegu kadencji Senatu. Jeżeli kadencja Sejmu rozpoczyna się z dniem pierwszego posiedzenia Sejmu, to kadencja Senatu również rozpoczyna się z dniem pierwszego posiedzenia Sejmu (a nie Senatu). Jeżeli Prezydent podejmuje decyzję o skróceniu kadencji Sejmu, to równocześnie ulega skróceniu kadencja Senatu.

Zgromadzenie Narodowe.

Podstawą prawną funkcjonowania Zgromadzenia Narodowego jest art. 114 Konstytucji. W myśl przepisu artykułu 114 w przypadkach określonych w Konstytucji Sejm i Senat działają jako Zgromadzenie Narodowe. Zgromadzenie Narodowe obraduje gdy (przypadki):

1. Zgromadzenie Narodowe przyjmuje przysięgę od nowo wybranego Prezydenta,

2. Zgromadzenie Narodowe stwierdza trwałą niezdolność Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia,

3. Zgromadzenie Narodowe stawia Prezydenta w stan oskarżenia przed Trybunałem Stanu,

4. Prezydent może wygłosić orędzie na forum Zgromadzenia Narodowego.

Innych przypadków Konstytucja nie przewiduje. Niemniej w praktyce wykształcił się zwyczaj odbywania przez obie izby Parlamentu tzw. wspólnych posiedzeń. Niekiedy Sejm i Senat zbierają się na wspólne posiedzenia, ale nie działają wówczas jako Zgromadzenie Narodowe. Sejm i Senat mogą zebrać się na wspólne posiedzenie w celu np. wysłuchania przemowy jakiegoś ważnego polityka z zagranicy.

Posiedzeniu Zgromadzenia Narodowego przewodniczy Marszałek Sejmu i zastępuje go Marszałek Senatu. Art. 114 mówi o tym, że Sejm i Senat obradują wspólnie - oznacza to, że na forum Zgromadzenia Narodowego nie ma formalnego podziału na posłów i senatorów. Oznacza to również, że liczenie określonych większości (np. 2/3 głosów dla uznania trwałej niezdolności Prezydenta do sprawowania urzędu ze względu na stan zdrowia) oblicza się od wszystkich członków Zgromadzenia Narodowego. Tak więc nie wyodrębnia się osobnej kategorii posłów i senatorów, tylko np. większość 2/3 oblicza się od 560 członków Zgromadzenia Narodowego (100 senatorów i 460 posłów).

PRAWO KONSTYTUCYJNE - WYKŁAD 6

TEMAT: PROBLEMATYKA PARLAMENTARNA - CD.

Kadencja.

Kadencja - jest to z góry określony czas trwania pełnomocnictw Sejmu i Senatu; jest to okres na jaki ciała te zostały wybrane.

Kadencja Parlamentu ze swej istoty jest z góry sztywno określona. Oznacza to, że nie można dowolnie doprowadzać do skrócenia bądź przedłużenia kadencji. Kadencja Parlamentu w Polsce wynosi 4 lata i zwykle w innych państwach jest podobnie (4 lub 5 lat). Najkrótszą kadencją jest kadencja izby pierwszej Kongresu w USA (Izby Reprezentantów), która wynosi tylko 2 lata. Z kolei kadencją najdłuższą jest kadencja Senatu we Francji - trwa ona aż 9 lat.

Pewnym ewenementem jest Izba Lordów w Wielkiej Brytanii, gdyż nie ma ona w ogóle określonej kadencji.

Niekiedy spotyka się również tzw. częściową odnawialność składu Parlamentu. Odnosi się ona zawsze do izby drugiej i polega na tym, że skład izby drugiej jest odnawiany częściowo w periodycznych wyborach. Np. Senat w USA tak naprawdę nie ma kadencji; kadencję mają tylko senatorowie, którzy są wybierani na 6 lat, z tym, że co dwa lata wygasa mandat 1/3 składu Senatu (co 2 lata wyborcy wybierają 1/3 składu w Senacie). Jest to tzw. częściowa odnawialność składu Parlamentu - co jakiś czas wyborcy wybierają część składu Parlamentu.

W Polsce kadencja Sejmu i Senatu trwa 4 lata - mówi o tym art. 98 ust 1. zdanie 1 Konstytucji. Kadencja Senatu jest podporządkowana kadencji Sejmu. Oznacza to, że wraz z zakończeniem kadencji Sejmu kończy się kadencja Senatu.

Kiedy rozpoczyna się i do kiedy trwa kadencja Sejmu RP?

Polska Konstytucja przyjęła takie rozwiązanie, że kadencja Sejmu rozpoczyna się w dniu pierwszego posiedzenia Sejmu, a kończy się w dniu poprzedzającym dzień zebrania się Sejmu kolejnej kadencji na pierwsze posiedzenie. Tak więc w Polsce nie ma przerwy między kadencjami. Konsekwencją tego, że nie ma przerwy między kadencjami jest to, że od dnia ogłoszenia wyników wyborów aż do dnia zebrania się Sejmu nowej kadencji (kilkadziesiąt dni) tak naprawdę istnieją dwa składy Parlamentu:

- stary skład, którego kadencja kończy się dopiero w dniu poprzedzającym dzień zebrania się nowego Sejmu na pierwszym posiedzeniu,

- i tzw. skład potencjalny, który rozpocznie swoją kadencję od dnia zebrania się Sejmu na pierwsze posiedzenie).

W Polsce przyjęła się taka tradycja, że od dość długiego czasu przed wyborami aż do dnia poprzedzającego dzień zebrania się nowego Sejmu na pierwsze posiedzenie, „stary” Sejm nie odbywa posiedzeń. Jest to jednak tylko tradycja; Konstytucja nie zabrania by w tym czasie (od dnia wyborów do czasu zebrania nowego Sejmu) „stary” Sejm zbierał się na posiedzenia i podejmował uchwały i uchwalał ustawy.

Kadencja Sejmu trwa 4 lata, niemniej sposób, w jaki Konstytucja określa tryb zarządzenia wyborów do Sejmu sprawia, że kadencja Sejmu w niewielkim przekracza tę 4-letnią kadencję. Wynika to z tego, że w myśl art. 98 ust. 2 Konstytucji wybory do Sejmu muszą się odbyć w okresie 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji. Wyboru muszą się odbyć w niedzielę w dzień wolny od pracy. Wybory zarządza Prezydent, ale ma on tak naprawdę - zgodnie z art. 98 ust. 2 - do dyspozycji tylko 4 terminy (4 niedziele).

Przedłużenie kadencji Sejmu.

W wyjątkowych przypadkach możliwe jest przedłużenie i skrócenie kadencji Sejmu. Konstytucja ściśle określa, w jakich terminach możliwe jest przedłużenie i skrócenie kadencji. Przedłużenie kadencji Sejmu może nastąpić tylko w jednym przypadku - w razie wprowadzenia stanu nadzwyczajnego. W Polsce są przewidziane 3 stany nadzwyczajne:

1) stan wojenny,

2) stan wyjątkowy,

3) stan klęski żywiołowej.

W razie wprowadzenia któregokolwiek z w/w stanów nadzwyczajnych, kadencja Sejmu ulega przedłużeniu na czas trwania stanu nadzwyczajnego i 90 dni po jego zakończeniu (art. 228 ust. 7 Konstytucji). W innych przypadkach tak naprawdę kadencji Sejmu nie można przedłużyć. W okresie PRL były przypadki, kiedy kadencja Sejmu była przedłużana bądź skracana na mocy specjalnie w tym celu uchwalonej ustawy konstytucyjnej, która jednorazowo zawieszała postanowienia Konstytucji PRL. W obecnym katalogu źródeł prawa powszechnie obowiązującego nie ma ustawy konstytucyjnej i tak naprawdę nie wiadomo czy ustawa konstytucyjna może być przez Sejm uchwalona.

Skrócenie kadencji Sejmu.

Mówimy o skróceniu kadencji Sejmu, ale w innych krajach nazywa się to rozwiązaniem Parlamentu. Polska Konstytucja używa terminu „skrócenie kadencji Sejmu”. Jest tak dlatego, że tak naprawdę - czy to po podjęciu przez Sejm uchwały, czy też po podjęciu decyzji przez Prezydenta o skróceniu kadencji - Parlament nie ulega rozwiązaniu, dlatego, że kadencja Sejmu trwa aż do dnia poprzedzającego dzień, kiedy nowy Sejm zbierze się na pierwsze posiedzenie. W tym czasie Sejm, którego kadencja została skrócona (czyli w okresie kampanii wyborczej), może podejmować wszystkie konstytucyjne zadania; nie jest on niczym ograniczony (Sejm, którego kadencja została rozwiązana ma wszystkie kompetencje) .

Kadencja Sejmu może być skrócona:

1. przez sam Sejm - Sejm podejmuje uchwałę o skróceniu własnej kadencji większością 2/3 głosów ustawowej liczby posłów. Oznacza to, że większość 2/3 obliczamy nie od liczby posłów obecnych na sali, ale od ustawowej liczby posłów, a więc od 460 (bez względu na to ilu posłów wzięło udział w głosowaniu). Tak więc zawsze za podjęciem przez Sejm uchwały o skróceniu własnej kadencji musi głosować co najmniej 307 posłów. Skoro „za” musi paść większość 2/3 ustawowej liczby posłów, to oznacza, że te 2/3 ustawowej liczby posłów musi być obecnych na sali,

2. przez Prezydenta - Prezydent może, ale nie musi (fakultatywnie) skrócić kadencję Sejmu jeżeli Sejm i Senat nie zdoła przyjąć (uchwalić) ustawy budżetowej w ciągu 4 miesięcy. Natomiast Prezydent musi (obligatoryjnie)skrócić kadencję Sejmu w razie niezdolności Sejmu do wyrażenia votum zaufania rządowi w trybie artykułu 155 Konstytucji. Przed podjęciem decyzji o skróceniu kadencji Sejmu, Prezydent musi zasięgnąć opinii Marszałka Sejmu i Marszałka Senatu. Jest to tylko opinia, więc nie jest ona wiążąca.

Zasada dyskontynuacji prac Parlamentu.

Zasada dyskontynuacji prac Parlamentu oznacza, że wraz z końcem kadencji Sejmu zostają zakończone wszystkie jego prace. Tak więc nowy Sejm rozpoczyna pracę z „czystym” kontem.

Niezależnie od tego, na jakim etapie znajdują się prace starego Sejmu, to zostają one zakończone, np. procedura uchwalenia ustawy może być już w trzecim czytaniu, ale i tak wraz z końcem kadencji Sejmu przepada. Aby „nowy” Sejm uchwalił tę ustawę - która w „starym” Sejmie była już w trzecim czytaniu - to praca nad tą ustawą musi zostać rozpoczęta na nowo.

Zasada dyskontynuacji ma swoje uzasadnienie czysto polityczne - chodzi o to, by nowa większość Parlamentarna (nowy Sejm) nie była obciążona sprawami nie załatwionymi przez „stary” Sejm; by nowa większość Parlamentarna miała maksymalną swobodę działania.

Od zasady dyskontynuacji istnieją wyjątki:

1. najważniejszym wyjątkiem jest uchwalenie wstępnego wniosku o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej,

2. wyjątek o znaczeniu historycznym - odnosił się do trybu uchwalenia Konstytucji RP z 1997 r. Polegał on na tym, że w 1994 r. postanowiono, że podstawą prac komisji konstytucyjnej będą wszystkie projekty wniesione do Sejmu poprzednich kadencji,

3. wyjątek ten dotyczy prac Sejmowej Komisji Śledczej - polega on na tym, że jeżeli Komisja Śledcza zakończy swoje prace i przedstawi sprawozdanie Sejmowi, to sprawozdanie to - w razie upływu kadencji Sejmu - może być rozpatrzone przez Sejm nowej kadencji,

4. wyjątek polegający na tym, że jeżeli zostanie złożony projekt ustawy przez grupę 100 tysięcy obywateli i Sejm nie zdąży tego projektu rozpatrzyć, to taki projekt jest przejmowany przez nowy Sejm.

Zasada dyskontynuacji nie jest zapisana w żadnym przepisie prawa. Możemy powiedzieć, że (w przypadku Polski) jest ona utrwalonym zwyczajem konstytucyjnym (jest to norma zwyczajowa).

Pierwsze posiedzenie Sejmu.

Pierwsze posiedzenie Sejmu jest posiedzeniem bardzo ważnym, dlatego, że od dnia pierwszego posiedzenia Sejmu liczy się kadencja Sejmu oraz kadencja Senatu (kadencja Senatu zawsze jest równoznaczna z kadencją Senatu - rozpoczyna się i kończy zawsze wtedy, gdy rozpoczyna się i kończy kadencja Sejmu).

Pierwsze posiedzenie Sejmu i pierwsze posiedzenie Senatu zwołuje Prezydent w okresie 30 dni od dnia wyborów. Jeżeli kadencja została skrócona, to w okresie 15 dni od dnia wyborów. Pierwszemu posiedzeniu przewodniczy Marszałek senior - jest on powoływany przez Prezydenta spośród najstarszych wiekiem posłów. Marszałek-senior to nie jest poseł najstarszy, lecz właśnie jest to Marszałek powoływany przez Prezydenta z pośród najstarszych wiekiem posłów (regulamin Sejmu nie wyznacza żadnych granic wiekowych dla Marszałka-seniora). W Polsce był to zwykle Aleksander Małachowski z UP.

Na pierwszym posiedzeniu Sejmu posłowie składają ślubowanie, a następnie wybierają Marszałka Sejmu. Marszałek Sejmu jest wybierany bezwzględną większością głosów. Kandydatów na Marszałka Sejmu mogą zgłaszać grupy co najmniej 15 posłów.

[nauczyć się politycznych form zrzeszania się posłów i senatorów - kluby i koła parlamentarne]

Do utworzenia klubu parlamentarnego w Sejmie jest potrzebna grupa co najmniej 15 posłów. Można więc powiedzieć, że każdy klub parlamentarny może wysunąć kandydata na Marszałka Sejmu. Z tym, że przyjęło się w Polsce po 1989 roku, że zwykle jest tak (nie zawsze), że Marszałek Sejmu jest przedstawicielem największego ugrupowania parlamentarnego.

W dalszej kolejności na pierwszym posiedzeniu Sejm powołuje Wicemarszałków Sejmu. Są oni powoływania w takim samym trybie jak Marszałek Sejmu (bezwzględną większością głosów na wniosek co najmniej 15 posłów). Regulamin Sejmu nie określa liczby Wicemarszałków. Zawsze na pierwszym posiedzeniu Sejm decyduje o liczbie Wicemarszałków.

Zawsze na pierwszym posiedzeniu „stary” rząd składa dymisję.

Zasada sesyjności i zasada permanencji.

Parlament może obradować albo wg zasady sesyjności (na sesjach) albo wg zasady permanencji.

Zasada sesyjności - polega na tym, że w ramach kadencji Parlamentu wyodrębnia się krótsze odcinki czasowe, czyli sesje, w ramach których Parlament może zbierać się na posiedzenia. Np. kadencja Parlamentu Szwedzkiego trwa 3 lata. Co roku Parlament zbiera się na sesji. Sesja Parlamentu Szwedzkiego rozpoczyna się w pierwszy czwartek października a kończy się 31 maja. Jest to więc okres czasu, w którym Parlament Szwedzki może zbierać się na posiedzenia (od 1 czerwca do początku października trwają wakacje parlamentarne - Parlament w ogóle się nie zbiera). Obecnie w Polsce sesji nie ma (sesje występowały w okresie PRL).

Zasada permanencji - obowiązuje w Polsce; polega na tym, że Parlament może zbierać się na posiedzenia w dowolnym czasie w ramach kadencji. Oznacza to, że nie ma z góry określonych ram czasowych, w których posiedzenia Parlamentu mogą być zwoływane. Posiedzenia Parlamentu zawsze może być zwołane wtedy, kiedy izba czy Marszałek izby uzna to za stosowne. W Polsce posiedzenia zwołuje Marszałek Sejmu. Tryb permanencji obrad Parlamentu jest korzystniejszy z punktu widzenia kontroli nad rządem, dlatego, że Sejm może bez przerwy wykonywać swoje funkcje. Co prawda Parlament ma przerwę wakacyjną i świąteczną, ale nie ma żadnych prawnie postawionych przeszkód ku temu aby Parlament zebrał się np. w Boże Narodzenie.

Zasada jawności pracy Parlamentu.

Zasada jawności pracy Parlamentu jest wyrażona w art. 113 Konstytucji. Artykuł ten mówi również, że Sejm może uchwalić (bezwzględną większością głosów) tajność obrad jeżeli wymaga tego dobro państwa. Zasadą są jednak obrady jawne. Przejawy zasady jawności:

- publiczność ma wolny wstęp na obrady; każdy obywatel po uzyskaniu przepustki może udać

się na obrady Parlamentu),

- transmisje telewizyjne z obrad Parlamentu,

- jawność dokumentów przyjętych przez Sejm.

Zasada autonomii Parlamentu.

O zasadzie autonomii Parlamentu możemy mówić w aspekcie formalnym i w aspekcie materialnym.

W aspekcie formalnym zasada autonomii Parlamentu oznacza możliwość uchwalenia regulaminu (Sejmu i Senatu). W myśl art. 112 Konstytucji regulamin Sejmu określa:

1) organizację wewnętrzną i porządek prac Sejmu,

2) tryb powoływania i działalności organów Sejmu,

3) sposób wykonywania konstytucyjnych i ustawowych obowiązków organów państwowych

wobec Sejmu.

Regulamin Sejmu ma formę uchwały (nie jest ustawą). Wynika z tego, że regulamin Sejmu (jako uchwała, czyli akt prawa wewnętrznego) nie może określać praw i obowiązków innych podmiotów prawa. Prawa i obowiązki innych organów państwowych wobec Sejmu muszą wynikać z Konstytucji lub ustawy, ale regulamin Sejmu może określać (i określa) w jaki sposób organy państwowe wykonują swoje obowiązki wobec Sejmu. Tak więc regulamin Sejmu nie określa kompetencji, nie określa zadań innych organów państwowych, ale określa sposób ich wykonania. Ta materia nie może być przedmiotem regulacji ustawy; materia ustawy nie może wchodzić w materię regulaminu Sejmu (jest to wyjątek od zasady, że ustawa ma nieograniczony zakres przedmiotowy). Jeżeli ustawa będzie regulowała to, co należy do regulacji regulaminu Sejmu, to taka ustawa będzie musiała zostać uznana za ustawę niezgodną z Konstytucją.

Gdyby regulamin Sejmu miał postać ustawy, to wtedy autonomia Sejmu zostałaby naruszona, ponieważ w procedurze uchwalenia ustawy bierze udział Senat oraz Prezydent (organ władzy wykonawczej). Dlatego też regulamin Sejmu jest uchwalany w postaci uchwały, a nie ustawy.

Aspekt materialny zasady autonomii Parlamentu polega na stworzeniu Parlamentowi niezbędnych gwarancji swobody wykonywania mandatu. Ta swoboda to:

1. tzw. autonomia personalna - czyli wyłączność ustalania składu organów wewnętrznych,

2. autonomia budżetowa - czyli wyłączność ustalania budżetu,

3. autonomia terytorialna - czyli odrębność siedziby Parlamentu i wyłączność zarządzania tym terenem, do którego należy Parlament,

4. autonomia jurysdykcyjna - czyli wyłączność orzekania o sprawach immunitetu oraz odpowiedzialności dyscyplinarnej posłów.

Organizacja wewnętrzna Sejmu.

W ramach organizacji wewnętrznej Sejmu wyodrębnia się organy kierownicze i organy pomocnicze. Do organów kierowniczych zaliczamy:

- Marszałka Sejmu,

- Prezydium Sejmu,

- Konwent Seniorów.

Natomiast organy pomocnicze to komisje sejmowe.

[Organizacja wewnętrzna Sejmu do samodzielnego nauczenia się:

- Marszałek Sejmu - rola (tylko spośród organów Sejmu on ma podstawę konstytucyjną),

kompetencje Marszałka Sejmu wynikające z Konstytucji i z regulaminu Sejmu,

- Prezydium - skład (Marszałek + Wicemarszałkowie), kompetencje (Prezydium opiera się

tylko na regulaminie i niektórych ustawach),

- Konwent Seniorów - skład i kompetencje,

- komisje - podział na komisje stałe (dzielą się na tzw. resortowe i problemowe) i

nadzwyczajne, sposób ustalania składu komisji, tryb działania komisji (uchwały w obecności

1/3 członków),]

Funkcje Sejmu.

O funkcjach Sejmu mówi art. 95 Konstytucji. W ust. 1 mamy wskazane, że władzę ustawodawczą w RP wykonują Sejm i Senat, a w ust. 2 jest powiedziane, że Sejm sprawuje kontrolę nad działalnością Rady Ministrów.

I. Funkcja kontrolna Sejmu - Konstytucja powierza wykonywanie funkcji kontrolnej tylko Sejmowi; Senat nie bierze udziału w wykonywaniu funkcji kontrolnej. Funkcja kontrolna Sejmu odnosi się tylko do działalności Rady Ministrów, a więc funkcji kontrolnej Sejmu nie podlega Prezydent. Jest to jedna z zasadniczych cech systemu parlamentarno-gabinetowego - głowa państwa, niezależnie od tego czy jest to Prezydent czy monarcha, nie podnosi odpowiedzialności politycznej przed Parlamentem. Odpowiedzialność polityczna poprzez instytucję kontrasygnaty jest przejmowana przez rząd. Kontrasygnata jest to podpisanie aktu urzędowego przez premiera lub ministra (w Polsce przez premiera). Premier podpisując (kontrasygnując) akt urzędowy Prezydenta przejmuje na swoje barki odpowiedzialność polityczną przed Sejmem za taki akt Prezydenta. Sejm może wyegzekwować odpowiedzialność wobec premiera (rządu).

Pojęcie Rady Ministrów w art. 95 ust. 2 Konstytucji nie odnosi się tylko do gabinetu ministrów. Przez Radę Ministrów rozumie się całość administracji rządowej, a więc cały rząd i wszystkie podległe mu organy. Kontrola może być wykonywana przez:

1. sam Sejm,

2. komisje sejmowe,

3. posłów.

Sejm jako cała izba w ramach funkcji kontrolnej może uchwalać:

1. rezolucje,

2. deklaracje,

3. apele,

4. oświadczenia.

Najważniejsze funkcje kontrolne należą do komisji sejmowych, gdyż komisje mogą sprawować funkcję kontrolną permanentnie. Sam Sejm zbiera się na posiedzenia zwykle co 2 tygodnie i obraduje kilka dni i tylko wtedy może wykonywać funkcję kontrolną. Natomiast komisje sejmowe wykonują funkcję kontrolną każdego dnia. Komisje sejmowe dysponują dwoma instrumentami kontroli:

1. prawo żądania informacji - odnosi się to do ministrów oraz kierowników naczelnych organów administracji rządowej. Są oni zobowiązani do:

- przedstawiania sprawozdań,

- udzielania informacji,

- uczestniczenia w posiedzeniach komisji,

2. prawo żądania wysłuchania - jest to możliwość uchwalenia przez komisje sejmowe dezyderatu i opinii.

Dezyderat - jest to uchwała komisji zawierająca postulaty w określonej sprawie. Dezyderat jest kierowany do (i tylko do) Rady Ministrów, członków Rady Ministrów, Prezesa NIK, Prezesa NBP oraz do Głównego Inspektora Pracy. Adresat dezyderatu nie ma prawnego obowiązku wykonania postulatów zawartych w dezyderacie, ale musi zająć (obligatoryjnie) stanowisko wobec dezyderatu w terminie 30 dni.

Opinia - zawiera stanowisko komisji w określonej sprawie. Opinia może być kierowana do wszystkich centralnych organów i instytucji rządowych. Na żądanie komisji adresat opinii musi zająć stanowisko w ciągu 30 dni.

Szczególne procedury kontrolne.

Obok zwykłych (wyżej wymienionych) środków kontroli wykonywanych przez Sejm i komisje sejmowe, istnieją również tzw. szczególne procedury kontrolne. Istnieją 3 szczególne procedury kontrolne:

1. tworzenie komisji śledczych - podstawą działania komisji śledczej jest art. 111 Konstytucji. Mówi on, że Sejm może powołać komisję śledczą tylko do zbadania określonej sprawy. Tylko komisja śledcza ma swoją podstawę konstytucyjną; żadna inna komisja sejmowa nie ma tak wyraźnej podstawy konstytucyjnej jak komisja śledcza. Jest tak dlatego, że działalność komisji śledczej polega m.in. na tym, że komisja ta może powoływać świadków na przesłuchania. Z tego powodu działalność komisji śledczej musi opierać się na ustawie, gdyż tylko ustawa może określać obowiązki obywatelskie (np. obowiązek stawienia się przed komisją śledczą). Tak więc podstawą działania komisji śledczej jest art. 111 Konstytucji oraz ustawa z 1999 r. „o sejmowej komisji śledczej”.

Ustawa o sejmowej komisji śledczej stwierdza, że w skład komisji śledczej może wchodzić do 11 członków (dolna granica nie jest określona; jest mowa tylko o górnej granicy). Ustawa ta stwierdza, że skład komisji śledczej powinien odzwierciedlać reprezentację w Sejmie klubów i kół poselskich mających swoich przedstawicieli w Konwencie Seniorów i stosownie do jej liczebności. Tak więc skład komisji śledczej powinien odzwierciedlać proporcje między koalicją a opozycją.

Komisja śledcza działa na podstawie przepisów Kodeksu Postępowania Karnego, a więc w szczególności komisja śledcza może wzywać i przesłuchiwać świadków. Komisja może również zwrócić się do Prokuratora Generalnego o przeprowadzenie określonych czynności. Komisja może także zwrócić się do Sądu Okręgowego w Warszawie o nałożenie kary porządkowej wobec osoby nie stawiającej się na wezwanie komisji albo uchylającej się od składania zeznań (sama komisja nie może nakładać kar porządkowych). Komisja może żądać złożenia pisemnych wyjaśnień lub przedstawienia dokumentów.

Efektem prac komisji śledczej jest sporządzenie sprawozdania ze swojej działalności. Sprawozdanie to jest przedkładane na ręce Marszałka Sejmu, następnie jest udostępniane posłom i nad takim sprawozdaniem odbywa się debata plenarna. Wtedy Sejm - jeżeli uzna, że jest to konieczne - podejmuje odpowiednie kroki. Sama komisja śledcza może wystąpić z wnioskiem wstępnym o pociągnięcie określonych osób do odpowiedzialności przed Trybunałem Stanu. Taką decyzję komisja podejmuje większością 2/3 głosów.

Prawne efekty działania komisji śledczej są stosunkowo niewielkie; działalność komisji ma przede wszystkim wydźwięk polityczny. Komisja śledcza nie jest sądem, ale organem politycznym,

2. interpelacje, zapytania i pytania w sprawach bieżących - każdy z tych środków może być użyty przez każdego, indywidualnego posła.

Interpelacje - są składane w sprawach o zasadniczym charakterze i zawsze są składane na piśmie. Interpelacja jest kierowana wobec członka rządu. Odpowiedź na interpelację jest udzielana również na piśmie w ciągu 21 dni. Jeżeli poseł uzna odpowiedź za niewystarczającą, to może odbyć się debata plenarna nad interpelacją.

Zapytania - są składane na piśmie w innych sprawach niż interpelacje, czyli w sprawach, które nie są sprawami o charakterze zasadniczym. Odpowiedź na zapytanie jest udzielana w ciągu 21 dni również na piśmie. Nad zapytaniem nie można przeprowadzić debaty.

Pytania w sprawach bieżących - są formułowane ustnie na każdym posiedzeniu Sejmu. O możliwości zadania pytania poseł informuje Prezydium Sejmu na 12 godzin przed rozpoczęciem posiedzenia. Prezydium Sejmu decydując o tym, jakie pytania zostaną postawione musi wziąć pod uwagę podział polityczny - na kluby i koła parlamentarne; aby stosownie do wielkości klubu/koła została zadana ilość pytań. Oczywiście dotyczy to tylko sytuacji, gdy na posiedzeniu Sejmu ma być postawione wiele pytań i czas jest ograniczony. Odpowiedź na pytanie jest udzielana w formie ustnej na posiedzeniu Sejmu. Nad pytaniem w sprawach bieżących nie można przeprowadzić debaty, ale można zadawać krótkie pytania dodatkowe.

3. kontrola wykonania ustawy budżetowej - w myśl art. 226 Konstytucji Rada Ministrów w ciągu 5 miesięcy od zakończenia roku budżetowego, składa Sejmowi sprawozdanie z wykonania ustawy budżetowej wraz z informacją o stanie zadłużenia państwa. Wraz ze sprawozdaniem rządu wpływają do Sejmu dwa dokumenty Najwyższej Izby Kontroli:

- analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej,

- opinia w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów.

W oparciu o wszystkie w/w dokumenty Sejm podejmuje uchwałę o udzieleniu Radzie Ministrów absolutorium z wykonania ustawy budżetowej. Taka uchwała powinna być podjęta w ciągu 90 dni od dnia złożenia sprawozdania przez rząd.

Absolutorium - jest to pozytywne skwitowanie wykonania ustawy budżetowej w ubiegłym roku budżetowym. Rok budżetowy jest jednoznaczny z rokiem kalendarzowym. W obecnym stanie prawnym nie udzielenie absolutorium nie rodzi obowiązku ustąpienia Rady Ministrów. Jednak z politycznego punktu widzenia nie udzielenie absolutorium jest sygnałem ze strony Sejmu, że rząd przestał cieszyć się zaufaniem Sejmu.

II. Funkcja ustawodawcza Sejmu.

Tryb ustawodawczy:

1. Tryb ustawodawczy rozpoczyna się zawsze inicjatywą ustawodawczą.

Inicjatywa ustawodawcza - jest to prawo określonych podmiotów do wniesienia projektów ustaw, w wyniku czego po stronie Sejmu rodzi się obowiązek rozpatrzenia projektu w szczególnej procedurze.

Inicjatywę ustawodawczą posiadają (podmioty, które mogą składać projekty ustaw):

1. posłowie - regulamin Sejmu stwierdza, że inicjatywę ustawodawczą może złożyć grupa co najmniej 15 posłów albo komisja sejmowa,

2. Senat - z inicjatywą ustawodawczą może wystąpić Senat jako cała izba (a nie grupa senatorów). Senat podejmuje uchwałę o wystąpieniu z inicjatywą ustawodawczą zwykłą większością głosów na wniosek co najmniej 10 senatorów,

3. Prezydent - to prawo Prezydenta jest zwolnione z obowiązku kontrasygnaty,

4. Rada Ministrów,

5. Grupa 100 tysięcy obywateli.

Istnieją dwa ograniczenia prawa inicjatywy ustawodawczej:

1. grupa 100 tysięcy obywateli nie może wystąpić z projektem ustawy budżetowej - dlatego, że Konstytucja w art. 221 zastrzega wyłączność inicjatywy ustawodawczej w zakresie ustawy budżetowej tylko dla Rady Ministrów,

2. wyjątek ten dotyczy projektu ustawy o zmianie Konstytucji - z projektem ustawy o zmianie Konstytucji może wystąpić:

- 1/5 posłów,

- Senat,

- Prezydent.

Tak więc oznacza to, że ani Rada Ministrów ani grupa 100 tysięcy obywateli nie może wystąpić z projektem ustawy o zmianie Konstytucji.

2. Projekt ustawy jest przedkładany na ręce Marszałka Sejmu (do laski marszałkowskiej). Marszałek Sejmu w razie wątpliwości co do zgodności projektu z prawem może zwrócić się do komisji ustawodawczej i komisja ta większością 3/5 głosów może uznać projekt za niedopuszczalny. Jeżeli jednak takiej wątpliwości nie ma, to Marszałek Sejmu kieruje projekt do pierwszego czytania. Pierwsze czytanie odbywa się albo na posiedzeniu plenarnym Sejmu albo na posiedzeniu komisji. Zasadą jest, że projekt jest czytany w pierwszym czytaniu na posiedzeniu komisji; tylko najważniejsze projekty ustaw w pierwszym czytaniu są rozpatrywane na posiedzeniu planarnym Sejmu. Pierwsze czytanie obejmuje:

1) uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę,

2) pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy,

3) debatę nad ogólnymi zasadami projektu.

Jeżeli pierwsze czytanie odbywa się na posiedzeniu plenarnym (i tylko wtedy), to już po pierwszym czytaniu Sejm może podjąć decyzję o odrzuceniu projektu w całości. Jeżeli Sejm nie odrzucił projektu w pierwszym czytaniu, to kieruje projekt do komisji.

W komisjach odbywa się zasadnicza praca nad projektami ustaw. Komisje zazwyczaj powołują podkomisje dla rozpatrzenia bardzo szczegółowych projektów poszczególnych przepisów. Na zakończenie prac w komisji komisja przyjmuje sprawozdanie, w którym proponuje Sejmowi:

- przyjęcie projektu bez poprawek,

- przyjęcie projektu z poprawkami,

- odrzucenie projektu.

Tak przygotowany projekt ustawy jest kierowany do drugiego czytania na posiedzeniu plenarnym Sejmu. Drugie czytanie obejmuje:

1. przedstawienie sprawozdania komisji,

2. przeprowadzenie debaty,

3. zgłaszanie poprawek i wniosków.

Prawo zgłaszania poprawek przysługuje:

- każdemu posłowi,

- wnioskodawcy projektu oraz

- Radzie Ministrów.

Marszałek Sejmu może odmówić przyjęcia poprawek, których nie przedłożono komisji, ale jest to tylko uprawnienie Marszałka Sejmu (może ale nie musi). Poprawki mogą być również zgłaszane bezpośrednio na posiedzeniu plenarnym Sejmu.

Do momentu zakończenia drugiego czytania wnioskodawca może wycofać swój projekt. Jeżeli w drugim czytaniu zostają zgłoszone poprawki, to projekt ustawy zwykle wraca do komisji (ale nie jest to zasadą). Komisja opracowuje stanowisko wobec zgłoszonych poprawek i projekt ustawy jest kierowany do trzeciego czytania. Dosyć często jest tak, że projekt nie jest kierowany po drugim czytaniu do komisji, tylko Sejm przystępuje do trzeciego czytania.

W trzecim czytaniu Sejm uchwala ustawę zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.

Ustawa uchwalona przez Sejm jest kierowana do Senatu. Senat zajmuje stanowisko wobec ustawy:

- może zaproponować poprawki lub

- może zaproponować odrzucenie ustawy w całości lub

- może zaproponować przyjęcie ustawy bez poprawek.

Ustawa po zaakceptowaniu przez Senat jest następnie kierowana do Prezydenta, który podpisuje ustawę. Prezydent może także:

- zgłosić veto lub

- wystąpić do Trybunału Konstytucyjnego o zbadanie zgodności ustawy z Konstytucją.

[dalszy ciąg postępowania ustawodawczego opracować samodzielnie - dwa odrębne tryby ustawodawcze:

- tryb postępowania w sprawach pilnych (tryb pilny),

- tryb uchwalenia ustawy budżetowej.]

54

---