IV. GOSPODARKA RYNKOWA - ISTOTA I RODZAJE

1. Definicja gospodarki rynkowej - różne interpretacje.

2. Geneza i charakterystyka gospodarki rynkowej.

3. Rodzaje gospodarki rynkowej.

4. Rynek jako podstawowa kategoria gospodarki rynkowej - różne klasyfikacje rynków.

5. Modelowe ujęcie zależności w gospodarce rynkowej.

6. Gospodarka zamknięta, gospodarka otwarta - istota problemu, podstawy wyboru.

1. Definicja gospodarki rynkowej - różne interpretacje.

Gospodarka rynkowa - to gospodarka, w której zasadniczym regulatorem procesów gospodarczych jest samoczynnie działający rynek czy też mechanizm rynkowy. Jest jedną z form społecznej organizacji działalności gospodarczej.

Gospodarka rynkowa - jest systemem w którym ceny, warunki rynkowe, zyski i straty, bodźce i korzyści decydują o tym co, jak i dla kogo produkować. Przedsiębiorstwa produkują te towary, które przynoszą im najwyższe zyski przy pomocy technik zapewniających najniższe koszty.

Na podstawie kryterium własności czynników produkcji wyróżnia się w ramach danego kraju gospodarkę prywatną i publiczną, a w skali międzynarodowej gospodarkę kapitalistyczną i socjalistyczną (komunistyczną).

Gospodarka rynkowa charakteryzuje się dwiema zasadniczymi cechami: dominacją prywatnej własności czynników produkcji oraz rynkową alokacją zasobów gospodarczych. Swoją nazwę zawdzięcza przede wszystkim temu, że podstawowym regulatorem i koordynatorem procesów gospodarczych jest w niej rynek.

2. Geneza i charakterystyka gospodarki rynkowej.

Gospodarka rynkowa jest przeciwieństwem gospodarki naturalnej, w której grupa ludzi stanowiła jednostkę konsumpcyjną i produkcyjną, wytwarzającą samodzielnie wszystkie niezbędne do zaspokojenia potrzeb dobra.

Gospodarka naturalna - to taki typ gospodarki, w której producent wytwarza produkty w celu bezpośredniego zaspokojenia swoich potrzeb. W gospodarce tego typu nie występuje więc wymiana i rynek. Gospodarka naturalna opiera się na gospodarstwie domowym.

Gospodarka towarowa pojawiła się ona w okresie niewolnictwa i feudalizmu. To taki typ gospodarki, w której producenci wytwarzają produkty z przeznaczeniem ich wymiany, czyli na sprzedaż. Gospodarka towarowa wyłoniła się z gospodarki naturalnej wtedy, gdy zostały spełnione dwie przesłanki: społeczny podział pracy (wyodrębnienie się gałęzi gospodarki, zawodów, specjalizacji w tych zawodach), ekonomiczne wyodrębnienie się producentów na bazie prywatnej własności środków produkcji. Społeczny podział pracy jest podstawowym warunkiem istnienia gospodarki towarowej, drugim niezbędnym warunkiem jest odosobnienie producentów.

Wady gospodarki rynkowej: różnice dochodów, bezrobocie, inflacja.

3. Rodzaje gospodarki rynkowej.

* prosta gospodarka towarowa - wymiana na zasadzie towar za towar ( T - T )

* gospodarka towarowo-pieniężna - wymiana na zasadzie towar - pieniądz - towar ( T - P - T )

* gospodarka kapitalistyczna - jest to obecna gospodarka, motyw zainteresowania pieniądzem. Wymiana ma formę P - T - P.

4. Rynek.

Rynek - to samoczynnie działający mechanizm wpływający na zachowania (w tym decyzje) podmiotów gospodarczych. Te zachowania przesądzają o alokacji (rozmieszczeniu i wykorzystaniu) zasobów gospodarczych. Rynek to miejsce nawiązywania kontaktów między sprzedającym i kupującym w celu przeprowadzenia transakcji kupna - sprzedaży.

Rynek jest miejscem zorganizowanym zazwyczaj w sensie instytucjonalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr. Rynek jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów gospodarczych.

Transakcja polega na przeniesieniu własności towaru w zamian za obustronnie zaakceptowany ekwiwalent.

Gospodarka otwarta - która jest powiązana z innymi dziedzinami gospodarki przez import i eksport produktów, czynników wytwórczych czy transakcje finansowe.

Gospodarka zamknięta - odizolowana od reszty świata, znana także jako społeczna gospodarka rynkowa.

Im więcej przepływu z zagranicą - gospodarka otwarta. Przepływy przeważające wewnątrz kraju - gospodarka zamknięta.

Na stopień otwartości gospodarki wpływa:

* stopień rozwoju;

* stan zasobów krajowych;

* charakter rynku wewnętrznego;

* czynnik polityczny.

Gospodarka naturalna:

gospodarowanie jednopodmiotowe - na swoje potrzeby

spójność miejsca i czasu.

Funkcje gospodarki naturalnej:

produkcyjna - zdobywanie dóbr do konsumpcji;

konsumpcyjna

Specjalizacja - wstrzymywanie się od pewnych form działalności na rzecz tych, które umie się lepiej - proces pro efektywnościowy.

Społeczny podział pracy:

gospodarka rynkowa - struktura podmiotowa; mechanizmem regulującym jest rynek

Gospodarka rynkowa - oparta na wymianie.

Barter - towar za towar, kiedyś podstawowa forma wymiany.

Gospodarka rynkowa:

towarowa;

towarowo-pieniężna;

kapitalistyczna - pieniądz, kupowanie czynników produkcyjnych, dobro finalne i kasa.

Podstawowym regulatorem jest rynek, ale także inne czynniki: np. państwo, ale podstawową formą własności jest własność prywatna.

Gospodarka o strukturze podmiotowej.

Nie ma dziś czystej gospodarki rynkowej. Państwo stało się interwencyjnym podmiotem.

Gospodarka narodowa - klasyczna. Dziś - światowa.

Gospodarka zamknięta.

Gospodarka otwarta - są kontakty z zagranicznymi podmiotami gospodarczymi lub z innymi gospodarkami narodowymi - dziś obowiązujący typ.

Otwarta mieszana rynkowa - jest interwencjonizm.

Własność ekonomiczna.

Rodzaje własności:

prywatna:

indywidualna - pierwotna własność prywatna;

własność zbiorowa - wspólna, ale ściśle zdefiniowana grupa osób;

spółka;

własność akcyjna;

własność publiczna: państwowa lub lokalna

Rynek to proces, pewien mechanizm określający zależności między uczestnikami tego rynku.

Podział geograficzny (historyczny) rynku:

lokalny;

regionalny;

narodowy (krajowy);

międzynarodowy;

światowy.

Rynek: zinstytucjonalizowany i niezinstytucjonalizowany.

Rynek legalny i nielegalny ('szara strefa').

Rynek jednorodny i homogeniczny.

Przetarg - działanie zapraszające do składania ofert: ograniczony lub nieograniczony.

Rynek - podział ze względu na konkurencję:

konkurencji doskonałej;

konkurencji niedoskonałej;

oligopol;

monopol zupełny.

Mechanizm działania gospodarki rynkowej - transakcje, wymiany, przeniesienie aktu własności.

Transakcja - dwie strony, negocjacja.

Pieniądz - bimetaliczny - złoto i srebro było podstawowym ekwiwalentem.

Prawo Kopernika - dwa pieniądze, to lepszy jest wycofywany (tezauryzowany).

Pieniądz pełnowartościowy - jego nominał jest równy wartości (np. kruszcu).

Ekonomizacja złota - proces polegający na wycofywaniu złota z obiegu i zastępowania go reprezentującym go banknotem.

Pieniądz pozłacany.

Sztabowy złoty - wymienić pieniądz na sztabę.

Dewizowy złoty - na dolara, a później na złoto.

Demonetaryzacja złota - wycofywanie złota z jego roli pieniężnej.

Dziś pieniądz jest symboliczny, a nawet manipulowany.

Ocena gospodarki jest subiektywna.

Dewaluacja może być wynikiem deprecjacji pieniądza.

Denominacja, aprecjacja, rewaluacja.

Funkcje pieniądza:

może być niewielkiej wartości;

środek wymiany (obrachunkowy) - pieniądz krąży..

środek tezauryzacji - wycofanie pieniądza z obiegu;

funkcja światowa (np. Euro).

Podstawowe kategorie gospodarki rynkowej.

1.Pieniądz - ewolucja, istota, funkcja.

Historia pieniądza wiąże się ściśle z rozwojem gospodarki towarowej. Funkcję pieniądza na przestrzeni historii pełniły różne towary, jednak najbardziej przydatne okazały się kruszce szlachetne .Powstał tzw. pieniądz kruszcowy ( pełnowartościowy - nominał odpowiadał wartości materiału z którego pieniądz był zrobiony). Póżniej nastąpił okres ekonomizacji złota , który polegał na wycofaniu złota z obsługi transakcji. Pojawiły się pieniądze papierowe , czyli banknoty. XX wiek to okres rozchodzenia się ścieżki pieniądza ze złotem. Wprowadzono tzw. System waluty pozłacanej Powstał również system sztabowo - złoty , który pozwalał na wymianę banknotów na złoto w sztabach. Pośrednikiem w tej tranzakcji była dewiza( dolar) .

We współczesnym świecie powszechnie używanym pieniądzem jest pieniądz papierowy.( pieniądz symboliczny)

W każdym kraju monopol na emisję pieniądza papierowego ma bank centralny.

Pieniądz - to powszechnie zaakceptowany towar za pomocą którego dokonujemy płatności za dostarczane dobra. Pieniądz to środek wymiany, środek płatniczy. Pieniądz jest kategorią rynkową, identyfikowaną z wymianą i rynkiem.

Funkcje pieniądza :

Funkcja Idealna :

¨ Miernik wartości- (jednostka rozrachunkowa) - pieniądz wyraża wartość towarów, można w prosty sposób porównać ceny. Jest to jedyna funkcja idealna, gdyż nie musimy mieć pieniądza przy sobie aby sprawdzić jaką on wyraża wartość.

Funkcje Realne:

¨ Środek płatniczy - miernik odroczonych płatności.

¨ Środek wymiany ( cyrkulacji ) - pieniądz jest pośrednikiem w wymianie - jest dobrem obrachunkowym .UWAGA! W momencie gdy coś kupujemy, płacimy za jakąś usługę pieniądz w tym momencie spełnia funkcję środka wymiany.

¨ Funkcja pieniądza światowego - sztuczne jednostki obrachunkowe -pieniądz pełni funkcję środka obrotu między bankami centralnymi.

Sztuczne jednostki to specjalnie tworzone w drodze porozumień międzynarodowych, powszechnie akceptowane zasady i reguły rozliczania należności pieniężnych między państwami i podmiotami międzynarodowymi w ich stosunkach bileteralnych ( dwustronnych ) i multiliteralnych.

a) SDR - Specjalne Prawa Ciągnienia - 5 walut kształtuje kurs SDE ( dolar, marka, funt brytyjski, frank francuski, jen japoński ). Jest to sztuczna jednostka obrachunkowa w obrotach międzynarodowych.

b) EQ - ( rubel transferowy ) już nie funkcjonuje - Kurs kształtowało 12 walut

c) EURO - Europejska Unia Walutowa

¨ Funkcja środka tezauryzacji (gromadzenia skarbu) - tezauryzacja polega na wycofaniu pieniądza z obiegu gospodarczego.

Dewizy - to wszelkiego rodzaju zagraniczne należności pieniężne względem danego kraju w formie pieniężnej ( walutowej ) , jak też w postaci dokumentów stwierdzających istnienie takich należności ( np. czeków, weksli, papierów wartościowych ).

Deprecjacja - oznacza zmniejszenie siły nabywczej pieniądza.

Dewaluacja - ustawowe obniżenie wartości pieniądza w stosunku do innych walut.

Aprecjacja - wzrost wartości pieniądza.

Rewaluacja - podwyższenie wartości pieniądza w stosunku do innych walut.

Denominacja - obniżenie nominału pieniądza ( wprowadzany po okresie hiperinflakcji ).

2.Cena

Cena - to pieniężny wyraz wartości towaru. Jest ważnym narzędziem w analizie ekonomicznej. Cena jest kategorią związaną z gospodarką towarowo - pieniężną. Cena określa koszty produkcji, czyli obciążenia podatkowe np. VAT oraz marżę, czyli zysk producenta. Cena jest kategorią która powstała dzięki pieniądzu.

Na cenę składają się 3 zasadnicze elementy : koszty, zysk i podatek od wartości dodanej.

Podział cen :

1.Cena absolutna - jest to ilość jednostek pieniężnych, które musimy wydatkować na zakup jednej jednostki produktu ( wszystkie ceny które widzimy w sklepach są cenami absolutnymi ).

2.Cena relatywna - jest to ilość jednostek dobra A z których musimy zrezygnować, aby nabyć jedną jednostkę dobra B.

Funkcje cen :

¨ Funkcja informacyjna = alokacyjna - cena informuje nas o rzadkości produktów, określa relacje między produktami, ceny dostarczają niezbędnych informacji do przeprowadzenia rachunku ekonomicznego.

¨ Funkcja agregacyjna - zbliżona do f. Informacyjnej - pozwala na ujmowanie wartościowe, na budowanie agregatów ekonomicznych.

¨ Funkcja dystrybucyjna

¨ Funkcja równoważenia popytu z podażą ( f. kosztowa, dochodowa, społeczna ).

Modelowe mechanizmy kształtowania się cen :

1.Mechanizm ceny rynkowej, żywiołowej - związany z konkurencją doskonałą, ścieranie się popytu z podażą.

2.Mechanizm ceny administrowanej ( zarządzanej ) - cena przez kogoś zarządzana, kierowana.

Dyferencjacja cen - dotyczy sytuacji różnicowania cen z innych niż kosztowe powodów. Dyskryminacja cenowa jest jedną z form dyferencjacji cenowej.

Rodzaje cen : monopolowa, dumpingowa, umowna, administracyjna, urzędowa, hurtowa ( cena producenta + marża hurtowa), detaliczna ( cena hurtowa + marża detaliczna), cena maksymalna( ustalona przez organ państwowy, nie można sprzedawać powyżej tej ceny), cena minimalna ( nie można sprzedawać poniżej ustalonej ceny np.produkty rolne ).

Cena dumpingowa - dumping polega na eksporcie towaru po cenie niższej, niż na rynku krajowym. Jest to cena poniżej kosztów wytwarzania.

3.Popyt

Popyt - to zapotrzebowania zgłaszane przez nabywców na produkt ( dobro lub usługę ) w określonym czasie.

¨ Potencjalny, efektywny ( podstawa analizy krótkoterminowej )

¨ Substytucyjny - dobra, które zamiennie zaspokajają tą samą potrzebę

¨ Komplementarny - takie dobra gdzie dla zaspokojenia jednej potrzeby niezbędne są co najmniej dwa dobra

¨ Złożony - dobro powstaje z szeregu innych dóbr

¨ Finalny - jest ograniczony popytem na inne dobro

¨ Ograniczony

¨ Spekulacyjny

Popyt jest zjawiskiem zmiennym w czasie.

Czynniki wpływające na zmiany popytu :

1.cena danego dobra

2.ceny substytutów i dóbr komplementarnych

3.przewidywania co do kształcenia się ceny w przyszłości

4.dochody

5.czynniki demograficzne

6.czynniki geograficzne

7.preferencje konsumentów

8.tradycje, zwyczaje, kultura danego społeczeństwa.

Antycypacja popytu - wyprzedzanie popytu w czasie.

4.Podaż

Podaż - to wielkość rynkowa podlegająca zmianom.

Podaż - to ilość dóbr i usług zaoferowana na rynek w danym czasie dla określonego lub nieokreślonego nabywcy.

Elementy rynku.

Cena nominalna, jest to kwota pieniężna która jest oferowana za jednostkę towaru.

Cena relatywna, jest to relacja ceny jednego dobra do ceny innego dobra. Cena relatywna informuje potencjalnych nabywców danego dobra, o ilości innych dóbr które należy poświęcić aby towar nabyć.

Zmiany cen relatywnych różnie wpływa na decyzje kupujących i sprzedających.

Wzrost ceny relatywnej danego dobra umożliwia sprzedawcy osiągnięcie wyższego zysku przynajmniej na pewien okres, w konsekwencji sprzedawcy mogą podjąć decyzję o alokacji zasobów właśnie w kierunku produktów na które cena relatywna wzrosła.

Dla kupujących wzrost ceny relatywnej oznacza że utrzymanie dotychczasowego poziomu konsumpcji wymaga rezygnacji z większej ilości innego produktu. Może się okazać że kupujący nie będzie chciał zrezygnować z konsumpcji gruszek po to aby utrzymać konsumpcję jabłek na tym samym poziomie. Kupujący dokona wtedy realokacji swoich wydatków w kierunku dobra relatywnie tańszego.

267

530

---