„Między uczuciem a obowiązkiem” dylematy moralne bohaterów literatury polskiej XIX wieku.
Wiek XIX to dla Polski okres zaborów , dla Polaków natomiast był to okres walki o wolność swego kraju. Dla każdego Polaka wolność ojczyzny była sprawą najważniejszą . Sytuacja w jakiej znalazła się Polska , sprawiła że zaczęto szukać dróg prowadzących do wolności, zaczęto rozpatrywać różne sposoby walki aby odnaleźć ten jedyny najlepszy . Polacy doszli do wniosku , że jedyną skuteczną metodą walki o wolność jest bunt sprzeciw , próba czynnej walki z zaborcami . Zaczęli realizować swoje plany , lecz pojawiła się nowa trudność i kolejne pytania - jaka to ma być walka. Takie pytania stawiała sobie także literatura polska polscy poeci i pisarze . W swych utworach starali się oni odnaleźć odpowiedź na pytanie dręczące Polaków.
Literatura XIX wieku w Europie to pojawienie się epoki romantyzmu . Nowa epoka w dziejach literatury o jakże odmiennych ideałach . Także i w Polsce romantyzm rozwinął się bardzo szybko. Wpływ na ten szybki rozwój miała zapewne również sytuacja polityczna w kraju po zaborami. Romantycy w swych programach zakładali bunt przeciwko „staremu światu” , bunt przeciwko panującej rzeczywistości , co w realiach Polski miało duże znaczenie . Polscy romantycy zaczęli więc w swych utworach ukazywać różne drogi walki o wolność kraju. Literatura miała rolę przewodnią , bohaterowie literaccy stawali się wzorcami do naśladowania . Typ bohatera romantycznego to człowiek który zna swoje możliwości ,docenia własne osiągnięcia , typowy indywidualista , dla którego sprawa ojczyzny jest sprawą najważniejszą . To człowiek rozdarty wewnętrznie pomiędzy życiem osobistym a obowiązkiem wobec ojczyzny.
Bohater romantyczny stanął więc przed dylematem moralnym polegającym na wyborze pomiędzy własnymi przekonaniami i uczuciami a owym obowiązkiem , jaki miał do spełnienia wobec swojej ojczyzny w niewoli. Dylemat ten staje się dla człowieka powodem bólu i cierpienia , jednakże zawsze wybiera on dobro ojczyzny , jako wartość najwyższą świętą .
Typem takiego bohatera i takiej postawy życiowej polegającym na ciągłym wyborze jest bohater utworu Adama Mickiewicza pt. „Konrad Wallenrod” . W utworze poznajemy go jako Mistrza Zakonu Krzyżackiego , lecz na początku utworu ukazany jest jako dziwny człowiek . Jest typem samotnika , swe problemy „topi” w alkoholu , nie lubi przyjęć , jest człowiekiem tajemniczym . Z pieśni Wajdeloty dowiadujemy się o jego życiu . Urodził się na Litwie , został porwany przez rycerzy Zakonu i wychowany przez Wielkiego Mistrza . Jednak już w młodości znał swe pochodzenie UZUPELNIĆ.
Przez cały ten czas był przy nim Halban , który uświadamiał Konrada skąd ten się wywodzi .
Jednakże młody Litwin pokochał Mistrza , który go wychował . Pod wpływem próśb Halbana uciekają oni w czasie pierwszej bitwy i przechodzą na stronę wojsk litewskich . Młody Walter Alf wychowywany dotychczas przez Krzyżaków zostaje przedstawiony księciu Kjestutowi . Wśród nowo poznanych ludzi znajduję kobietę, którą pokochuje z którą później bierze ślub . Jest nią Aldona . Walter Alf czuje wielką miłość do Aldony , jest prawdziwe wzniosłe uczucie które jednak przeszkadza w „w walce” . Uświadomiony przez Halbana o trudnej sytuacji Litwinów , Walter Alf musi podjąć walkę przeciwko zakonowi , by pomóc swemu narodowi . Powraca do Zakonu Krzyżackiego jako Konrad Wallenrod , przywłaszczając sobie imię człowieka , którego prawdopodobnie zabił w jeden z potyczek . Tu musi podjąć , lisią , tajną , nieetyczną walkę z wrogiem . To powoduje dylemat moralny bohatera - musi dokonać wyboru pomiędzy idealnymi rycerskimi , którym dotąd hołdował , które były bliskie jego sercu a lisią walką , która całkowicie zaprzecza jego ideałom . Ta sytuacja powoduje ból , cierpienia i nawet degradację moralną bohatera . Halban stara się jednak przekonać „Konrada”, że ten typ walki to jedyna droga do wolności dla jego narodu : „tyś niewolnik, jedyna broń niewolników - podstępy”.
Konrad Wallenrod wybiera jednak dobro ojczyzny, rezygnując z ideałów rycerskich i ze szczęścia osobistego . Prowadzi wojnę z Litwą tak nieudolnie, że Zakon traci dużo rycerzy . Konrad W. Jednak nie może prowadzić takiego działania w nieskończoność , jest zrujnowany moralnie , nie ma już sił , by prowadzić taką walkę , jest zmęczony tym , co robi . Kiedy Rada Zakonu dowiaduje się o jego czynie , zostaje on skazany na śmierć za zdradę . Konrad popełnia samobójstwo nie z lęku przed karą która go czeka , lecz z bólu i cierpienia wewnętrznego . Taka sytuacja ,nieetyczna walka doprowadziła tego człowieka na skraj przepaści , w którą sam się rzucił.
Bohater utworu A.Mickiewicza był właśnie człowiekiem rozdartym wewnętrznie między uczuciem a obowiązkiem. Uczucie to jego miłość do kobiety i przywiązanie do tradycji rycerskiej , próba wierności ideałom młodości . To uczucie musiał przeciwstawić obowiązkowi wobec ojczyzny, który wymagał od niego walki nieetycznej , walki która zdegradowała go moralnie. Zniszczyła nie tylko jego życie , ale przede wszystkim psychikę tego człowieka : „Jak Samson jednym wstrząśnięciem kolumny , zburzyć gmach cały i runąć pod gmachem”. W przypadku tego bohatera owe rozdarcie wewnętrzne , ból i cierpienie było tak silne ,że spowodowało śmierć człowieka.
Konrad W. Jest dowodem jak wiele człowiek może poświęcić dla idei , jaką jest walka o wolność ojczyzny . Ten bohater był bliski wielu romantykom . W innym swym utworze Adam M. ukazał podobnego bohatera , także bliskiego ideałom romantycznym lecz jakże różnego od Konrada W . Jest nim Gustaw Konrad, bohater trzeciej części „Dziadów”. Konrad jest także wybitną jednostkową indywidualnością, jest człowiekiem zbuntowanym przeciw otaczającej go rzeczywistości. Poznajemy go w scenie gdy z romantycznego kochanka, Gustawa, zmienia się w bojownika o sprawy narodowe, Konrada .Znajduje się on w carskim więzieniu , w celi. Konrada poznajemy bliżej w czasie Wielkiej improwizacji kiedy to występuje przeciw Bogu. Konrad jest poetą , świadomym swej siły i potęgi . Ma także świadomość tego że jego naród cierpi i jest niszczony. Jako poeta jest niezrozumiany w narodzie , lecz to nie przeszkadza mu , by walczyć o ten naród : „samotność : cóż p ludziach? Czym śpiewak dla ludzi”.
Zdaje sobie sprawę , że jego poezja jest wielka , nieśmiertelna , potężna . Konrad dochodzi do wniosku że mógłby poprowadzić naród , „wyzwolić go”. „Boga natury godne takie pienie , pieśń wielka tworzenie”
Konrad utożsamia się ze swym cierpiącym narodem i właśnie dlatego chce mu pomóc „Ja kocham cały naród”
Świadomość cierpienia , bólu narodu sprawia ,że Konrad „udaje się „ do Boga i to właśnie jego obarcza winą za klęski , łzy narodu . Uważa że to Bóg stworzył taki świat w którym panuje niesprawiedliwość , w którym Polska zawsze cierpi. Świadom swej wielkości Konrad uważa , że sam mógłby stworzyć świat lepszy, piękniejszy , wspanialszy. „Przychodzi” więc prosić Boga o rząd nad duszami by mógł świat ulepszyć , zmienić. Wielka miłość Konrada do ojczyzny i cierpiącego narodu powoduje w nim bunt przeciw Bogu , podważa wszystkie „czyny Boga” - jego miłość , mądrość , dobroć , wszechwiedze . Ten bunt osiąga zenit , gdy Konrad wyzywa Boga na pojedynek , pojedynek stracony pojedynek na serca: „Jeśli ja będę bluźniercą , ja wydam tobie krwawszą bitwę niźli szatan , on walczył na rozumy , ja wyzwę na serca”. Konrad sam mówił o sobie „ Jestem Milijon , bo za Milijony kocham i cierpię katusze”.
Konrad jest bluźniercą wypowiadając takie słowa do Boga , oskarżając go o celowe zbudowanie takiego , a nie innego świata , o wprowadzenie zła na ziemię , o niesprawiedliwość , o cierpienie , niewinnych ofiar tj. Polska.
Konrad przejmuje na siebie cały żal i rozgoryczenie Polaków , całe cierpienie narodu. Te uczucia potęgują w nim i doprowadzają do sytuacji buntu i oskarżenia samego Boga.
Konrada cechuje prometejski bunt , bunt przeciwko Bogu w imię dobra ludzkości, narodu. Dylemat moralny Konrada polega na tym ,że potrafił on w sposób szczególny czuć jedność z narodem , potrafił utożsamić się z cierpiącymi Polakami i właśnie to wielkie uczucie miłości do ojczyzny popchnęło go do wystąpienia przeciwko stwórcy , jego miłości i dobroci. Konrad nie znalazł drogi wyjścia z sytuacji kraju więc potrzebna była ingerencja pierwiastka boskiego.
Z jednej strony cierpienia ofiary niewinnej - narodu polskiego , z drugiej strony niemoc bohatera zdającego sobie sprawę że sam nie jest w stanie nic zrobić . Jakże wielki musiał być jego ból niezrozumienie świata, niezgoda na taką rzeczywistość by wystąpić przeciwko Bogu. Konrad z III części „Dziadów” stał się ideałem postawy patriotycznej , stał się bohaterem bliskim romantykom polskim , którzy przeżywali podobne problemy i dylematy moralne.
Epoka pozytywizmu przyniosła z sobą nowe ideały , wzorce godne naśladowania . Pozytywiści doszli do wniosku że działania romantyków tzn. walka o wolną ojczyznę , często zakończona śmiercią dla ideałów , nie przynoszą określonych rezultatów. Doszli do wniosku, że śmierć ta nie niesie ze sobą widocznych efektów . W epoce pozytywizmu pojawiły się więc nowe ideały . Pojawiły się pojęcia tak często spotykane , jak praca u podstaw oznaczająca pracę z ludem i nad ludem , czy utylitaryzmu-dobro ogółu ponad dobro jednostki lub scjentyzm .Pozytywiści uważali , że ważną sprawą w obecnej sytuacji kraju jest utrzymanie ziemi , praca na roli , zachowanie ziemi w rękach Polaków . Często pojawiały się hasła solidaryzmu społecznego . Ważną rolę odgrywał rozwój wszystkich dziedzin przemysłu gospodarki .
Pojawił się nowy typ bohatera godnego naśladowania. Bohater pozytywistyczny to społecznik opowiadający się za rozwojem nauki , człowiek utrzymujący role , pracujący na niej . Jednakże i tej epoce nie obca była sytuacja rozdarcia wewnętrznego bohatera.
Bohater „Lalki” Bolesława Prusa - Stanisław Wokulski jest typem bohatera , pozytywisty rozdartego wewnętrznie pomiędzy uczuciem - miłością do pięknej kobiety a własnymi ideałami pozytywistycznymi . Ta sytuacja powoduje ból i cierpienie bohatera , rezygnację z życia , nieufność . Stach Wokulski za młodu pracował winiarni , lecz już w młodości cechowały go ideały pozytywistyczne. Pragnął on uczyć się , zdobywać wiedzę walczyć o możliwość nauki , zdobywał książki od studentów. Jego postępowanie było wyśmiewane przez współtowarzyszy nie rozumiejących go. Kiedy zdobył wykształcenie , nie mógł znaleźć sobie miejsca w społeczeństwie. Kupcy nie uznawali go , myśląc o nim jako o artyście , arystokracja zaś uznawała go za kupca . Taka sytuacja powodowała rozgoryczenie Wokulskiego. Tragizm jego trudnej sytuacji spowodowała nieszczęśliwa miłość do kobiety wyższego stanu - Izabeli Łęckiej , kobiety, która dumna ze swego pochodzenia a Wokulskiego uważała za kupca, który nie był jej wart.
Wokulski rozdarty był jak gdyby pomiędzy epoką romantyzmu i pozytywizmu. Miłość do Izabeli ,idealne uczucie było „romantyczną” stroną jego natury, działanie, które towarzyszyło tej miłości było działaniem pozytywistycznym. Wokulski jako pozytywista pomnażał swój majątek (wyjazd do Bułgarii ), robił dobre interesy, myślał o pomocy wielu ludziom i tę pomoc realizował. Spełniając swe pozytywistyczne ideały Wokulski pomógł pani Starskiej, ubogiej mieszkance - zdobywając dla niej pracę , udzielił pomocy Wysockim i Węgiełkowi.
Wokulski był świadom , że majątek jaki posiadał , mógł by pomóc wielu ludziom , pieniądze , które jemu szczęścia nie przyniosły , uszczęśliwiłyby tysiące rodzin : „Nawet moim skromnym majątkiem mógłbym wydźwignąć parę tysięcy rodzin. Nieprawdopodobne , a przecież tak jest”.
Podczas pobytu w Paryżu uwidacznia się pozytywistyczny charakter natury Wokulskiego. Jest zafascynowany wynalazkami Geista , przypomina mu to jego wspaniałą młodość ,fascynację nauką i techniką .Postanawia zostać , by wraz z Geistem kontynuować pracę nad tymi wynalazkami.
Jednak jego miłość do Izabeli jest silniejsza , więc powraca do kraju .
Tragizm Wokulskiego polega na rozdarciu między nieszczęśliwą miłością do kobiety ,która rujnuje jego życie , a chęcią pracy i wcielania w życie swoich ideałów pozytywistycznych .Dla Wokulskiego jest to bardzo trudny wybór .Mimo , że kobieta ,którą pokochał odtrąca go , nie szanuje , poniża , nie jest on w stanie zrezygnować z miłości .
Miłość ta jest czynnikiem destrukcyjnym w życiu Wokulskiego .Uczucie to powoduje ,że „młody pozytywista” , dotąd wierny swoim ideałom ,porzuca je , zapomina o swym „powołaniu” i niszczy swe życie .Wokuski przegrywa jako pozytywista , porzucając pracę , naukę , uwielbienie techniki , wygrywa jednak jako człowiek ocalając swą wizję idealnej miłości .
Odtrąca natomiast Izabelę , która jako kobieta nie warta była jego miłości .
Tragizm Wokulskiego to nie tylko nieszczęśliwa miłość , to także niezrozumienie w społeczeństwie , odtrącenie przez ludzi .
Jego dylemat polegał także na konieczności wyboru pomiędzy nauką , która sprawiła , że „nie był już kupcem”, a zaprzestaniem kultu nauki , co spowodowałoby jego przynależność do tej grupy społecznej . Wybór jakiego dokonał bohater , spowodował jego samotność , odtrącenie , niewiarę w ludzi i w konsekwencji utratę chęci do życia .
Bohater powieści Elizy Orzeszkowej pt. „Nad Niemnem”, Benedykt Korczyński , jest również bohaterem , któremu nie obce były problemy i konieczności wyboru .
Benedykt Korczyński jako młody człowiek był pozytywistą , wierny swym ideałom próbował wcielać je w życie . W jego majątku wcielano w życie „ pracę u podstaw”, chłopi byli częstymi gośćmi .
Dla Benedykta największą i najświętszą wartością w życiu była ziemia , którą kochał i dla której gotów był poświęcić wszystko co posiadał . Ziemia , rola - to największa miłość jego życia .
Takie postępowanie cechowało Benedykta do chwili powstania styczniowego .Upadek powstania i represje , jakie spadły na ziemiaństwo polskie , spowodowały duże zmiany w postępowaniu Benedykta . Zaborcy skupili się na odbieraniu ziem polskiemu ziemiaństwu . Dla Benedykta była to rzecz straszna . Zrobiłby wszystko , by utrzymać ziemię w swoich rękach . W tej sytuacji Benedykt zapomniał o ideałach swojej młodości , porzucił hasła pozytywistyczne , rozpoczął ciężką , trudną i wyczerpującą walkę o utrzymanie ziemi . Od tego czasu
Dochodzi do kłótni pomiędzy zaściankiem Bohatyrowiczów a majątkiem Korczyńskich . Benedykt stał się bezlitosny . Praca pochłonęła całe jego życie , zrezygnował z rodziny a jego postępowanie spowodowało niezrozumienie ze strony żony , dzieci i dotychczasowych przyjaciół .Lecz dla Benedykta wszystko to nie miało znaczenia , zachował bowiem swoją największą miłość - ziemię . Po upadku Powstania Styczniowego Benedykt Korczyński zostaje postawiony przed trudnym wyborem : zachować ideały co może spowodować utratę majątku , ziemi , lub porzucić ideały młodości na rzecz utrzymania roli . Dla Benedykta był to trudny wybór . Musiał wybrać między miłością do ziemi a wiernością samemu sobie .
Dokonał wyboru , który spowodował odtrącenie ze strony rodziny , wyboru , który w przyszłości zaważy między nim a synem . Trudno ocenić czy wybór , jakiego dokonał Benedykt jest słuszny . On sam uważał , że jest to jedyny sposób ocalenia „ziemi rodzinnej”. Mimo że zrezygnował z ideałów pozytywistycznych to zachowanie roli i walka o nią ostatnimi siłami była także , w pewnym sensie odzwierciedleniem jego pozytywistycznych dążeń . Pozytywiści przecież uważali , że jednym z ich celów jest zachowanie ziemi , nie oddanie jej w ręce zaborców . Benedykt Korczyński został postawiony przed trudnym wyborem , mimo że również był pozytywistą jego sytuacja wyraźnie różni się od sytuacji Wokulskiego z „Lalki”.
„Opowiadania” Stefana Żeromskiego należą również do literatury XIX wieku. Także w tych utworach dostrzec można dylematy moralne bohaterów epoki. Opowiadanie pt. „Rozdziobią nas kruki, wrony...” dotyczy sytuacji w kraju po powstaniu styczniowym. . Bohaterem utworu jest Winrych . autor przedstawia sytuacje kończącą powstanie. Winrych jest jednym z powstańców , dostarcza on broń . Zdaje sobie sprawę ,że powstanie dobiega końca , Że sytuacja jest beznadziejna , nie ma już szans na powodzenie . Jego wygląd świadczy , że przeżył wiele , doświadczył wielu rzeczy w swym życiu , jednak sprawa wolności ojczyzny jest dal niego najważniejsza .Świadomość , że wszystko czego ci ludzie próbowali dokonać , legło w gruzach , jest dla niego straszne . Winrych mówi : „wszystko przełajdaczone”. Zdaje on sobie sprawę ,że dalszy udział w powstaniu może zakończyć się jego śmiercią , gdyż zaborcy szukają powstańców . Jednak sprawa którą rozpoczął , walka o wolny kraj nie pozwala mu odejść od upadającego powstania . Postanawia pozostać i „walczyć” do końca , mimo świadomości , że w niczym to już nie pomoże . Charakteryzuje go wierność do końca „upadającej idei”. Postępowanie jego przypomina postępowanie bohaterów romantycznych wiernych do końca swym ideałom . Winrych zostaje zatrzymany przez patrol i zostaje zabity przez żołnierzy . Pozostawione na polu zwłoki byłego powstańca zostają zbezczeszczone przez ptactwo . Zwłoki te okrada chłop , który przyszedł na pole - ten obraz symbolizuje rozłam w społeczeństwie polskim co przyczyniło się upadku powstania i śmierci wielu podobnych do Winrycha.
Mimo że ideały i prądy filozoficzne epok składających się literatury polskiej w XIX wieku tak
bardzo się różniły i kontrastowały się ze sobą , bohaterowie tych epok zawsze stawiani byli w obliczu trudnych wyborów . Bohaterowie byli rozdarci wewnętrznie pomiędzy „uczuciem a obowiązkiem” i to bardzo często było powodem ich tragizmu , a nawet porażki moralnej . Ludzie ci musieli dokonywać wyboru nie tylko między uczuciem , np. miłością a obowiązkiem , np. wobec ojczyzny , często był to wybór pomiędzy życiem a śmiercią .
Myślę jednak ,że ludzie żyjący w XX wieku mimo , że ich sytuacja odbiega od sytuacji ludzi żyjących w XIX wieku od ich problemów , zobowiązań , są często także stawiani w obliczu trudnych wyborów. Mimo ,że zmieniły się epoki , ludzie w nich żyjący , to jednak problemy i dylematy moralne pozostały . Także i one uległy zmianie , lecz często pojawiają się w naszym życiu . Może nie jesteśmy stawiani przed takim wyborem jak Konrad Wallenrod , lecz dla wielu z nas wybór ,którego mamy dokonać jest również trudny i wymaga równie dużo siły i odwagi.