(http://www.wszpwn.com.pl/i10). Magazyn materiałów uzupełniających program nauczania informatyki i technologii informacyjnej w szkołach.
Rozdział: Komputeryzacja typografii (20.11.2002).

System interaktywny a system wsadowy

W nowoczesnym komputerze osobistym zbiega się historia rozwoju maszyny do pisania, systemów biurowych oraz profesjonalnego składu. Komputer połączony z drukarką stanowi dziś powszechne narzędzie do utrwalania słowa pisanego uzupełnionego grafiką. Dorasta pokolenie, któremu trzeba opowiadać, jak wyglądała maszyna do pisania. Historyczna różnorodność potrzeb, technologii i maszyn została sprowadzona do prostej różnorodności programów, jakie każdy użytkownik może uruchamiać na typowym komputerze.

Wydajność komputerów i możliwości programów stale i szybko rosną, ale z punktu widzenia użytkownika zmienia się niewiele. Wystarcza raz opanować interakcję z komputerem za pośrednictwem GUI, co zresztą jest łatwiejsze niż np. nauczenie się kierowania samochodem. Również dlatego, że można się tego uczyć metodą prób i błędów. Reszty pracy dokonuje się w trybie WYSIWYG, a więc bezboleśnie.

Tak zwana "krzywa uczenia się" jest tu bardzo stroma; bardzo łatwo jest nabyć podstawowe umiejętności, a jedynie rozszerzanie ich na bardziej skomplikowane obszary wymaga więcej czasu i praktyki. W sumie więc każdy amator może przygotować formalnie poprawną publikację dowolnego gatunku, używając przyjaznego oprogramowania i wykorzystując szereg domyślnych ustawień o których istnieniu nie musi nawet wiedzieć. Ma to zasadnicze znaczenie handlowe dla producentów popularnego oprogramowania. Rosnący krąg nabywców i użytkowników pozwala na obniżanie cen i dynamizuje cały rynek komputerowy, także maszyn, peryferiów i różnych usług. Tak właśnie dokonała się rewolucja komputerowa.

Rewolucja PC. Wydarzeniem, które bezpośrednio zainicjowało rewolucję komputerową było opublikowanie w 1981 roku przez koncern IBM dokumentacji nowego komputera osobistego nazwanego po prostu IBM PC (personal computer). Najmniejszego i najtańszego z dotąd wyprodukowanych przez koncern (1.565 USD). Umożliwiło to podjęcie produkcji takiego komputera różnym przedsiębiorstwom na całym świecie ("klony IMB PC") i stworzyło w tej dziedzinie dynamiczny światowy rynek.
Pod względem technologicznym IMB PC nie był konstrukcją rewelacyjną. Oferował 16 KB pamięci, obsługiwał jedną lub dwie stacje dyskietek 5,25 cala. Projektując PC, koncern po raz pierwszy zamówił jego składniki u innych. Procesor pochodził od firmy Intel, a system operacyjyny, nazwany DOS, od nieznanej szerzej, 32-osobowej firmy Microsoft.

Można by rzec, że to wynalazcy GUI naprawdę skomputeryzowali świat. Graficzny interfejs użytkownika, dołożony wkrótce do MS-DOS, był znaczącym czynnikiem rozpowszechnienie się komputerów osobistych na świecie, a później także sukcesu World Wide Web. Wszak ta, marginalna zrazu, "usługa internetowa" zdominowała Internet dopiero po skonstruowaniu przeglądarki pracującej w trybie graficznym.

Jest zatem paradoksem, że ta sama rewolucja zasadniczo podważyła założenia, jakimi kierowali się wynalazcy GUI. Powszechne używanie komputerów, zwłaszcza podłączonych do sieci, zrodziło bowiem potrzebę równie komputerowej wymiany zapisów, dokumentów i całych publikacji. Osiągana wyrafinowanymi funkcjami systemu naoczna "prawda ekranu" łatwo stawała się nieprawdą na ekranach innych komputerów. Tryb WYSIWYG zawodził, gdy edytowany dokument wysyłany był nie do lokalnej drukarki, lecz do innego systemu komputerowego. Panowanie nad komputerem jakie dawał człowiekowi GUI i tryb WYSIWYG kończyło się nie jego peryferiach. Próba wyjścia z zapisem elektronicznym dalej to wejście w dżunglę swoistych programów, sposobów zapisu danych (tzw. formatów), a potem także różnych mediów.

Systemy biurowego i typograficznego formatowania tekstów o tyle tylko mogą być "przyjazne", o ile zakładają lokalny dokument papierowy. Wiedząc, jaki jest rozmiar papieru, marginesy, dostępne czcionki oraz wiele innych, bardziej szczegółowych parametrów, mogą interaktywnie symulować na ekranie przyszły dokument papierowy, tworząc złudzenie jego materialnej, bo naocznej obecności. Mogą też zapisywać informacje o dokumencie na dysku, by umożliwić jego edycję lub druk później. Jednak zapis taki, wyniesiony poza lokalny system, bywa bezużyteczny. Nawet przeniesiony do identyczengo systemu może być mylący, gdy systemy te różnią się szczegółami ustawień.

Konsekwencje zasadniczej nieprzenoszalności tekstów formatowanych w systemach interaktywnych mogą być pomijalne albo bardzo dotkliwe -- zależnie od przeznaczenia tych tekstów. Swoistość działania systemu interaktywnego jest bez znaczenia, jeśli komputer produkuje dokumenty papierowe jednorazowego użytku. Jeśli jednak wydawnictwo opracowuje słownik, który jest zbiorowo pisany i redagowany, potem uzupełniany i wznawiany, ukazuje się drukiem i na CD-ROM, a ponadto włączany jest do szerszych zasobów słownikowych wydawnictwa -- wtedy przenoszalność dokumentów w postaci elektronicznej ma znaczenie zasadnicze. Tworzenie takiego tekstu w trybie interaktywnym oznacza, że wszystkie następne prace również będą musiały odbywać się w tym samym trybie interaktywnym; ręcznie i naocznie -- tak jakby był ciągle od nowa przepisywany.

Jeśli teksty mają być przetwarzane inaczej niż tylko dla doraźnego druku w ramach systemu, to konieczne jest przyjęcie od początku zupełnie innych założeń niż te, na których opiera się system interaktywny. Są to założenia przetwarzania wsadowego:

• tekst jest ciągiem kodowanych znaków, jest zatem ogólnie czytelny dla maszyn i ludzi, dzięki czemu istnieje "obiektywnie" tzn. niezależnie od swoistego systemu.

• tekst skojarzony jest z "metatekstem", również znakowym, który zawiera wszytkie informacje potrzebne do interpretacji tekstu (np. formatowania). Specyfikacja "metajęzyka" jest jawna i może być zaimplementowana w różnych systemach.

• przetwarzanie tekstu przez maszynę polega na interpretacji tekstu zgodnie z informacjami zawartymi w meta-tekście, a wynik takiej interpretacji jest zawsze swoisty. Zresztą interpretacji może być wiele, zależnie od systemów i ustawień.

Tworzenie tekstów, metatekstów i procedur interpretacji jest logicznie rozdzielone. Co jest prostą kontynuacją tego, że procesor tekstu pozwolił oddzielić pisanie-redagowanie od pisania-drukowania. Korekta spsobu interpretacji nie wymaga zmiany istotnej treści i na odwrót, tekst skorygowany merytorycznie będzie tylko nową treścią wlaną do ustalonej już formy. Nowy sposób interpretacji, np. w innym medium, wymaga jedynie ustalenia nowych procedur dla dokumentów jakie są, a nie tworzenia ich od nowa w inny sposób.

System interakcyjny na bieżąco unaocznia przyszły wydruk (WYSIWYG)

System wsadowy opatruje tekst meta-informacją. Tworzy zapis niezależny od systemu, który może być interpretowany przez różne systemy i urządzenia.

Te ogólne założenia znalazły różne realizacje. Najwygodniej jest łączyć metatekst i tekst przemieszane z sobą w jednym dokumencie. Maszynowa interpretacja takiego tekstu opiera się na wyłowieniu z dokumentu instrukcji co do sposobu przetwarzania porcji tekstu wyróżnionej tą instrukcją. Zoptymalizowana notacja czyni taki dokument czytelnym także dla człowieka, który sam rozstrzyga, jakie prace wykona sam (np. korekta merytoryczna), a jakie powierzy maszynie (np. konwersja między różnymi językami instrukcji). Interakcja człowieka z maszyną zasadza się na ich odmienności: maszynie przypadają zwykle wszystkie czynności rutynowe i algorytmiczne, a człowiekowi -- układanie tych reguł i dobór algorytmów.

Połączenie metatekstu z tekstem w jednym dokumencie tworzy teksty "oznakowane" (mark-up). Przykładem są dokumenty systemu TeX oraz tradycja oznakownia "strukturalnego" wywodząca się od SGML (HTML, XML itd.). Często korzystają one także z zewnętrznych metadanych, takich jak zbiory makrodefinicji czy tzw. arkusze stylów. Tekstami oznakowanymi są dokumenty RFT, który to język został stworzony dla zapewnienia pewnej przenoszalności binarnym dokumentom edytora MS Word. Szczególnym rozwiązaniem jest PostScript, w którym metainformacja dotyczy kreślenia obiektów składających się na obraz składu drukarskiego.

Różne tradycje i technologie przetwarzania wsadowego będą przedmiotem kolejnych rozdziałów. W tym miejscu przybliżymy tylko najściślej związaną z typografią technologię PostScript.

© Copyright 2002 Wydawnictwo Szkolne PWN

---