Wprowadzenie do anatomii układu nerwowego

Układ nerwowy jest najważniejszym układem integrującym funkcjonowanie tkanek

i narządów ustroju człowieka. Jego złożona budowa warunkuje różne pod względem rodzaju podziały. Stąd też dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia występuje potrzeba całościowego (holistycznego) spojrzenia na problem, zarówno od strony anatomii, fizjologii, jak i histologii.

W podziale anatomicznym (topograficznym) układ nerwowy dzielimy na :

- układ nerwowy ośrodkowy (centralny)

- układ nerwowy obwodowy

W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą struktury zawarte w jamie czaszki (mózgowie) oraz w kanale kręgowym (rdzeń kręgowy). W mózgowiu wyróżniamy mózg, pień mózgu i móżdżek. Mózg zbudowany jest z kresomózgowia parzystego (półkul mózgowych) i kresomózgowia nieparzystego.

W pniu mózgu wyróżniamy : - rdzeń przedłużony - most - śródmózgowie - międzymózgowie (które czynnościowo należy do pnia mózgu, a rozwojowo do mózgu)

Obwodowy układ nerwowy jest zbudowany z nerwów czaszkowych (12 par)

(i związanych z nimi zwojów) oraz nerwów rdzeniowych (31 par) i struktur z nimi

związanych : - korzeni przednich i tylnych nerwów rdzeniowych - gałęzi nerwów rdzeniowych - splotów nerwowych (w tym : splotów nerwów rdzeniowych) - nerwów obwodowych - zwojów

Podział funkcjonalny (czynnościowy) układu nerwowego polega na wydzieleniu dwóch odrębnych części, które sprawują kontrolę nad mięśniami szkieletowymi i zajmują się doprowadzaniem bodźców czuciowych z ekstero- i proprioreceptorów (układ nerwowy somatyczny) oraz kontrolują mięśniówkę gładką (także mięsień sercowy) i wydzielanie gruczołów a także doprowadzanie bodźców czuciowych z interoreceptorów (układ nerwowy autonomiczny = wegetatywny). Układ nerwowy somatyczny przynajmniej częściowo podlega naszej woli, podczas gdy układ autonomiczny pracuje w zasadzie niezależnie. W układzie autonomicznym wyróżnia się dwie części, zwykle o przeciwstawnym działaniu (na zasadzie „bata i lejc”) : część współczulną (= sympatyczną) i przywspółczulną (= parasympatyczną).

Układ somatyczny ma dwie części (dwa układy) : - czuciowy - ruchowy

Czuciowy zapewnia organizmowi stały dopływ informacji ze środowiska zewnętrznego

i wewnętrznego

- w układzie czuciowym wyróżnia się : receptory włókna (drogi) czuciowe ośrodki czuciowe;

a). korowe (korowy ośrodek czucia - pole 3,1,2 wg. Brodmana)

b). podkorowe (wzgórze)

c). jądra czuciowe (w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym)

- ruchowy 1. narząd ruchu ; czynny - mięśnie bierny - kości i ich połączenia

2. neuron ruchowy obwodowy czyli dolny neuron ruchowy - komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego i komórki jąder ruchowych nn. czaszkowych wraz z ich neurytami, które biegną w strukturach obwodowego układu nerwowego do efektorów.

3. neuron ruchowy ośrodkowy czyli górny neuron ruchowy - komórki ruchowe pól ruchowych kory mózgu wraz z ich neurytami, które tworzą drogę piramidową (droga korowo-rdzeniowa i droga korowo-jądrowa).

4. układ pozapiramidowy

5. móżdżek

6. twór siatkowaty

7. ośrodki kojarzeniowe (scalające, asocjacyjne).

Objawy uszkodzenia 2, 3, 4 i 5 przedstawione są w rozdziale „Wybrane zespoły neurologiczne”.

Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron).

Jest ona zbudowana z ciała komórki (perikarionu) i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki prowadzące impuls do ciała komórki (DENDRYTY) oraz wypustkę prowadzącą impuls od ciała komórki (NEURYT = akson, włókno osiowe). Ogólnie wypustki określa się mianem włókien nerwowych. Istotny jest fakt, że przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe. Wyróżniamy komórki nerwowe pseudojednobiegunowe, dwubiegunowe i wielobiegunowe.

Komórki nerwowe przekazują impuls nerwowy innym komórkom za pomocą synapsy. W skład synapsy wchodzi tzw. błona presynaptyczna (należąca do danej komórki nerwowej), szczelina synaptyczna (oddzielająca komunikujące się komórki) i błona postsynapstyczna (należąca do komórki, z którą dana komórka nerwowa się łączy).

Ze względu na rodzaj komórki z jaką komunikuje się komórka nerwowa synapsy dzielimy na :

- nerwowo-nerwowe

- nerwowo-mięśniowe

- nerwowo-gruczołowe

Podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego jest odruch. Odruchem nazywamy odpowiedź efektora wywołaną przez bodziec działający na receptor, wyzwoloną za pośrednictwem układu nerwowego. Można inaczej powiedzieć, że odruch to podświadoma odpowiedź narządu wykonawczego (efektora) wywołana przez pobudzenie narządu odbiorczego (receptora), wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego.

Receptory - narządy odbiorcze tj. struktury zdolne do odbierania bodźców.

A. układ somatyczny :

a). eksteroreceptory - zlokalizowane w powłokach ciała (skóra, błona śluzowa). Odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego;

- mechanoreceptory : bodźce dotykowe

- termoreceptory : bodźce cieplne

- nocyreceptory : bodźce bólowe

b). proprioreceptory - dla których bodźcami są zmiany zachodzące w narządzie ruchu; odbierają bodźce czucia głębokiego (ruchu, ułożenia i wibracji). Zlokalizowane są w narządach układu ruchu, tj. w okostnej, torebkach stawowych, więzadłach, mięśniach, ścięgnach i powięziach. Do proprioreceptorów zaliczamy również błędnik, który informuje o ułożeniu głowy i jej ruchach.

B. układ autonomiczny

- interoreceptory (enteroreceptory, wisceroreceptory) - odbierają bodźce z narządów wewnętrznych, naczyń krwionośnych.

C. receptory związane ze zmysłami - telereceptory

Efektory - narządy wykonawcze

A. układ somatyczny - mięśnie poprzecznie prążkowane (szkieletowe)

B. układ autonomiczny - mięśnie gładkie

- mięsień sercowy

- gruczoły

Włókna nerwowe

A. układ somatyczny

- dośrodkowe = somatosensoryczne

- odśrodkowe = somatomotoryczne

B. układ autonomiczny

- dośrodkowe = wiscerosensoryczne

- odśrodkowe = wisceromotoryczne

Podłożem strukturalnym odruchu jest łuk odruchowy - droga, którą przebiega impuls od receptora do efektora. W łuku odruchowym wyróżniamy 5 elementów :

- receptor

- drogę dośrodkową (włókna dośrodkowe) - ramię doprowadzające

- ośrodek nerwowy (leżący na terenie CSN)

- drogę odśrodkową (włókna odśrodkowe) - ramię odprowadzające

- efektor

Zarówno układ somatyczny, jak i obie części układu autonomicznego funkcjonują na zasadzie łuków odruchowych, a ponieważ przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe - stąd też dana struktura jest zarówno zaopatrywana przez włókna odśrodkowe jak i dośrodkowe, biegnące nie zawsze w tym samym nerwie obwodowym (n. czaszkowym). W zależności od rodzaju przewodzonego czucia włókna czuciowe dzielimy na włókna czucia somatycznego (somatosensoryczne) i trzewnego (viscerosensoryczne). Włókna odśrodkowe (eferentne) układu somatycznego, czyli ruchowe, które biegną do mięśni poprzecznie prążkowanych, nazywamy somatomotorycznymi,

a włókna odśrodkowe układu autonomicznego określamy jako visceromotoryczne, niezależnie od tego czy biegną do mięśni gładkich, czy do gruczołów.

Odruch na rozciąganie (miotatyczny, głęboki).

- jest to monosynaptyczny odruch mięśni na rozciąganie.

- jak każdy typowy odruch ma ramię doprowadzające (komórka zwoju międzykręgowego, jej dendryt i neuryt) i ramię odprowadzające (komórka ruchowa rogu przedniego rdzenia kręgowego oraz jej neuryt).

Uszkodzenie łuku odruchowego powoduje osłabienie lub zniesienie odruchu.

Najczęściej badane odruchy głębokie :

•odruch z mięśnia trójgłowego (segmenty C₇-C₈ rdzenia kręgowego) - m. trójgłowy ramienia

•odruch z mięśnia dwugłowego (segmenty C₅-C₆ rdzenia kręgowego) - m. dwugłowy ramienia

•odruch promieniowy (segmenty C₅-C₆ rdzenia kręgowego) - m. ramienno-promieniowy

•odruch kolanowy (segmenty L₂-L₄ rdzenia kręgowego) - m. czworogłowy uda

•odruch skokowy (segmenty L₅-S₁ rdzenia kręgowego) - m. brzuchaty łydki.

Jądro nerwowe (nucleus) jest to grupa ciał komórek nerwowych na terenie ośrodkowego układu nerwowego. Ze względu na charakter wyróżniamy jądra czuciowe, ruchowe (somatyczne) i autonomiczne (sympatyczne i parasympatyczne).

Do jąder ruchowych i autonomicznych (tzw. jąder początkowych) dochodzą na terenie ośrodkowego układu nerwowego tzw. drogi nerwowe, a ich neuryty opuszczają CSN i biegną przez struktury obwodowego układu nerwowego, zdążając do efektorów.

Natomiast w przypadku jąder czuciowych (tzw. jąder końcowych) dochodzą do nich neuryty komórek zwojów czuciowych (zwoje międzykręgowe = rdzeniowe nn. rdzeniowych i zwoje czuciowe nn. czaszkowych), a neuryty komórek jąder czuciowych tworzą drogi czuciowe (wstępujące), biegnące w obrębie CSN, w kierunku wyższych pięter CSN.

Zwój nerwowy (ganglion) jest to skupisko ciał komórek nerwowych poza terenem CSN.

Bodźce czuciowe w układzie nerwowym płyną od receptora przez dendryt komórki czuciowej, leżącej w zwoju czuciowym, do ciała tej komórki, a stąd neurytem komórki zwoju czuciowego do jądra czuciowego. Komórki zwojów czuciowych ze względu na kształt i ułożenie wypustek nazywamy pseudojednobiegunowymi. Do zwojów czuciowych należą zwoje czuciowe nerwów czaszkowych i zwoje czuciowe nerwów rdzeniowych, czyli zwoje międzykręgowe (= rdzeniowe).

Komórka pseudojednobiegunowa zwoju czuciowego jest pierwszą komórką nerwową na drodze impulsu czuciowego płynącego od receptora. Pierwsza synapsa na drodze impulsu czuciowego leży już w ośrodkowym układzie nerwowym, jest to synapsa między neurytem komórki pseudojednobiegunowej i dendrytem komórki jądra czuciowego.

Zasadnicze różnice między układem somatycznym i autonomicznym :

1. W układzie somatycznym neuryt komórki ruchowej leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym, dociera bezpośrednio do efektora (mięśnia poprzecznie prążkowanego).

2. W układzie autonomicznym neuryt komórki leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym (zwany włóknem przedzwojowym) biegnie nie do efektora, a do komórki zwojowej, z którą ma synapsę. Dopiero neuryt tej komórki zwojowej (zwany włóknem pozazwojowym) dochodzi do efektora (mięśnia gładkiego lub gruczołu).

Części układu autonomicznego różnią się między sobą długością włókien przed-

i pozazwojowych : w układzie współczulnym włókna przedzwojowe są na ogół krótsze od pozazwojowych (głównie ze względu na niewielką odległość jaka dzieli ośrodkowy układ nerwowy i zwój współczulny np. tzw. zwoje przykręgowe leżące wzdłuż kręgosłupa);

w układzie przywspółczulnym sytuacja jest odwrotna - tj. włókna przedzwojowe są długie,

a włókna pozazwojowe bardzo krótkie (ze względu na fakt, że zwoje przywspółczulne są zwykle położone w ścianach narządów).

Biorąc pod uwagę budowę histologiczną wyróżniamy w CSN istotę szarą (substantia grisea)

i istotę białą (substantia alba). Istota szara jest zbudowana najogólniej ujmując z ciał komórek nerwowych oraz komórek glejowych, a istota biała z wypustek komórek nerwowych.

W każdym z tych układów da się zauważyć oś nerwową łączącą nadrzędny ośrodek danego układu z ośrodkami podrzędnymi i efektorami na obwodzie.

układ somatyczny układ autonomiczny

Ośrodek nadrzędny : kora mózgowa podwzgórze

droga łącząca : np. korowo-rdzeniowa np. pęczek podłużny grzbietowy

lub korowo-jądrowa

Ośrodek podrzędny : alfa i gamma motoneurony jądra przywspółczulne nerwów

rogów przednich rdzenia czaszkowych (III, VII, IX, X)

kręgowego (w pniu mózgu)

jądra ruchowe nerwów jądro pośrednio-boczne

czaszkowych jądro pośrednio-przyśrodkowe

(w rdzeniu kręgowym)

Efektor : mięsień szkieletowy mięsień gładki, gruczoł.

Nerw (nervus) jest to pęczek włókien nerwowych wraz ze wszystkimi osłonkami (śródnerwie, onerwie i nanerwie).

Nerw rdzeniowy (nervus spinalis) jest nerwem utworzonym przez połączenie korzenia przedniego i tylnego, jednego segmentu rdzenia kręgowego, po tej samej stronie. Korzenie te łączą się w pień n. rdzeniowego w otworze międzykręgowym. Każdy nerw rdzeniowy dzieli się na gałęzie :

- przednią (ramus anterior s. ventralis)

- tylną (ramus posterior s. dorsalis)

- oponową (ramus meningeus)

Nerwy rdzeniowe od C₈ - L₂ lub L₃ oddają dodatkowo gałąź łączącą białą (ramus communicans albus). Natomiast do każdego nerwu rdzeniowego dochodzi gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus).

Korzeń tylny (radix posterior s. dorsalis) jest to pęczek neurytów komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego, biegnący do rogu (słupa) tylnego i sznura tylnego rdzenia kręgowego.

Korzeń przedni (radix anterior) jest to pęczek neurytów komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego (komórek ruchowych), biegnący do nerwu rdzeniowego. Korzenie przednie nerwów rdzeniowych od C₈ - L₂ lub L₃ zawierają dodatkowo neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego rogu bocznego rdzenia kręgowego, a korzenie przednie nerwów rdzeniowych S₂ - S₄ - neuryty komórek jądra pośrednio-przyśrodkowego rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-boczne (nucleus intermedio-lateralis) jest ośrodkiem układu współczulnego

i leży w rogu bocznym rdzenia kręgowego w segmentach od C₈ - L₂ lub L₃ rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermedio-medialis) jest rdzeniowym ośrodkiem układu przywspółczulnego i leży w segmentach od S₂ - S₄ rdzenia kręgowego.

Obydwa te jądra leżą w istocie szarej pośredniej bocznej rdzenia kręgowego, z tym że jądro pośrednio-boczne uwypukla istotę szarą rdzenia w obręb sznura bocznego, tworząc róg (słup) boczny, natomiast jądro pośrednio-przyśrodkowe takiej struktury nie tworzy.

Oprócz jądra pośrednio-przyśrodkowego ośrodkami układu przywspółczulnego są także jądra przywspółczulne nerwów czaszkowych III, VII, IX i X zlokalizowane w pniu mózgu.

Gałąź tylna nerwu rdzeniowego (ramus posterior nervi spinalis) - unerwia skórę powstałą

z dermatomów grzbietowych (wąski pas skóry grzbietu) wraz z gruczołami skórnymi

i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów grzbietowych (mięśnie przykręgosłupowe) i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego), ruchowe (neuryty komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego = włókna visceromotoryczne).

Gałąź przednia nerwu rdzeniowego (ramus anterior nervi spinalis) - unerwia skórę powstałą

z dermatomów brzusznych wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów brzusznych i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego), ruchowe (neuryty komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego = włókna visceromotoryczne). Wyjątkowo - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych S₂, S₃, S₄ zawierają dodatkowo włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych łącząc się ze sobą (mieszając) tworzą sploty nerwów rdzeniowych. Wyjątek stanowią gałęzie przednie nerwów rdzeniowych piersiowych, noszące nazwę nerwów międzyżebrowych (nervi intercostales), które nie tworzą splotów.

Gałąź oponowa (ramus meningeus) biegnie do kanału kręgowego i unerwia oponę twardą rdzenia kręgowego. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego).

Splotem nerwowym nazywamy każde wymieszanie włókien nerwowych.

Splot nerwów rdzeniowych (plexus nervorum spinalium) jest utworzony przez wymieszanie (połączenie) gałęzi przednich kilku kolejnych nerwów rdzeniowych po jednej stronie rdzenia kręgowego. Ze splotu nerwów rdzeniowych wychodzą nerwy obwodowe.

Wyróżniamy sploty :

- szyjny - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych C₁ - C₄

- ramienny - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych C₅ - Th₁

- lędźwiowy - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych L₁ - L₃

- krzyżowy - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych L₄ - Co₁

Nerwy obwodowe dzielimy na skórne, mięśniowe i mieszane.

Nerwy skórne unerwiają skórę wraz z gruczołami skórnymi, mięśniami prostującymi włosy

i mięśniówką naczyń krwionośnych. Nerwy te są zbudowane z dendrytów komórek zwojów międzykręgowych (= rdzeniowych) i neurytów komórek zwojów przykręgowych.

Nerwy mięśniowe unerwiają mięśnie szkieletowe. Są zbudowane z neurytów komórek ruchowych rogów przednich rdzenia kręgowego, którym towarzyszą włókna czuciowe - dendryty komórek zwojów międzykręgowych. Niewłaściwie określa się te nerwy ruchowymi.

Nerwy mieszane unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę, a niektóre też blaszki ścienne błon surowiczych (np. nerw przeponowy). Komórki macierzyste tych nerwów leżą w rogu przednim rdzenia kręgowego, w komórkach pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych i w komórkach zwojów przykręgowych.

Gałąź łącząca biała (ramus communicans albus) jest to gałąź nerwu rdzeniowego, biegnąca do najbliższego zwoju przykręgowego (zwoju pnia sympatycznego). Budują ją neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego rogu bocznego rdzenia kręgowego (włókna współczulne przedzwojowe), którym towarzyszą dendryty komórek zwoju międzykręgowego (czuciowe). W zwoju przykręgowym część włókien współczulnych tej gałęzi kończy się synapsami

z komórkami zwojowymi, a pozostałe przechodzą przez zwój (mówimy : tranzytem) i biegną :

1. jako włókna międzyzwojowe (fibrae interganglionares) do następnego zwoju przykręgowego, leżącego wyżej lub niżej (aby dostarczyć włókna współczulne przedzwojowe do tych zwojów przykręgowych, na poziomie których nie leży jądro pośrednio-boczne)

2. jako nerw trzewny (nervus splanchnicus) do zwoju przedkręgowego (ganglion prevertebrale).

W wymienionych zwojach włókna współczulne przedzwojowe kończą się synapsami

z komórkami zwojowymi. Z komórek zwojowych wychodzą neuryty, które nazywamy włóknami pozazwojowymi. Włókna pozazwojowe (fibrae postganglionares) zwoju przykręgowego dzielimy na długie i krótkie. Włókna pozazwojowe długie dzieli się na :

a). naczyniowe (rami vasculares - tworzące sploty okołonaczyniowe w błonie zewnętrznej naczyń np. plexus caroticus internus lub plexus cavernosus)

b). narządowe (rami viscerales), biegnące bezpośrednio do narządów (np. nerwy sercowe). Włókna pozazwojowe krótkie tworzą gałęzie łączące szare.

Gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus) są to włókna współczulne pozazwojowe, biegnące od zwoju przykręgowego do nerwu rdzeniowego. Następnie włókna tworzące uprzednio gałąź łączącą szarą, rozdzielają się do poszczególnych gałęzi nerwu rdzeniowego (przedniej, tylnej i oponowej). Ponieważ np. w odcinku szyjnym pnia sympatycznego zwojów przykręgowych jest po trzy z każdej strony, a nerwów rdzeniowych szyjnych jest po osiem, wynika stąd, że z tych zwojów wychodzi po kilka gałęzi łączących szarych (do każdego

z nerwów rdzeniowych szyjnych po jednej).

Pień współczulny (truncus sympathicus) jest to zespół zwojów przykręgowych leżących po jednej stronie kręgosłupa, połączonych włóknami międzyzwojowymi. Pień sympatyczny jest parzysty, leży bocznie od trzonów kręgów i sięga od podstawy czaszki do kości guzicznej.

Wspomniane zwoje przedkręgowe leżą niezależnie od pnia współczulnego, np. w tzw. splotach uzwojonych układu autonomicznego (np. splot trzewny).

Obie części układu autonomicznego, jak to już wcześniej wspomniano, można podzielić na część ośrodkową (leżącą w CSN) i obwodową.

Część ośrodkową stanowią jądra współczulne i przywspółczulne, a obwodową tworzą włókna przedzwojowe, zwoje autonomiczne (współczulne = przykręgowe i przedkręgowe oraz przywspółczulne) i włókna pozazwojowe.

Włókna przedzwojowe (fibrae preganglionares) są to neuryty komórek leżących w jądrach układu autonomicznego.

Włókna pozazwojowe (fibrae postganglionares) są to neuryty komórek leżących w zwojach układu autonomicznego.

Segment rdzenia kręgowego (neuromer) jest to odcinek rdzenia kręgowego sięgający od górnego brzegu pola korzeniowego do górnego brzegu kolejnego, niżej leżącego pola korzeniowego. Z jednego segmentu wychodzą korzenie przednie dwóch nerwów rdzeniowych (prawego i lewego) i wchodzą do niego korzenie tylne tych samych nerwów rdzeniowych.

Pole korzeniowe (area radicularis) jest to obszar powierzchni przedniej rdzenia kręgowego, przez który przechodzą włókna korzenia przedniego.

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) jest zbudowany z istoty białej (położonej obwodowo)

i szarej (położonej centralnie).

Istota biała jest zbudowana z dróg nerwowych (łańcuch neuronów leżących na terenie CSN objętych osłonkami mielinowymi). Istotę białą dzieli się na sznury przednie, boczne i tylne (funiculi anteriores, laterales et posteriores) oraz spoidło białe (commissura alba), które łączy oba sznury przednie.

Istota szara jest zbudowana z ciał komórek nerwowych i komórek glejowych (a także włókien nerwowych niezmielinizowanych = bezrdzennych). Dzielimy ją na słupy, które na przekroju poprzecznym noszą nazwę rogów. Wyróżnia się rogi (słupy) przednie i tylne (cornua

s. columnae anteriores et posteriores). Pomiędzy nimi leży istota szara pośrednia (substantia grisea intermedia), która ma część środkową - istota szara pośrednia środkowa (substantia grisea intermedia centralis) i dwie istoty szare pośrednie boczne (substantia grisea intermedia lateralis). Istota szara pośrednia boczna w segmentach od C₈ - L₂ lub L₃ wpukla się w obręb sznura bocznego rdzenia kręgowego i tworzy róg (słup) boczny (cornu laterale

s. columna lateralis). W istocie szarej pośredniej bocznej leżą rdzeniowe ośrodki układu autonomicznego. Rogi (słupy) przednie zawierają komórki ruchowe (alfa

i gamma-motoneurony). Neuryty komórek ruchowych rogów przednich biegną w korzeniach przednich nerwów rdzeniowych. W rogach (słupach) tylnych leżą komórki czuciowe, do których dochodzą w korzeniach tylnych neuryty komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych (rdzeniowych).

Wprowadzenie do anatomii układu nerwowego

Układ nerwowy jest najważniejszym układem integrującym funkcjonowanie tkanek

i narządów ustroju człowieka. Jego złożona budowa warunkuje różne pod względem rodzaju podziały. Stąd też dla pełniejszego zrozumienia zagadnienia występuje potrzeba całościowego (holistycznego) spojrzenia na problem, zarówno od strony anatomii, fizjologii, jak i histologii.

W podziale anatomicznym (topograficznym) układ nerwowy dzielimy na :

- układ nerwowy ośrodkowy (centralny)

- układ nerwowy obwodowy

W skład ośrodkowego układu nerwowego wchodzą struktury zawarte w jamie czaszki (mózgowie) oraz w kanale kręgowym (rdzeń kręgowy). W mózgowiu wyróżniamy mózg, pień mózgu i móżdżek. Mózg zbudowany jest z kresomózgowia parzystego (półkul mózgowych) i kresomózgowia nieparzystego.

W pniu mózgu wyróżniamy : - rdzeń przedłużony - most - śródmózgowie - międzymózgowie (które czynnościowo należy do pnia mózgu, a rozwojowo do mózgu)

Obwodowy układ nerwowy jest zbudowany z nerwów czaszkowych (12 par)

(i związanych z nimi zwojów) oraz nerwów rdzeniowych (31 par) i struktur z nimi

związanych : - korzeni przednich i tylnych nerwów rdzeniowych - gałęzi nerwów rdzeniowych - splotów nerwowych (w tym : splotów nerwów rdzeniowych) - nerwów obwodowych - zwojów

Podział funkcjonalny (czynnościowy) układu nerwowego polega na wydzieleniu dwóch odrębnych części, które sprawują kontrolę nad mięśniami szkieletowymi i zajmują się doprowadzaniem bodźców czuciowych z ekstero- i proprioreceptorów (układ nerwowy somatyczny) oraz kontrolują mięśniówkę gładką (także mięsień sercowy) i wydzielanie gruczołów a także doprowadzanie bodźców czuciowych z interoreceptorów (układ nerwowy autonomiczny = wegetatywny). Układ nerwowy somatyczny przynajmniej częściowo podlega naszej woli, podczas gdy układ autonomiczny pracuje w zasadzie niezależnie. W układzie autonomicznym wyróżnia się dwie części, zwykle o przeciwstawnym działaniu (na zasadzie „bata i lejc”) : część współczulną (= sympatyczną) i przywspółczulną (= parasympatyczną).

Układ somatyczny ma dwie części (dwa układy) : - czuciowy - ruchowy

Czuciowy zapewnia organizmowi stały dopływ informacji ze środowiska zewnętrznego

i wewnętrznego

- w układzie czuciowym wyróżnia się : receptory włókna (drogi) czuciowe ośrodki czuciowe;

a). korowe (korowy ośrodek czucia - pole 3,1,2 wg. Brodmana)

b). podkorowe (wzgórze)

c). jądra czuciowe (w pniu mózgu i rdzeniu kręgowym)

- ruchowy 1. narząd ruchu ; czynny - mięśnie bierny - kości i ich połączenia

2. neuron ruchowy obwodowy czyli dolny neuron ruchowy - komórki ruchowe rogów przednich rdzenia kręgowego i komórki jąder ruchowych nn. czaszkowych wraz z ich neurytami, które biegną w strukturach obwodowego układu nerwowego do efektorów.

3. neuron ruchowy ośrodkowy czyli górny neuron ruchowy - komórki ruchowe pól ruchowych kory mózgu wraz z ich neurytami, które tworzą drogę piramidową (droga korowo-rdzeniowa i droga korowo-jądrowa).

4. układ pozapiramidowy

5. móżdżek

6. twór siatkowaty

7. ośrodki kojarzeniowe (scalające, asocjacyjne).

Objawy uszkodzenia 2, 3, 4 i 5 przedstawione są w rozdziale „Wybrane zespoły neurologiczne”.

Podstawową jednostką strukturalną układu nerwowego jest komórka nerwowa (neuron).

Jest ona zbudowana z ciała komórki (perikarionu) i wypustek, wśród których wyróżnia się wypustki prowadzące impuls do ciała komórki (DENDRYTY) oraz wypustkę prowadzącą impuls od ciała komórki (NEURYT = akson, włókno osiowe). Ogólnie wypustki określa się mianem włókien nerwowych. Istotny jest fakt, że przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe. Wyróżniamy komórki nerwowe pseudojednobiegunowe, dwubiegunowe i wielobiegunowe.

Komórki nerwowe przekazują impuls nerwowy innym komórkom za pomocą synapsy. W skład synapsy wchodzi tzw. błona presynaptyczna (należąca do danej komórki nerwowej), szczelina synaptyczna (oddzielająca komunikujące się komórki) i błona postsynapstyczna (należąca do komórki, z którą dana komórka nerwowa się łączy).

Ze względu na rodzaj komórki z jaką komunikuje się komórka nerwowa synapsy dzielimy na :

- nerwowo-nerwowe

- nerwowo-mięśniowe

- nerwowo-gruczołowe

Podstawową jednostką czynnościową układu nerwowego jest odruch. Odruchem nazywamy odpowiedź efektora wywołaną przez bodziec działający na receptor, wyzwoloną za pośrednictwem układu nerwowego. Można inaczej powiedzieć, że odruch to podświadoma odpowiedź narządu wykonawczego (efektora) wywołana przez pobudzenie narządu odbiorczego (receptora), wyzwolona za pośrednictwem układu nerwowego.

Receptory - narządy odbiorcze tj. struktury zdolne do odbierania bodźców.

A. układ somatyczny :

a). eksteroreceptory - zlokalizowane w powłokach ciała (skóra, błona śluzowa). Odbierają bodźce ze środowiska zewnętrznego;

- mechanoreceptory : bodźce dotykowe

- termoreceptory : bodźce cieplne

- nocyreceptory : bodźce bólowe

b). proprioreceptory - dla których bodźcami są zmiany zachodzące w narządzie ruchu; odbierają bodźce czucia głębokiego (ruchu, ułożenia i wibracji). Zlokalizowane są w narządach układu ruchu, tj. w okostnej, torebkach stawowych, więzadłach, mięśniach, ścięgnach i powięziach. Do proprioreceptorów zaliczamy również błędnik, który informuje o ułożeniu głowy i jej ruchach.

B. układ autonomiczny

- interoreceptory (enteroreceptory, wisceroreceptory) - odbierają bodźce z narządów wewnętrznych, naczyń krwionośnych.

C. receptory związane ze zmysłami - telereceptory

Efektory - narządy wykonawcze

A. układ somatyczny - mięśnie poprzecznie prążkowane (szkieletowe)

B. układ autonomiczny - mięśnie gładkie

- mięsień sercowy

- gruczoły

Włókna nerwowe

A. układ somatyczny

- dośrodkowe = somatosensoryczne

- odśrodkowe = somatomotoryczne

B. układ autonomiczny

- dośrodkowe = wiscerosensoryczne

- odśrodkowe = wisceromotoryczne

Podłożem strukturalnym odruchu jest łuk odruchowy - droga, którą przebiega impuls od receptora do efektora. W łuku odruchowym wyróżniamy 5 elementów :

- receptor

- drogę dośrodkową (włókna dośrodkowe) - ramię doprowadzające

- ośrodek nerwowy (leżący na terenie CSN)

- drogę odśrodkową (włókna odśrodkowe) - ramię odprowadzające

- efektor

Zarówno układ somatyczny, jak i obie części układu autonomicznego funkcjonują na zasadzie łuków odruchowych, a ponieważ przewodnictwo we włóknach nerwowych jest zawsze jednokierunkowe - stąd też dana struktura jest zarówno zaopatrywana przez włókna odśrodkowe jak i dośrodkowe, biegnące nie zawsze w tym samym nerwie obwodowym (n. czaszkowym). W zależności od rodzaju przewodzonego czucia włókna czuciowe dzielimy na włókna czucia somatycznego (somatosensoryczne) i trzewnego (viscerosensoryczne). Włókna odśrodkowe (eferentne) układu somatycznego, czyli ruchowe, które biegną do mięśni poprzecznie prążkowanych, nazywamy somatomotorycznymi,

a włókna odśrodkowe układu autonomicznego określamy jako visceromotoryczne, niezależnie od tego czy biegną do mięśni gładkich, czy do gruczołów.

Odruch na rozciąganie (miotatyczny, głęboki).

- jest to monosynaptyczny odruch mięśni na rozciąganie.

- jak każdy typowy odruch ma ramię doprowadzające (komórka zwoju międzykręgowego, jej dendryt i neuryt) i ramię odprowadzające (komórka ruchowa rogu przedniego rdzenia kręgowego oraz jej neuryt).

Uszkodzenie łuku odruchowego powoduje osłabienie lub zniesienie odruchu.

Najczęściej badane odruchy głębokie :

•odruch z mięśnia trójgłowego (segmenty C₇-C₈ rdzenia kręgowego) - m. trójgłowy ramienia

•odruch z mięśnia dwugłowego (segmenty C₅-C₆ rdzenia kręgowego) - m. dwugłowy ramienia

•odruch promieniowy (segmenty C₅-C₆ rdzenia kręgowego) - m. ramienno-promieniowy

•odruch kolanowy (segmenty L₂-L₄ rdzenia kręgowego) - m. czworogłowy uda

•odruch skokowy (segmenty L₅-S₁ rdzenia kręgowego) - m. brzuchaty łydki.

Jądro nerwowe (nucleus) jest to grupa ciał komórek nerwowych na terenie ośrodkowego układu nerwowego. Ze względu na charakter wyróżniamy jądra czuciowe, ruchowe (somatyczne) i autonomiczne (sympatyczne i parasympatyczne).

Do jąder ruchowych i autonomicznych (tzw. jąder początkowych) dochodzą na terenie ośrodkowego układu nerwowego tzw. drogi nerwowe, a ich neuryty opuszczają CSN i biegną przez struktury obwodowego układu nerwowego, zdążając do efektorów.

Natomiast w przypadku jąder czuciowych (tzw. jąder końcowych) dochodzą do nich neuryty komórek zwojów czuciowych (zwoje międzykręgowe = rdzeniowe nn. rdzeniowych i zwoje czuciowe nn. czaszkowych), a neuryty komórek jąder czuciowych tworzą drogi czuciowe (wstępujące), biegnące w obrębie CSN, w kierunku wyższych pięter CSN.

Zwój nerwowy (ganglion) jest to skupisko ciał komórek nerwowych poza terenem CSN.

Bodźce czuciowe w układzie nerwowym płyną od receptora przez dendryt komórki czuciowej, leżącej w zwoju czuciowym, do ciała tej komórki, a stąd neurytem komórki zwoju czuciowego do jądra czuciowego. Komórki zwojów czuciowych ze względu na kształt i ułożenie wypustek nazywamy pseudojednobiegunowymi. Do zwojów czuciowych należą zwoje czuciowe nerwów czaszkowych i zwoje czuciowe nerwów rdzeniowych, czyli zwoje międzykręgowe (= rdzeniowe).

Komórka pseudojednobiegunowa zwoju czuciowego jest pierwszą komórką nerwową na drodze impulsu czuciowego płynącego od receptora. Pierwsza synapsa na drodze impulsu czuciowego leży już w ośrodkowym układzie nerwowym, jest to synapsa między neurytem komórki pseudojednobiegunowej i dendrytem komórki jądra czuciowego.

Zasadnicze różnice między układem somatycznym i autonomicznym :

1. W układzie somatycznym neuryt komórki ruchowej leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym, dociera bezpośrednio do efektora (mięśnia poprzecznie prążkowanego).

2. W układzie autonomicznym neuryt komórki leżącej w ośrodkowym układzie nerwowym (zwany włóknem przedzwojowym) biegnie nie do efektora, a do komórki zwojowej, z którą ma synapsę. Dopiero neuryt tej komórki zwojowej (zwany włóknem pozazwojowym) dochodzi do efektora (mięśnia gładkiego lub gruczołu).

Części układu autonomicznego różnią się między sobą długością włókien przed-

i pozazwojowych : w układzie współczulnym włókna przedzwojowe są na ogół krótsze od pozazwojowych (głównie ze względu na niewielką odległość jaka dzieli ośrodkowy układ nerwowy i zwój współczulny np. tzw. zwoje przykręgowe leżące wzdłuż kręgosłupa);

w układzie przywspółczulnym sytuacja jest odwrotna - tj. włókna przedzwojowe są długie,

a włókna pozazwojowe bardzo krótkie (ze względu na fakt, że zwoje przywspółczulne są zwykle położone w ścianach narządów).

Biorąc pod uwagę budowę histologiczną wyróżniamy w CSN istotę szarą (substantia grisea)

i istotę białą (substantia alba). Istota szara jest zbudowana najogólniej ujmując z ciał komórek nerwowych oraz komórek glejowych, a istota biała z wypustek komórek nerwowych.

W każdym z tych układów da się zauważyć oś nerwową łączącą nadrzędny ośrodek danego układu z ośrodkami podrzędnymi i efektorami na obwodzie.

układ somatyczny układ autonomiczny

Ośrodek nadrzędny : kora mózgowa podwzgórze

droga łącząca : np. korowo-rdzeniowa np. pęczek podłużny grzbietowy

lub korowo-jądrowa

Ośrodek podrzędny : alfa i gamma motoneurony jądra przywspółczulne nerwów

rogów przednich rdzenia czaszkowych (III, VII, IX, X)

kręgowego (w pniu mózgu)

jądra ruchowe nerwów jądro pośrednio-boczne

czaszkowych jądro pośrednio-przyśrodkowe

(w rdzeniu kręgowym)

Efektor : mięsień szkieletowy mięsień gładki, gruczoł.

Nerw (nervus) jest to pęczek włókien nerwowych wraz ze wszystkimi osłonkami (śródnerwie, onerwie i nanerwie).

Nerw rdzeniowy (nervus spinalis) jest nerwem utworzonym przez połączenie korzenia przedniego i tylnego, jednego segmentu rdzenia kręgowego, po tej samej stronie. Korzenie te łączą się w pień n. rdzeniowego w otworze międzykręgowym. Każdy nerw rdzeniowy dzieli się na gałęzie :

- przednią (ramus anterior s. ventralis)

- tylną (ramus posterior s. dorsalis)

- oponową (ramus meningeus)

Nerwy rdzeniowe od C₈ - L₂ lub L₃ oddają dodatkowo gałąź łączącą białą (ramus communicans albus). Natomiast do każdego nerwu rdzeniowego dochodzi gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus).

Korzeń tylny (radix posterior s. dorsalis) jest to pęczek neurytów komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego, biegnący do rogu (słupa) tylnego i sznura tylnego rdzenia kręgowego.

Korzeń przedni (radix anterior) jest to pęczek neurytów komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego (komórek ruchowych), biegnący do nerwu rdzeniowego. Korzenie przednie nerwów rdzeniowych od C₈ - L₂ lub L₃ zawierają dodatkowo neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego rogu bocznego rdzenia kręgowego, a korzenie przednie nerwów rdzeniowych S₂ - S₄ - neuryty komórek jądra pośrednio-przyśrodkowego rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-boczne (nucleus intermedio-lateralis) jest ośrodkiem układu współczulnego

i leży w rogu bocznym rdzenia kręgowego w segmentach od C₈ - L₂ lub L₃ rdzenia kręgowego.

Jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermedio-medialis) jest rdzeniowym ośrodkiem układu przywspółczulnego i leży w segmentach od S₂ - S₄ rdzenia kręgowego.

Obydwa te jądra leżą w istocie szarej pośredniej bocznej rdzenia kręgowego, z tym że jądro pośrednio-boczne uwypukla istotę szarą rdzenia w obręb sznura bocznego, tworząc róg (słup) boczny, natomiast jądro pośrednio-przyśrodkowe takiej struktury nie tworzy.

Oprócz jądra pośrednio-przyśrodkowego ośrodkami układu przywspółczulnego są także jądra przywspółczulne nerwów czaszkowych III, VII, IX i X zlokalizowane w pniu mózgu.

Gałąź tylna nerwu rdzeniowego (ramus posterior nervi spinalis) - unerwia skórę powstałą

z dermatomów grzbietowych (wąski pas skóry grzbietu) wraz z gruczołami skórnymi

i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów grzbietowych (mięśnie przykręgosłupowe) i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego), ruchowe (neuryty komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego = włókna visceromotoryczne).

Gałąź przednia nerwu rdzeniowego (ramus anterior nervi spinalis) - unerwia skórę powstałą

z dermatomów brzusznych wraz z gruczołami skórnymi i mięśniami prostującymi włosy, mięśnie powstałe z miotomów brzusznych i mięśniówkę naczyń krwionośnych. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego), ruchowe (neuryty komórek ruchowych rogu przedniego rdzenia kręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego = włókna visceromotoryczne). Wyjątkowo - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych S₂, S₃, S₄ zawierają dodatkowo włókna przywspółczulne przedzwojowe.

Gałęzie przednie nerwów rdzeniowych łącząc się ze sobą (mieszając) tworzą sploty nerwów rdzeniowych. Wyjątek stanowią gałęzie przednie nerwów rdzeniowych piersiowych, noszące nazwę nerwów międzyżebrowych (nervi intercostales), które nie tworzą splotów.

Gałąź oponowa (ramus meningeus) biegnie do kanału kręgowego i unerwia oponę twardą rdzenia kręgowego. Zawiera włókna czuciowe (dendryty komórek pseudojednobiegunowych zwoju międzykręgowego) i współczulne pozazwojowe (neuryty komórek zwoju przykręgowego).

Splotem nerwowym nazywamy każde wymieszanie włókien nerwowych.

Splot nerwów rdzeniowych (plexus nervorum spinalium) jest utworzony przez wymieszanie (połączenie) gałęzi przednich kilku kolejnych nerwów rdzeniowych po jednej stronie rdzenia kręgowego. Ze splotu nerwów rdzeniowych wychodzą nerwy obwodowe.

Wyróżniamy sploty :

- szyjny - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych C₁ - C₄

- ramienny - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych C₅ - Th₁

- lędźwiowy - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych L₁ - L₃

- krzyżowy - gałęzie przednie nerwów rdzeniowych L₄ - Co₁

Nerwy obwodowe dzielimy na skórne, mięśniowe i mieszane.

Nerwy skórne unerwiają skórę wraz z gruczołami skórnymi, mięśniami prostującymi włosy

i mięśniówką naczyń krwionośnych. Nerwy te są zbudowane z dendrytów komórek zwojów międzykręgowych (= rdzeniowych) i neurytów komórek zwojów przykręgowych.

Nerwy mięśniowe unerwiają mięśnie szkieletowe. Są zbudowane z neurytów komórek ruchowych rogów przednich rdzenia kręgowego, którym towarzyszą włókna czuciowe - dendryty komórek zwojów międzykręgowych. Niewłaściwie określa się te nerwy ruchowymi.

Nerwy mieszane unerwiają mięśnie szkieletowe i skórę, a niektóre też blaszki ścienne błon surowiczych (np. nerw przeponowy). Komórki macierzyste tych nerwów leżą w rogu przednim rdzenia kręgowego, w komórkach pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych i w komórkach zwojów przykręgowych.

Gałąź łącząca biała (ramus communicans albus) jest to gałąź nerwu rdzeniowego, biegnąca do najbliższego zwoju przykręgowego (zwoju pnia sympatycznego). Budują ją neuryty komórek jądra pośrednio-bocznego rogu bocznego rdzenia kręgowego (włókna współczulne przedzwojowe), którym towarzyszą dendryty komórek zwoju międzykręgowego (czuciowe). W zwoju przykręgowym część włókien współczulnych tej gałęzi kończy się synapsami

z komórkami zwojowymi, a pozostałe przechodzą przez zwój (mówimy : tranzytem) i biegną :

1. jako włókna międzyzwojowe (fibrae interganglionares) do następnego zwoju przykręgowego, leżącego wyżej lub niżej (aby dostarczyć włókna współczulne przedzwojowe do tych zwojów przykręgowych, na poziomie których nie leży jądro pośrednio-boczne)

2. jako nerw trzewny (nervus splanchnicus) do zwoju przedkręgowego (ganglion prevertebrale).

W wymienionych zwojach włókna współczulne przedzwojowe kończą się synapsami

z komórkami zwojowymi. Z komórek zwojowych wychodzą neuryty, które nazywamy włóknami pozazwojowymi. Włókna pozazwojowe (fibrae postganglionares) zwoju przykręgowego dzielimy na długie i krótkie. Włókna pozazwojowe długie dzieli się na :

a). naczyniowe (rami vasculares - tworzące sploty okołonaczyniowe w błonie zewnętrznej naczyń np. plexus caroticus internus lub plexus cavernosus)

b). narządowe (rami viscerales), biegnące bezpośrednio do narządów (np. nerwy sercowe). Włókna pozazwojowe krótkie tworzą gałęzie łączące szare.

Gałąź łącząca szara (ramus communicans griseus) są to włókna współczulne pozazwojowe, biegnące od zwoju przykręgowego do nerwu rdzeniowego. Następnie włókna tworzące uprzednio gałąź łączącą szarą, rozdzielają się do poszczególnych gałęzi nerwu rdzeniowego (przedniej, tylnej i oponowej). Ponieważ np. w odcinku szyjnym pnia sympatycznego zwojów przykręgowych jest po trzy z każdej strony, a nerwów rdzeniowych szyjnych jest po osiem, wynika stąd, że z tych zwojów wychodzi po kilka gałęzi łączących szarych (do każdego

z nerwów rdzeniowych szyjnych po jednej).

Pień współczulny (truncus sympathicus) jest to zespół zwojów przykręgowych leżących po jednej stronie kręgosłupa, połączonych włóknami międzyzwojowymi. Pień sympatyczny jest parzysty, leży bocznie od trzonów kręgów i sięga od podstawy czaszki do kości guzicznej.

Wspomniane zwoje przedkręgowe leżą niezależnie od pnia współczulnego, np. w tzw. splotach uzwojonych układu autonomicznego (np. splot trzewny).

Obie części układu autonomicznego, jak to już wcześniej wspomniano, można podzielić na część ośrodkową (leżącą w CSN) i obwodową.

Część ośrodkową stanowią jądra współczulne i przywspółczulne, a obwodową tworzą włókna przedzwojowe, zwoje autonomiczne (współczulne = przykręgowe i przedkręgowe oraz przywspółczulne) i włókna pozazwojowe.

Włókna przedzwojowe (fibrae preganglionares) są to neuryty komórek leżących w jądrach układu autonomicznego.

Włókna pozazwojowe (fibrae postganglionares) są to neuryty komórek leżących w zwojach układu autonomicznego.

Segment rdzenia kręgowego (neuromer) jest to odcinek rdzenia kręgowego sięgający od górnego brzegu pola korzeniowego do górnego brzegu kolejnego, niżej leżącego pola korzeniowego. Z jednego segmentu wychodzą korzenie przednie dwóch nerwów rdzeniowych (prawego i lewego) i wchodzą do niego korzenie tylne tych samych nerwów rdzeniowych.

Pole korzeniowe (area radicularis) jest to obszar powierzchni przedniej rdzenia kręgowego, przez który przechodzą włókna korzenia przedniego.

Rdzeń kręgowy (medulla spinalis) jest zbudowany z istoty białej (położonej obwodowo)

i szarej (położonej centralnie).

Istota biała jest zbudowana z dróg nerwowych (łańcuch neuronów leżących na terenie CSN objętych osłonkami mielinowymi). Istotę białą dzieli się na sznury przednie, boczne i tylne (funiculi anteriores, laterales et posteriores) oraz spoidło białe (commissura alba), które łączy oba sznury przednie.

Istota szara jest zbudowana z ciał komórek nerwowych i komórek glejowych (a także włókien nerwowych niezmielinizowanych = bezrdzennych). Dzielimy ją na słupy, które na przekroju poprzecznym noszą nazwę rogów. Wyróżnia się rogi (słupy) przednie i tylne (cornua

s. columnae anteriores et posteriores). Pomiędzy nimi leży istota szara pośrednia (substantia grisea intermedia), która ma część środkową - istota szara pośrednia środkowa (substantia grisea intermedia centralis) i dwie istoty szare pośrednie boczne (substantia grisea intermedia lateralis). Istota szara pośrednia boczna w segmentach od C₈ - L₂ lub L₃ wpukla się w obręb sznura bocznego rdzenia kręgowego i tworzy róg (słup) boczny (cornu laterale

s. columna lateralis). W istocie szarej pośredniej bocznej leżą rdzeniowe ośrodki układu autonomicznego. Rogi (słupy) przednie zawierają komórki ruchowe (alfa

i gamma-motoneurony). Neuryty komórek ruchowych rogów przednich biegną w korzeniach przednich nerwów rdzeniowych. W rogach (słupach) tylnych leżą komórki czuciowe, do których dochodzą w korzeniach tylnych neuryty komórek pseudojednobiegunowych zwojów międzykręgowych (rdzeniowych).

OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY

(J.W.)

Rozwój CSN :Rozwój układu nerwowego rozpoczyna się w 3 tyg. życia zarodkowego. Zarodek ma wtedy kształt tarczy i jest utworzony z trzech warstw komórek - warstwę zwróconą do pęcherzyka żółtkowego nazywamy endodermą ( a jednocześnie tę stronę tarczy określamy jako brzuszną), warstwę zwróconą do owodni nazywamy ektodermą ( a tę stronę tarczy określamy jako grzbietową). Pomiędzy tymi dwiema warstwami znajduje się mezoderma.

Komórki ektodermy początkowo tworzą gładką warstwę. Następnie silnie namnażają się w linii środkowej tworząc płytkę nerwową. Płytka nerwowa jest zgrubiałym obszarem embrionalnej ektodermy, kształtu gruszkowatego, rozpościerająca się pomiędzy węzłem pierwotnym a błoną policzkowo-gardłową. Brzegi płytki rosną szybciej niż jej centralna część. Fakt ten powoduje powstawanie pośrodku płytki rowka - sulcus neuralis, który pogłębia się w rynienkę nerwową (ok. 3 tygodnia życia zarodkowego). Brzegi rowka wzrastając zaczynają się stykać ze sobą (noszą wtedy miano fałdów nerwowych lub rdzeniowych), zrastają się, przez co rynienka nerwowa zamyka się w cewkę nerwową (tuba neuralis), co ma miejsce ok. 4 tygodnia życia zarodkowego. Zrastanie rozpoczyna się na granicy przyszłego mózgowia i rdzenia kręgowego. Postępuje zarówno w kierunku głowowym i ogonowym. W wyniku tego procesu cewka nerwowa jest otwarta jedynie na obu końcach - powstają otwory : neuroporus anterior (s. cranialis) et neuroporus posterior (s. caudalis). Otwór nerwowy przedni zamyka się w 25 dniu (4 tydzień) i przekształca się w blaszkę krańcową (lamina terminalis). Otwór tylny zamyka się w 27 dniu (4 tydzień). Cewka nerwowa oddziela się od pozostałej ektodermy i układa się dogrzbietowo od struny grzbietowej (chorda dorsalis). Już na etapie rynienki nerwowej część komórek oddziela się tworząc tzw. listewki zwojowe lub grzebienie nerwowe (cristae neurales). W odcinku głowowym z tych grzebieni rozwijają się zwoje czuciowe nn. czaszkowych (n. V - ggl. trigeminale s. ggl. semilunare; n. VII - ggl. geniculi; n. IX - ggl. extracraniale et ggl. intracraniale s. ggl. petrosum; n. X - ggl. jugulare et ggl. nodosum), zwoje parasympatyczne (przydane gałęziom nerwu trójdzielnego - ggl. ciliare, ggl. oticum, ggl. pterygopalatinum, ggl. submandibulare, ewentualnie ggl. sublinguale). W pozostałych odcinkach pierwotnej cewy nerwowej grzebienie nerwowe ulegają podziałowi na segmenty, co daje początek metamerycznie ułożonym zwojom międzykręgowym (zw. rdzeniowym).

Z grzebieni nerwowych rozwijają się także zwoje układu autonomicznego (np. zwoje przykręgowe pni sympatycznych, zwoje przedkręgowe, sploty śródścienne uzwojone); ciałka przyzwojowe (np. glomus caroticum); komórki Schwanna; leptomeninx (komórki opony miękkiej i pajęczej); komórki chromafinowe rdzenia nadnerczy; komórki barwnikowe (melanocyty); odontoblasty (komórki formujące zębinę); przegroda aortowo-płucna serca (septum aortico-pulmonale); komórki C (produkujące kalcytoninę); składniki szkieletowe i łącznotkankowe łuków skrzelowych.

Już w 4 tyg. część głowowa cewy jest szersza i tworzy pierwotny pęcherzyk = zawiązek mózgowia, natomiast część dalsza stanowi zawiązek rdzenia kręgowego.

W środku cewy nerwowej znajduje się dość szerokie światło (zawiązek kanału centralnego rdzenia kręgowego i układu komorowego mózgowia). Komórki cewy nerwowej namnażają się silniej w ścianach bocznych (ściany te grubieją), kształt światła cewy zmienia się na owalny. W połowie szerokości ścian bocznych od strony światła cewy wykształcają się rowki graniczne (sulcus terminalis), które dzielą ściany boczne cewy na część grzbietową, tzw. płyta lub blaszka skrzydłowa (lamina alaria), oraz na część brzuszną, tzw. płytę podstawną (lamina basilaris).

Komórki płyt podstawnych układają się w trzy grupy :

1). największe z nich układają się najbardziej dobrzusznie - ich neuryty przechodząc przez istotę białą rdzenia kręgowego, dzielą ją niekompletnie na sznur przedni i boczny. Następnie biegną w obrębie korzeni przednich nn. rdzeniowych, gałęzi przednich i tylnych, docierając do mięśni poprzecznie prążkowanych. Dendryty tych komórek zlokalizowane są w istocie białej sznurów przedniego i bocznego. Z opisu wynika, że są to komórki ruchowe tworzące strefę somatomotoryczną rdzenia kręgowego.

2). dwa pozostałe zgrupowania komórek płyty podstawnej leżą bardziej dogrzbietowo. Jedno z tych zgrupowań tworzy jądro pośrednio-boczne (wyraźnie w odcinkach C8-L2/3). Drugie leży bardziej przyśrodkowo od poprzedniego i jest najlepiej widoczne w odcinku S2-S4, nosząc nazwę jądra pośrednio-przyśrodkowego.

W pozostałych odcinkach rdzenia kręgowego znajduje się niewiele komórek tworzących w/w jądra. Neuryty tych komórek zaopatrują mięśnie gładkie i gruczoły. Jądra te tworzą strefę visceromotoryczną rdzenia kręgowego.

Reasumując - z płyt podstawnych rozwijają się :

1. columna anterior (na przekroju cornu anterius)

2. columna lateralis ( na przekroju cornu laterale)

Z kolei z płyt skrzydłowych rozwijają się słupy tylne ( na przekroju zwane rogami tylnymi) zbudowane z komórek czuciowych do których docierają pobudzenia czuciowe ze skóry, mięśni i narządów wewnętrznych, poprzez zwoje międzykręgowe. Z tego powodu słup tylny stanowi strefę somato- i viscerosensoryczną rdzenia kręgowego. Neuryty komórek płyt skrzydłowych biegną w kierunku dobrzusznym, pozostając częściowo po tej samej stronie, a częściowo przechodząc na stronę przeciwną. Układają się w otoczeniu płyt podstawnych tworząc sznury przednie i boczne. Wypustki te biegną początkowo poziomo i poprzez kierunek skośny zmieniają swój przebieg na pionowy, w ten sposób powstaje tzw. twór siatkowaty (formatio reticularis). Twór ten zlokalizowany jest w całym pniu mózgu i częściowo w rdzeniu kręgowym, układając się między podstawą rogu tylnego a rogiem bocznym.

Reasumując - z płyt skrzydłowych rozwijają się :

1. columna posterior (na przekroju cornu posterius)

2. funiculus antero-medialis

Sznur tylny (funiculus posterior) powstaje z części neurytów wychodzących ze zwojów międzykręgowych. Płyty skrzydłowe i sznury tylne silnie się rozwijają, powodując zetknięcie się, a następnie zrost sznurów tylnych ze sobą. Kanał centralny rdzenia kręgowego staje się przez to wąską przestrzenią; jest on wyścielony komórkami ependymy, które w miejscu zrostu sznurów tylnych tworzą przegrodę tylną (septum posterius).

Wąskie pasmo istoty szarej w otoczeniu kanału centralnego (powstałe z płyt podstawnych) wytwarza dwa spoidła szare (commissura grisea anterior et posterior). Spoidła te, leżąc do przodu i do tyłu od kanału centralnego rdzenia kręgowego łączą istotę szarą obu połówek rdzenia kręgowego.

Jak już wcześniej wspomniano, pierwotna cewa nerwowa już w 4 tyg. życia zarodkowego jest znacznie grubsza w części głowowej i zgrubienie to nazywamy pierwotnym pęcherzykiem mózgowym.

W tym okresie różnicują się na końcu głowowym cewy nerwowej zgrubienia warstwy powierzchownej (ektodermy), tzw. plakody. Dają one początek komórkom, które migrując do komórek leżącej poniżej mezodermy, dadzą początek strukturom receptorowym nerwów czaszkowych I i VIII. Wyróżniamy dwie plakody : węchową (która różnicuje się w komórki receptorowe , z których wywodzi się nerw węchowy; także indukuje formowanie się opuszek węchowych) i uszną (powstaje z niej narząd Corti`ego, zwój spiralny, grzebienie bańkowe, plamka woreczka, plamka łagiewki, zwój przedsionkowy oraz nerw przedsionkowo-ślimakowy).

W tym samym okresie cewa nerwowa (czy też raczej pęcherzyk pierwotny) wykazuje pierwsze zagięcie skierowane grzbietowo - tzw. flexura parietalis, tworzące się w miejscu przyszłego śródmózgowia. Drugie zagięcie, skierowane również dogrzbietowo tworzy się na granicy przyszłego rdzenia kręgowego i pnia mózgu - tzw. flexura cervicalis. Między tymi dwoma zagięciami tworzy się trzecie, zwrócone dobrzusznie, tzw. flexura pontina.

Pierwotny pęcherzyk mózgowy dzieli się na trzy :

1). tyłomózgowie pierwotne (rhombencephalon)

2). śródmózgowie (mesencephalon)

3). przodomózgowie (prosencephalon)

We wszystkich częściach można znaleźć ślady płyt skrzydłowych i podstawnych oraz oddzielającego je rowka granicznego. Jedynie w kresomózgowiu brak takiego podziału.

Z płyt podstawnych rozwijają się :

1). części podstawne pnia mózgu

2). jądra ruchowe nn. czaszkowych

Z płyt skrzydłowych rozwijają się :

1). części grzbietowe pnia mózgu

2). jądra czuciowe nn. czaszkowych

W międzymózgowiu po rowku granicznym pozostaje sulcus hypothalamicus, z płyty skrzydłowej rozwija się thalamus (jako podstawowy ośrodek czucia somatycznego), a z płyty podstawnej - hypothalamus.

Tyłomózgowie przekształca się w :

1). rdzeniomózgowie (myelencephalon) - z którego powstaje rdzeń przedłużony

2). tyłomózgowie wtórne (metencephalon) - z którego wywodzi się most i móżdżek

Mesencephalon w trakcie rozwoju nie ulega większym zmianom - światło pierwotnego kanału centralnego pozostaje bez zmian tworząc aquaeductus cerebri.

Z przodomózgowia wyrastają dwa wypuklenia boczne, które rosnąc na boki i ku tyłowi obejmują odcinki międzymózgowia tworząc kresomózgowie ("półkule mózgowe") - telencephalon. Jedynie część środkowa przodomózgowia rozwija się słabiej tworząc międzymózgowie - diencephalon, które zostaje otoczone przez szybko rozwijające się kresomózgowie. Kanał środkowy (światło cewy nerwowej) rozszerza się w zakresie tyłomózgowia w komorę IV, w śródmózgowiu jak wspomniano światło tworzy wodociąg mózgu, a ku przodowi komunikuje się z ustawioną miedzy wzgórzami komorą III, która bocznie obustronnie łączy się z komorami bocznymi.

Jądra kresomózgowia wywodzą się z szarej masy kresomózgowia, a jedynie gałka blada ze skupienia przyśrodkowego neuroblastów, które wywędrowały z podwzgórza (międzymózgowia), czyli jako jedyna jest elementem napływowym (najstarsza).

Z kresomózgowia wywodzą się zawiązki gałek ocznych. Pierwszy zawiązek w postaci parzystej bruzdy wzrokowej powstaje już w 2 m-cu życia płodowego. Bruzda przekształca się w dołek, po bokach którego wypuklają się pęcherzyki oczne. Stanowią one zawiązek siatkówki. Wzrastając zachowują połączenie

z pierwszym pęcherzykiem mózgowym (przodomózgowiem), a połączenie to (szypuła) stanowi zawiązek nerwu wzrokowego. Szczyt pęcherzyka rośnie szybciej niż jego pozostałe części i uwypukla się ku tyłowi, przez co powstaje tzw. kielich wzrokowy.

C.S.N. - uwagi ogólne :

W skład centralnego systemu nerwowego wchodzą : mózgowie i rdzeń kręgowy. Pod pojęciem mózgowia rozumiemy mózg i móżdżek.

Histologicznie w budowie CSN wyróżniamy istotę białą i szarą. Istota szara zbudowana jest z ciał komórek nerwowych (neuronów) oraz komórek gleju. Istotę białą tworzą wypustki ciał komórek nerwowych - dendryty

i neuryty, czyli włókna nerwowe, w większości pokryte osłonką mielinową.

Impuls na terenie CSN jest przewodzony za pomocą drogi nerwowej (tractus). Drogą nerwową nazywamy łańcuch neuronów na terenie CSN ( o ile teoretycznie "łańcuch" składa się co najmniej z dwóch ogniw, o tyle w skład drogi nerwowej wchodzą co najmniej dwa neurony).

W obrębie samej komórki nerwowej impuls przekazywany jest na drodze elektrycznej (depolaryzacja błony komórkowej), natomiast kontakt między komórkami zapewniany jest między innymi na drodze chemicznej, poprzez tzw. neuromediatory (np. adrenalina).

Kierunek przepływu impulsu i rodzaj drogi określony jest przez wędrówkę impulsu nerwowego, (np. nazwa drogi wstępujące oznacza, że impuls biegnie z niżej położonych ośrodków CSN do ośrodków wyższych tzn. przykładowo z rdzenia kręgowego do kory mózgowej; termin drogi zstępujące oznacza sytuację odwrotną).

Nazwy dróg tworzy się przez łączenie nazw odcinków CSN, przez które dana droga przebiega - stąd np. z nazwy droga korowo-mostowo-móżdżkowa wynika, że pierwszy neuron tej drogi jest zlokalizowany w korze mózgowej, wychodzące stąd neuryty biegną do mostu, gdzie mają synapsę z komórkami leżącymi w moście (II neuron tej drogi), następnie neuryty komórek leżących w moście biegną do móżdżku, gdzie mają synapsę i gdzie leży trzeci neuron tej drogi.

Oprócz neuronów (ciał komórek nerwowych) CSN budują także komórki niepobudliwe, pochodzenia ektodermalnego, jak : komórki makrogleju : komórki ependymy, astrocyty i oligodendrocyty; a także pochodzenia mezodermalnego, jak : komórki mikrogleju : komórki tkanki łącznej i komórki ścian naczyń.

Komórki ependymy tworzą nabłonek wyścielający komory mózgu, kanał centralny rdzenia kręgowego i sploty naczyniówkowe komór oraz uczestniczą w wytwarzaniu płynu mózgowo-rdzeniowego.

Astrocyty za pomocą wypustek pokrywają ściany naczyń, tworząc główny składnik bariery krew-mózg (przez w/w barierę nie przechodzą substancje rozpuszczalne w wodzie, np. białka, polipeptydy, aminokwasy, barwniki żółciowe).

Oligodendrocyty tworzą osłonkę mielinową w obrębie CSN.

Reasumując, makroglej oddziela i podpiera neurony, pośredniczy w wymianie produktów metabolicznych między krwią a neuronami, izolują od siebie synapsy i włókna bezrdzenne oraz wytwarzają płyn mózgowo-rdzeniowy.

Komórki mikrogleju mają zdolność pożerania zwyrodniałych i obumarłych komórek nerwowych i ich wypustek.

Drogi na terenie CSN dzielimy na :

1). spoidłowe (komisuralne) - łączą ze sobą ośrodki (lub jądra) strony prawej i lewej znajdujące się na tym samym poziomie (identyczne ośrodki strony prawej i lewej).

2). kojarzeniowe (asocjacyjne) - łączą ze sobą ośrodki (lub jądra) niezbyt od siebie odległe i koniecznie po jednej stronie CSN.

3). rzutowe (projekcyjne) - łączą odległe ośrodki (lub jądra), przy czym większość włókien tych dróg krzyżuje się, tzn. przechodzi na przeciwną stronę CSN. Drogi rzutowe dzielimy na : wstępujące, czyli czuciowe oraz zstępujące, czyli ruchowe.

Drogi wstępujące, czyli czuciowe - biegną w kierunku wyższych pięter CSN.

Rozróżniamy kilka rodzajów czucia, które " z grubsza" możemy podzielić na :

1). czucie powierzchowne, czyli eksteroceptywne - dotyku, ucisku, bólu i temperatury, przekazywane głównie ze skóry, ale także z błony śluzowej odcinków przewodu pokarmowego (np. napić się wrzątku), z rogówki.

2). czucie głębokie, proprioreceptywne - przewodzi impulsy z proprioreceptorów, tzn. receptorów zlokalizowanych w mięśniach, okostnej, ścięgnach mięśni, powięziach, torebkach stawowych i więzadłach. Ten rodzaj czucia informuje CSN o stanie napięcia włókien mięsnych i elementów łącznotkankowych, a dzięki sumowaniu impulsów pozwala na orientację w położeniu kończyn i ich części.

3). czucie głębokie, enteroceptywne - czyli czucie trzewne, przekazuje bodźce z narządów wewnętrznych. Cechą charakterystyczną jest brak precyzji miejsca zadziałania bodźca - tzw. nieepikrytyczność (czucie rozlane)

W wypadku trzech wyżej wymienionych rodzajów czucia pierwszy neuron leży w zwoju międzykręgowym. Dendryty komórek leżących w zwoju dochodzą do receptorów, a neuryty biegną do wyższych pięter CSN.

4). czucie z narządów zmysłów, nocyceptywne - wzrok, słuch, równowaga, węch, smak.

Drogi zstępujące, czyli ruchowe - biegną z wyższych pięter CSN w kierunku jąder ruchowych (ośrodków ruchowych).

Dzielimy je na :

1). drogi układu piramidowego - przewodzą impulsy dla ruchów dowolnych, czyli celowych, zamierzonych i w pełni uświadomionych. (wyróżniamy tu tractus corticospinalis et tractus corticonuclearis - drogę korowo-rdzeniową i korowo-jądrową)

2). drogi układu pozapiramidowego - przewodzą impulsy dla ruchów zautomatyzowanych, mimowolnych, nie w pełni świadomych - przy ich pomocy wykonujemy większość codziennych czynności np. chodzenie, oddychanie.

RDZEŃ KRĘGOWY (MEDULLA SPINALIS)

Rdzeń kręgowy leży w kanale kręgowym; nie wypełnia go na grubość, a także nie dochodzi do zakończenia kanału kręgowego (k. guzicznej). U góry rdzeń kręgowy łączy się z dolną częścią pnia mózgu - rdzeniem przedłużonym. Nie są one od siebie ściśle oddzielone. Umowną granicę można przeprowadzić na kilka sposobów :

a). dolny brzeg foramen magnum

b). pozioma płaszczyzna przeprowadzona przez górny brzeg pola korzeniowego pierwszej pary nerwów rdzeniowych

c). dolny brzeg skrzyżowania piramid (płaszczyzna ta przechodzi przez górny brzeg kręgu szczytowego, a z przodu przez środek zęba kręgu obrotowego).

U dołu rdzeń kręgowy kończy się na wysokości krążka międzykręgowego L1/L2 (dokładnie 1/3 dolnej L1 lub 1/3 górnej L2 lub pierwszej lędźwiowej tarczy międzykręgowej). Zwężenie określamy jako stożek rdzeniowy (conus medullaris). W przedłużeniu stożka rdzeniowego biegnie aż do okostnej kości guzicznej szczątkowy odcinek rdzenia kręgowego zwany nicią końcową (filum terminale). Część górna nici końcowej (dł. ok. 15 cm) biegnie w przestrzeni podpajęczynówkowej otoczona przez korzenie nerwów rdzeniowch wychodzących ze zgrubienia lędźwiowego i stożka rdzeniowego, zbudowana jest z tkanki glejowej powleczonej oponą miękką (dawn. filum terminale internum) ; część dolna (dł. ok. 10 cm) jest już w zasadzie przedłużeniem opony twardej (dawn. filum terminale externum).

Takie stosunki topograficzne wynikają z rozwoju : początkowo rdzeń kręgowy sięgał do końca kanału kręgowego, ale w trakcie rozwoju dochodzi do szybszego rozrastania się kręgosłupa niż struktur rdzenia kręgowego. Nerwy rdzeniowe (tkwiące w otworach międzykręgowych) nie zmieniają swojego położenia, za to stopniowo wydłużają się korzenie przednie i tylne nerwów rdzeniowych i poniżej stożka rdzeniowego powstaje tzw. ogon koński (cauda equina). Rdzeń kręgowy wskutek wzrostu kośćca kanału kręgowego na długość zostaje "podciągnięty" do góry (przez zamocowanie nerwami rdzeniowymi w kanale kręgowym) - zjawisko określamy jako pozorne wstępowanie rdzenia kręgowego (pseudoascensus medullae spinalis).

Wspomniany ogon koński określamy jako korzenie przednie i tylne nerwów rdzeniowych od poziomu L2 w dół oraz nić końcową rdzenia kręgowego.

Kanał kręgowy (ograniczenia)

- od przodu : tylne powierzchnie trzonów kręgów i krążków międzykręgowych oraz lig. longitudinale posterius.

- od boków : nasady łuków kręgów

- od tyłu : blaszki łuków kręgów i ligg. flava (więzadła żółte)

Boczna ściana kanału kręgowego jest niepełna ponieważ między nasadami łuków kręgów leżą otwory międzykręgowe.

Otwór międzykręgowy (ograniczenia)

- od góry : wcięcie kręgowe dolne kręgu leżącego bezpośrednio wyżej

- od dołu : wcięcie kręgowe górne kręgu leżącego bezpośrednio niżej

- od przodu : powierzchnie tylne trzonów sąsiednich kręgów i krążka międzykręgowego

- od tyłu : wyrostki stawowe - dolny, kręgu leżącego wyżej; górny, kręgu leżącego bezpośrednio niżej oraz przednia powierzchnia torebki stawu międzykręgowego.

Zawartość otworu międzykręgowego :

1. nerw rdzeniowy

2. zwój międzykręgowy (in. zwój rdzeniowy)

3. gałąź rdzeniowa i jej podział na tętnice korzeniowe

4. żyły łączące sploty żylne kręgowe wewnętrzne z zewnętrznymi

Rdzeń kręgowy nie jest jednakowo szeroki na całej długości. Występują w nim szersze miejsca zwane zgrubieniami; wyróżniamy zgrubienie szyjne (intumescentia cervicalis) i zgrubienie lędźwiowe (intumescentia lumbalis). Zgrubienie szyjne leży na wysokości od C3 - Th1 (najgrubsze jest na poziomie od C5 - C6). Zgrubienie lędźwiowe zlokalizowane jest na poziomie od Th10 - L1 (najgrubsze na poziomie Th12). Podane wysokości są rzutowane na trzony kręgosłupa, nie są jednoznaczne z segmentami rdzenia kręgowego.

Zgrubienia są wynikiem nagromadzenia w ww. miejscach dużej ilości komórek nerwowych w rogach przednich rdzenia kręgowego, co z kolei jest wynikiem zwiększonego zapotrzebowania na unerwienie dużej masy mięśniowej obręczy barkowej i kończyny górnej oraz obręczy miednicznej i kończyny dolnej. Dowodem jest brak zgrubień w rdzeniu kręgowym do momentu wytworzenia zawiązków kończyn.

Rdzeń kręgowy nie wypełnia kanału kręgowego na grubość. Bezpośrednio na nim spoczywa

1). opona miękka, czyli naczyniowa (pia mater), która wnika we wszystkie jego rowki i szczeliny, pokrywając rdzeń do wysokości stożka rdzeniowego, po czym przechodzi na nić końcową.

Zewnętrznie leży

2). przestrzeń podpajęczynówkowa (spatium subarachnoideale) wypełniona płynem mózgowo-rdzeniowym (liquor cerebrospinalis). Przestrzeń ta zawiera także korzenie przednie i tylne nerwów rdzeniowych oraz więzadła ząbkowane (ligg. denticulata). [ są dwa : prawe i lewe - mają charakter wypustek opony miękkiej odchodzących na bocznej powierzchni rdzenia kręgowego; biegną w płaszczyźnie czołowej, wytwarzając ząbki (17-23) przebijają oponę pajęczą i dochodzą do blaszki wewnętrznej opony twardej; zapobiegają skrętom rdzenia; zlokalizowane są na wysokości od C1 - L3].

Następną warstwą otaczającą rdzeń od zewnątrz jest

3). opona pajęcza (arachnoidea), która otacza przestrzeń dochodząc do poziomu S2 - S3 i na tym poziomie się zamyka. Między stożkiem rdzeniowym (L1-L2) a zakończeniem worka opony pajęczej znajduje się poszerzenie przestrzeni podpajęczynówkowej, które klinicznie nosi miano zbiornika krańcowego (cisterna terminalis), z którego można pobierać próbki płynu mózgowo-rdzeniowego. Zbiornik krańcowy zawiera także ogon koński.

Parcie płynu mózgowo-rdzeniowego "dociska" oponę pajęczą do następnej warstwy jaką jest

4). blaszka wewnętrzna (oponowa) opony twardej, stąd przestrzeń podtwardówkowa jest przestrzenią potencjalną.

Blaszka wewnętrzna opony twardej tworzy worek oponowy, który zamyka się na wysokości S2 - S3, a następnie powleka nić końcową. Wysyła także wypustki w kierunku otworów międzykręgowych, otaczając leżące w nich nerwy rdzeniowe i zwoje międzykręgowe, przedłużając się następnie w nanerwie (epineurium).

Zewnętrznie leży

5). przestrzeń nadtwardówkowa (spatium epidurale), wypełniona tkanką tłuszczową i splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi.

Wreszcie najbardziej zewnętrznie leży

6). blaszka zewnętrzna opony twardej (blaszka okostnowa) pełniąca rolę okostnej kanału kręgowego, zrastająca się ze ścianami tego kanału.

Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego

Na powierzchni przedniej leży szczelina pośrodkowa przednia (fissura mediana anterior); ku dołowi przechodzi na nić końcową, a w górze łączy się z jednoimienną szczeliną rdzenia przedłużonego.

W szczelinie tej biegnie tętnica rdzeniowa przednia (arteria spinalis anterior). Bocznie od szczeliny wychodzą z rdzenia pęczki włókien nerwowych tworzące korzenie przednie nerwów rdzeniowych. Miejsce ich wyjścia nazywamy polem korzeniowym lub bruzdą boczną przednią (sulcus lateralis anterior), choć w rzeczywistości rowka tutaj nie ma. Między szczeliną pośrodkową przednią a bocznym krańcem bruzdy bocznej przedniej leży sznur przedni (funiculus anterior).

Na powierzchni tylnej znajduje się bruzda pośrodkowa tylna (sulcus medianus posterior). W głąb rdzenia kręgowego od bruzdy kierują się pasma tkanki glejowej tworzące przegrodę pośrodkową tylną (septum medianum posterius). Oddziela ona od siebie dwa sznury tylne. Bocznie od rowka pośrodkowego tylnego leży obustronnie rowek boczny tylny ( sulcus lateralis posterior), do którego wchodzą nici korzeniowe korzeni tylnych (grzbietowych) nerwów rdzeniowych. W rowkach bocznych tylnych leżą tętnice rdzeniowe tylne (arteriae spinales posteriores). Powyżej segmentu Th5 (segmenty szyjne i górne piersiowe od Th4 wzwyż) sznur tylny jest podzielony rowkiem pośrednim tylnym (sulcus intermedius posterior) na dwa

pęczki : leżący przyśrodkowo pęczek smukły (fasciculus gracillis) i leżący bocznie pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus). Pomiędzy bruzdą boczną tylną a bruzdą boczną przednią leży sznur boczny.

Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego

Na przekroju poprzecznym istota szara rdzenia kręgowego (substantia grisea) ma kształt litery "H"; jest otoczona warstwą istoty białej, w której da się oddzielić tzw. sznury. Na całej długości rdzenia istota szara tworzy słupy (columnae), które na przekroju poprzecznym noszą miano rogów (cornua). Wyróżniamy rogi przednie, tylne, a w segmentach od C8 - L2,3 także rogi boczne. Między rogami przednimi i tylnymi leży istota szara pośrednia (substantia grisea intermedia). Rozróżniamy w niej część przyśrodkową, czyli istotę szarą pośrednią środkową (substantia grisea intermedia centralis) i część boczną zwaną istotą szarą pośrednią boczną (substantia grisea intermedia lateralis); znajdują się w niej komórki układu autonomicznego. Istota szara pośrednia boczna jest w niektórych odcinkach rdzenia kręgowego tak silnie rozwinięta (konkretnie w odc. C8 - L2,3), że wpukla się w obręb sznura bocznego tworząc rogi boczne (cornua lateralia). Róg boczny zawiera jądro pośrednio-boczne (nucleus intermediolateralis) będące rdzeniowym ośrodkiem układu sympatycznego. W odcinku S2 - S4 znajduje się jądro pośrednio-przyśrodkowe (nucleus intermedio-medialis - zwane obecnie jądrem krzyżowym przywspółczulnym [nucleus sacralis parasympathicus]) będące z kolei rdzeniowym ośrodkiem układu parasympatycznego; jest ono zlokalizowane w istocie szarej pośredniej bocznej, która w tym odcinku NIE WYTWARZA ROGU BOCZNEGO !!! (takowy istnieje jedynie w segmentach C8 - L2,3). Leży ono między rogiem przednim a tylnym. Do komórek układu autonomicznego rdzenia kręgowego dochodzi pęczek podłużny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis); wychodzą z nich autonomiczne włókna przedzwojowe, biegnące następnie w korzeniu przednim

.

Istota szara pośrednia środkowa zbudowana jest z dwóch spoideł szarych : przedniego i tylnego (comissura grisea anterior et posterior), obejmujących kanał centralny rdzenia kręgowego.

Róg przedni ma charakter ruchowy (zbudowany jest głównie z komórek, których neuryty unerwiają mięśnie szkieletowe). Do jego komórek dochodzą drogi piramidowe (pod postacią tractus corticospinalis) i pozapiramidowe ( w postaci tractus tectospinalis, tr. rubrospinalis, tr. reticulospinalis, tr. vestibulospinalis, tr. olivospinalis); wychodzą z nich natomiast neuryty tworzące włókna ruchowe korzenia przedniego nerwu rdzeniowego. Motoneurony w rogu przednim są ułożone w charakterystyczny sposób : najbardziej przyśrodkowo leżą komórki odpowiedzialne za unerwienie mięśni tułowia, najbardziej bocznie leżą te, których neuryty unerwiają mięśnie dystalnych części kończyn [o wysokim stopniu precyzji działania]; motoneurony zginaczy leżą z tyłu, a prostowników z przodu.

Róg tylny zwany jest rogiem czuciowym. Można w nim wyróżnić :

1). szczyt (apex cornu posterioris)

2). głowę rogu tylnego (caput cornu posterioris)

3). szyjkę rogu tylnego (cervix cornu posterioris)

4). podstawę rogu tylnego (basis cornu posterioris)

Szczyt rogu tylnego jest oddzielony od powierzchni rdzenia kręgowego przez tzw. strefę krańcową (zona terminalis s. Lissaueri)

W głowie rogu tylnego możemy wyróżnić :

a). warstwę brzeżną (zona marginalis)

b). istotę galaretowatą (substantia gelatinosa)

c). jądro własne rogu tylnego

Szczyt rogu tylnego jest oddzielony od powierzchni rdzenia przez drogę grzbietowo-boczną (tractus dorsolateralis). Z istoty szarej ściany bocznej rogu tylnego wypuklają się wyrostki, które mieszając się z włóknami istoty białej tworzą twór siatkowaty (formatio reticularis), szczególnie wyraźny w części szyjnej rdzenia kręgowego. U podstawy rogu tylnego leży jądro piersiowe (nucleus thoracicus s. nucl. dorsalis Stillinga-Clarke`a), rozciągające się od C8 do L2,3.

Do komórek rogu tylnego dochodzi większość włókien korzenia tylnego nerwu rdzeniowego (neuryty komórek zwoju międzykręgowego), a wychodzą drogi wstępujące :

1). tractus spinothalamicus anterior et lateralis (zbudowane z neurytów jądra własnego rogu tylnego)

2). tractus spinotectalis et spinoreticularis (zbudowane jak wyżej)

3). tractus spinocerebellaris posterior (zbudowany z neurytów jądra piersiowego tej samej strony)

4). tractus spinocerebellaris anterior (zbudowany z neurytów komórek rogu tylnego strony przeciwnej)

Włókna korzeni grzbietowych (tylnych) wchodzą do rdzenia kręgowego w dwóch wiązkach :

a). większa wiązka przyśrodkowa wnika do sznura tylnego (prowadzi głównie impulsy z receptorów czucia głębokiego, częściowo włókna czucia powierzchniowego (dotyk i ucisk) oraz włókna przesyłające impulsy z narządów wewnętrznych.

b). mniejsza wiązka boczna wnika do drogi grzbietowo-bocznej, leżącej u szczytu rogu tylnego (przekazuje impulsu głównie z receptorów czucia bólu, zimna i ciepła).

W opisie istoty szarej rdzenia kręgowego przyjął się również podział Rexeda opierający się na stwierdzonej budowie warstwowej. Idąc od tyłu ku przodowi wyróżnia się blaszki :

I - (odpowiednik warstwy brzeżnej) Pierwotne rdzeniowe pola projekcyjne, gdzie docierają impulsy

II - III (istota galaretowata) dośrodkowe z receptorów somatycznych i trzewnych

IV - (głowa rogu tylnego) Integrują dośrodkowe impulsy z proprioreceptorów z impulsami

V - (szyjka rogu tylnego) zstępującymi przebiegającymi w drogach piramidowych

VI - (część podstawy rogu tylnego)

VII - (istota szara pośrednia, jądro Koordynacyjny ośrodek rdzeniowy : zawiera neurony wstawkowe

piersiowe, część rogu przedniego) typu kojarzeniowego śród - i międzysegmentowego, rdzeniowe ośrodki wegetatywne.

VIII - (znaczna część rogu przedniego) Zawiera neurony pośredniczące (wstawkowe), wpływające na zmianę czynności ruchowych poprzez zmianę aktywności gamma motoneuronów. Tu kończy się tr. reticulospinalis i większość dróg własnych rdzenia.

IX - (jądra ruchowe unerwiające Stanowią pierwotne rdzeniowe pole ruchowe.

mięśnie szkieletowe - alfa

i gamma-motoneurony)

X - (istota pośrednia środkowa) Istota szara otaczająca kanał centralny rdzenia kręgowego (być może charakter kojarzeniowy)

Istota biała (substantia alba) tworzy obustronnie sznury : przedni, boczny i tylny. Otacza od zewnątrz istotę szarą. Sznury przednie prawy i lewy są od siebie oddzielone (niecałkowicie) szczeliną pośrodkową przednią; łączą się wąskim pasmem istoty białej zwanym spoidłem białym (commissura alba), które leży między dnem szczeliny pośrodkowej przedniej a spoidłem szarym przednim. Spoidło białe jest utworzone przez włókna spoidłowe oraz krzyżujące się drogi projekcyjne :

1). tractus corticospinalis anterior (droga korowo-rdzeniowa przednia)

2). tr. spinocerebellaris anterior (droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia)

3). tr. spinothalamocorticalis (droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa)

4). tr. spinotectalis (droga rdzeniowo-pokrywowa)

Sznury tylne są od siebie całkowicie oddzielone przez septum medianum posterius. Sznur tylny od sznura bocznego jest całkowicie oddzielony przez róg tylny; wreszcie umowną granicę między sznurem bocznym a przednim tworzą włókna korzenia przedniego nerwu rdzeniowego. Jak już wspomniano wcześniej sznury tylne począwszy od wysokości powyżej Th5 są podzielone na dwa pęczki - przyśrodkowy : smukły

i bocznie leżący : klinowaty. Oddziela je od siebie przegroda szyjna pośrednia (septum cervicale intermedium), która z przodu dochodzi do przegrody pośrodkowej tylnej, albo do rogu tylnego.

Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego : (UWAGA !!! kursywą są napisane drogi wymienione w innych źródłach)

Sznur przedni I. drogi wstępujące

1). droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia (tr. spinothalamicus anterior)

2). droga rdzeniowo-siatkowa (tr. spinoreticularis)

II. drogi zstępujące

1). droga korowo-rdzeniowa przednia (tr. corticospinalis anterior)

2). droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis)

3). droga siatkowo-rdzeniowa (tr. reticulospinalis)

4). droga oliwkowo-rdzeniowa (tr. olivospinalis)

III. drogi własne

1). pęczek własny sznura przedniego (fasciculus proprius funiculi anterioris)

2). pęczek bruzdowo-brzeżny (fasciculus sulcomarginalis)

Sznur boczny I. drogi wstępujące

1). droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna (tr. spinothalamicus lateralis)

2). droga rdzeniowo-pokrywowa (tr. spinotectalis)

3). droga rdzeniowo-siatkowa (tr. spinoreticularis)

4). droga rdzeniowo-szyjna (tr. spinocervicalis)

5). droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia i tylna (tr. spinocerebellaris anterior et posterior)

6). droga rdzeniowo-oliwkowa (tr. spinoolivaris)

II. drogi zstępujące

1). droga korowo-rdzeniowa boczna (tr. corticospinalis lateralis)

2). droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis)

3). droga siatkowo-rdzeniowa boczna (tr. reticulospinalis lateralis)

4). droga oliwkowo-rdzeniowa (tr. olivospinalis) - biegnie na pograniczu sznura bocznego i przedniego

5). droga opuszkowo-siatkowo-rdzeniowa (tr. bulboreticulospinalis)

6). droga mostowo-siatkowo-rdzeniowa (tr. pontoreticulospinalis)

III. drogi własne

1). pęczek własny sznura bocznego (fasciculus proprius funiculi lateralis)

2). droga grzbietowo-boczna (tr. dorsolateralis) - biegnie na granicy sznura bocznego i tylnego.

Sznur tylny I. drogi wstępujące

1). pęczek smukły (fasciculus gracillis)

2). pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus)

II. drogi własne

1). pęczek własny sznura tylnego (fasciculus proprius funiculi posterioris)

2). pęczek międzypęczkowy (fasciculus interfascicularis)

3). pęczek przegrodowo-brzeżny (fasciculus septomarginalis)

4) pęczek półksiężycowaty (fasciculus semilunaris)

Unaczynienie rdzenia kręgowego :

Rdzeń kręgowy jest unaczyniony przez dwa układy naczyń tętniczych :

a). z boków, przez otwory międzykręgowe wnikają gałęzie rdzeniowe, odchodzące od różnych tętnic szyi i tułowia.

b). z góry, przez tętnice rdzeniowe, odgałęzienia tętnic kręgowych.

Gałęzie rdzeniowe (rami spinales) w części szyjnej odchodzą od :

1). t. kręgowej

2). t. szyjnej wstępującej

3). t. szyjnej głębokiej

4). t. tarczowej dolnej

W części piersiowej od : t. międzyżebrowej najwyższej i tt. międzyżebrowych tylnych.

W części lędźwiowej od : tt. lędźwiowych i t. biodrowolędźwiowej.

W części krzyżowej od : tt. krzyżowych bocznych.

Gałąź rdzeniowa po wejściu do kanału kręgowego oddaje naczynia zaopatrujące jego ściany :

a). gałąź przednią kanału kręgowego

b). gałąź tylną kanału kręgowego (obie biegną wzdłuż łuku kręgu)

Następnie gałąź rdzeniowa dostaje się na powierzchnię zwoju rdzeniowego (miedzykręgowego) i dzieli się na dwie tętnice towarzyszące korzeniom nerwu rdzeniowego : tętnicę korzeniową przednią i tętnicę korzeniową tylną.

Wielkość tętnic korzeniowych jest zmienna : znaczna część kończy się w obrębie korzeni, nie dochodząc do samego rdzenia kręgowego. Często tętnice korzeniowe nie występują w ogóle. Liczba tętnic dochodzących do rdzenia jest osobniczo zmienna (średnio przednich : 6 - 8, tylnych : 4 - 8).

Tętnice korzeniowe przednie dochodzące do przedniej powierzchni rdzenia dzielą się na gałąź wstępującą i zstępującą; obie gałęzie biegną w przybliżeniu pionowo przyczyniając się do "przedłużenia" pnia tętnicy rdzeniowej przedniej. Największa tętnica korzeniowa zwana wielką (tętnica Adamkiewicza) występuje na pograniczu części piersiowej i lędźwiowej rdzenia przeważnie po stronie lewej i unaczynia najczęściej stożek rdzeniowy (obszar od Th9 - L2). Tętnice korzeniowe tylne dochodząc do powierzchni tylnej rdzenia dzielą się jak przednie, a ich gałęzie przyczyniają się do "przedłużenia pni tętnic rdzeniowych tylnych.

Tętnice rdzeniowe :

Odróżniamy jedną tętnicę rdzeniową przednią i dwie tylne. Przednia odchodzi od tętnicy kręgowej nieco poniżej początku tętnicy podstawnej. Po krótkim przebiegu łączy się z przeciwległą w jedno nieparzyste naczynie, które biegnie wzdłuż szczeliny pośrodkowej przedniej rdzenia kręgowego. W części szyjnej tętnica rdzeniowa przednia jest jednolitym naczyniem, natomiast poniżej składa się z szeregu na przemian łączących się gałęzi wstępujących i zstępujących odchodzących od tętnic korzeniowych przednich. W związku z tym w miejscach gdzie gałęzie (tj. tętnice korzeniowe) do niej dochodzą ma charakterystyczne wygięcia i zgrubienia. W niektórych miejscach tętnica rdzeniowa przednia rozdwaja się, by po krótkim przebiegu ponownie połączyć się w pojedynczy pień. U przejścia stożka rdzeniowego w nić końcową tętnica rdzeniowa przednia przechodzi w tętnicę końcową (arteria terminalis). Tętnica rdzeniowa tylna odchodzi niżej niż przednia, przedostaje się na powierzchnię tylna rdzenia przedłużonego. Następnie w kanale kręgowym biegnie obustronnie na powierzchni sznura tylnego. Potem ulega podziałowi na gałęzie oddzielone korzeniami grzbietowymi nerwów rdzeniowych. Gałąź przyśrodkowa biegnie po powierzchni tylnej sznura tylnego; boczna (grubsza - będąca właściwym przedłużeniem pnia tętnicy) leży dobocznie od korzeni. Podobnie jak przednia, tętnica rdzeniowa tylna składa się z szeregu naprzemiennie łączących się gałęzi wstępujących i zstępujących tętnic korzeniowych tylnych. Tętnica rdzeniowa tylna przeważnie nie dochodzi do nici końcowej, natomiast łączy się z przednią zespoleniem zwanym gałęzią łukowatą zespalającą.

Na powierzchni rdzenia oprócz pni przebiegających pionowo niemal na całej długości istnieją całe szeregi parzystych tętnic przebiegających w tym samym kierunku, ale na krótszych odcinkach. Krew dochodzi do nich od głównych pni poprzez zespolenia o przebiegu poprzecznym zwane gałęziami tętniczymi poprzecznymi (dawn. gałęzie okalające). Te zespolenia poprzeczne wytwarzają wieniec naczyniowy tzw. vasocorona.

Od tętnic rdzeniowych leżących powierzchownie do wnętrza rdzenia dochodzą gałęzie środkowe (przechodzą przez szczelinę pośrodkową przednią i zaopatrują głównie istotę szarą) oraz gałęzie obwodowe (wchodzą z zewnątrz do istoty białej).

Gałęzie środkowe unaczyniają : - rogi przednie

- znaczną część istoty szarej pośredniej

- podstawę rogów tylnych

- istotę białą sznura przedniego

- istotę białą sznura bocznego

- spoidło przednie

Gałęzie obwodowe unaczyniają niemal całą istotę białą, częściowo rogi tylne i boczne.

Odpływ krwi żylnej : Rozróżniamy żyły rdzenia kręgowego powierzchowne i głębokie (biegną niezależnie od tętnic). Żyły rdzeniowe głębokie (wewnętrzne) powstają w istocie szarej i białej z sieci naczyń włosowatych, a następnie biegną w kierunku powierzchni rdzenia kręgowego. Część z nich wychodzi w pobliżu szczeliny pośrodkowej przedniej - są to żyły środkowe (vv. centrales), które zbierają krew z rogów przednich, istoty szarej pośredniej i istoty białej otaczającej szczelinę pośrodkową przednią.

Drugą grupę tworzą żyły obwodowe (vv. periphericae) wychodzące na powierzchnię zewnętrzną sznurów i bruzd rdzenia, odprowadzające krew głównie z istoty białej i sznurów tylnych.

Żyły rdzeniowe zewnętrzne, jak tętnice układają się w podłużne pnie oraz gałęzie poprzeczne tworzące sieć żylną rdzenia kręgowego.

Krew odpływa z rdzenia kręgowego przez żyły biegnące wraz z korzeniami nerwów rdzeniowych (tzw. żyły korzeniowe przednie i tylne : przeciętnie jedna żyła wypada na 2-3 korzenie). Największa żyła zw. żyłą korzeniową wielką wypada około jednego z górnych nerwów lędźwiowych.

Żyły korzeniowe po przebiciu opony twardej łączą się ze splotami żylnymi kręgowymi wewnętrznymi leżącymi w jamie nadtwardówkowej w kanale kręgowym. Dalej krew odpływa do splotów żylnych kręgowych zewnętrznych przez otwory międzykręgowe oraz do żył krzyżowych, lędźwiowych, międzyżebrowych tylnych i kręgowych.

PIEŃ MÓZGU :

W skład pnia mózgu wchodzą następujące odcinki :

1). rdzeń przedłużony (medulla oblongata) zwany także opuszką rdzenia kręgowego (bulbus medullae spinalis)

2). most (pons)

3). śródmózgowie (mesencephalon)

4). międzymózgowie (diencephalon)

Rozwojowo międzymózgowie powstaje z podziału przodomózgowia; śródmózgowie pozostaje niepodzielone; natomiast tyłomózgowie podzieli się na tyłomózgowie wtórne ( z którego powstaną most

i móżdżek) oraz rdzeniomózgowie, czyli przyszły rdzeń przedłużony.

RDZEŃ PRZEDŁUŻONY

Budowa zewnętrzna :

Na powierzchni brzusznej przebiega bruzda pośrodkowa przednia (analogiczna jak w rdzeniu kręgowym). Rozpoczyna się ona u dołu na wysokości górnego brzegu skrzyżowania piramid, natomiast kończy się u góry otworem ślepym (foramen caecum). Po obu stronach szczeliny pośrodkowej przedniej leżą piramidy (pyramides) zawierające włókna dróg korowo-rdzeniowych. Z boku od piramidy znajduje się bruzda boczna przednia (sulcus lateralis anterior), z której wychodzą włókna nervus hypoglossus. Z boku i ku tyłowi od rowka leży sznur boczny, w którego górnej części uwypukla się oliwka (oliva).

Oliwka jest ograniczona : przyśrodkowo przez bruzdę boczną przednią

do tyłu i bocznie przez bruzdę boczną tylną

od dołu jest przykryta przez włókna łukowate zewnętrzne.

Oliwka zawiera tzw. jądra oliwki dolne będące ośrodkami układu pozapiramidowego.

Powierzchnia grzbietowa składa się z dwóch części : górno-przyśrodkowej należącej do dołu równoległobocznego, oraz dolno-bocznej będącej przedłużeniem powierzchni grzbietowej rdzenia kręgowego. Obie części oddziela taśma komory czwartej (taenia ventriculi quarti).

Część dolno-boczna jest podzielona na dwie symetryczne połowy przez bruzdę pośrodkową tylną (sulcus medianus posterior), która ku dołowi przechodzi w jednoimienną bruzdę rdzenia kręgowego.

Po obu stronach bruzdy leżą pęczek smukły i klinowaty, oddzielone przez bruzdę pośrednią tylną (sulcus intermedius posterior). Każdy z pęczków u góry kończy się wyniesieniem, odpowiednio guzkiem smukłym i guzkiem klinowatym (tuberculum gracile et cuneatum). W powyższych guzkach znajduje się istota szara , tworząca jądro smukłe i klinowate. Powyżej guzków zanika bruzda oddzielająca pęczki, a do części grzbietowej rdzenia przedłużonego dochodzi konar dolny móżdżku (pedunculus cerebellaris inferior). Bocznie od guzka jądra klinowatego leży guzek popielaty (tuberculum cinereum). Jest on tożsamy z jądrem rdzeniowym n. trójdzielnego (nucleus spinalis s. inferior n. trigemini) i jest tworem odpowiadającym strukturom rogu tylnego rdzenia kręgowego ( a właściwie strefie krańcowej Lissauera). Bocznie od pęczka klinowatego i guzka popielatego biegnie bruzda boczna tylna (sulcus lateralis posterior); ukazują się w nim nerwy czaszkowe : językowo-gardłowy, błędny i korzeń czaszkowy nerwu dodatkowego.

Część górno-przyśrodkowa powierzchni grzbietowej rdzenia przedłużonego należy do tzw. dołu równoległobocznego (fossa rhomboidea), stanowiąc jego dolną część. Pośrodkowo biegnie rowek pośrodkowy dołu równoległobocznego (sulcus medianus fossae rhomboideae s. ventriculi quarti). Rowek przedłuża się ku dołowi w kanał środkowy rdzenia przedłużonego (canalis centralis medullae oblongatae). Wejście do tego kanału jest przykryte pasmem istoty białej, zwanej zasuwką (obex), łączącej lewą i prawą część taśmy naczyniówkowej komory IV oraz oba guzki smukłe. Pomiędzy zasuwką a dolnym kątem dołu równoległobocznego leży zachyłek komory IV zwany piórem pisarskim (calamus scriptorius).

Bocznie od rowka pośrodkowego komory IV znajduje się podłużne wyniesienie zwane wyniosłością przyśrodkową (eminentia medialis). Jej dolna część należąca do części grzbietowej rdzenia przedłużonego zwęża się tworząc trójkąt nerwu podjęzykowego (trigonum nervi hypoglossi). Pod tym trójkątem znajduje się jądro nerwu XII.

Trójkąt n. XII jest ograniczony :

a). przyśrodkowo - przez rowek pośrodkowy komory IV

b). bocznie - przez rowek graniczny (sulcus limitans)

c). od góry - przez prążki rdzenne komory IV (striae medullares ventriculi IV)

Poniżej i bocznie od trójkąta podjęzykowego i bruzdy granicznej leży trójkąt nerwu błędnego ( trigonum nervi vagi). Zawiera on jądra ruchowe nerwów językowo-gardłowego i błędnego.

Trójkąt n. X jest ograniczony :

a). przyśrodkowo - przez rowek graniczny

b). bocznie - przez prążek rozdzielający (funiculus separans), będący pasmem tkanki glejowej. Prążek rozdzielający oddziela trójkąt nerwu błędnego od pola najdalszego (area postrema), które bocznie i od dołu jest ograniczone przez taśmę naczyniówkową komory IV.

MOST :

Budowa zewnętrzna : Na powierzchni brzusznej pośrodkowo znajduje się bruzda podstawna (sulcus basilaris), w której przebiega tętnica podstawna. Bocznie od niej leżą wyniosłości piramidowe (eminentiae pyramidales) utworzone przez przebiegające w nich drogi piramidowe. Brzeg dolny mostu stanowi bruzdę opuszkowo-mostową (sulcus bulbopontinus). Boczne przedłużenie mostu stanowią konary środkowe móżdżku (pedunculi cerebellares medii), zwane inaczej ramionami mostu (brachia pontis).

Nerw trójdzielny ukazuje się na granicy mostu i konara środkowego móżdżku. Nerw odwodzący wychodzi z pnia mózgu na granicy mostu i piramidy rdzenia przedłużonego. Nerw twarzowy wychodzi z pnia mózgu na pograniczu mostu, konara środkowego móżdżku i oliwki rdzenia przedłużonego w tzw. kącie mostowo-móżdżkowym (angulus pontocerebellaris). Nerw przedsionkowo-ślimakowy ukazuje się również

w kącie mostowo-móżdżkowym dobocznie od nerwu twarzowego i powyżej nerwu językowo-gardłowego. Pomiędzy nerwem twarzowym a nerwem przedsionkowo-ślimakowym widoczny jest nerw pośredni.

Powierzchnię grzbietową mostu zajmuje opisywany już poprzednio dół równoległoboczny. Bocznie od bruzdy pośrodkowej komory IV znajduje się wyniosłość przyśrodkowa (eminentia medialis) ograniczona bocznie przez rowek graniczny (sulcus limitans). Powyżej prążków rdzennych wyniosłość tworzy wzgórek twarzowy (colliculus facialis) - wytwarzają go neuryty jądra ruchowego n. twarzowego, które owijając się dookoła jądra ruchowego n. odwodzącego uwypuklają w tym miejscu dno komory IV.

Z boku od wyniosłości przyśrodkowej i trójkąta nerwu błędnego znajduje się trójkątne pole przedsionkowe (area vestibularis) - leżą pod nim jądra części przedsionkowej nerwu VIII. W jego pobliżu znajduje się guzek słuchowy (tuberculum acusticum) - uwypuklenie wywołane przez jądro grzbietowe ślimaka.

Część dolna pola leży w rdzeniu przedłużonym, a część górna w moście. Przez środek tego pola biegną prążki rdzenne komory IV. Z boku pole przedsionkowe dochodzi do zachyłka bocznego komory IV.

W górnej części dołu równoległobocznego znajduje się miejsce sinawe (locus coeruleus). Bocznie część należąca do mostu jest ograniczona przez konary górne móżdżku (między nimi jest rozpięta zasłona rdzeniowa górna (velum medullare superius).

ŚRÓDMÓZGOWIE :

Budowa zewnętrzna : Śródmózgowie składa się z trzech części :

1). pokrywy (tectum)

2). nakrywki (tegmentum)

3) odnóg mózgu (crura cerebri)

Pokrywę od nakrywki oddziela płaszczyzna poprowadzona przez wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri), z kolei nakrywkę od odnóg mózgu na zewnątrz oddzielają bruzdy : boczna i przyśrodkowa odnogi mózgu, a w budowie wewnętrznej istota czarna (substantia nigra).

Odnogi mózgu wraz z nakrywką tworzą całość zwaną konarami mózgu (pedunculi cerebri).

Na powierzchni brzusznej uwypuklają się odnogi mózgu (crura cerebri). Między nimi znajduje się dół międzykonarowy (fossa interpeduncularis), ograniczony z przodu ciałami suteczkowatymi, a od strony tylno-dolnej górnym brzegiem mostu. W głębi dołu leży obszar zawierający liczne otworki dla naczyń krwionośnych zwany istotą dziurkowaną tylną (substantia perforata posterior). Odnoga mózgu jest odgraniczona od dołu międzykonarowego bruzdą przyśrodkową odnogi mózgu (sulcus medialis cruris cerebri). Wychodzą z niej nici korzeniowe nerwu okoruchowego. Powierzchnia zewnętrzna odnogi mózgu jest odgraniczona przez bruzdę boczną odnogi mózgu (sulcus lateralis cruris cerebri).

Na powierzchni grzbietowej widoczne są twory należące do pokrywy :

1). blaszka pokrywy (lamina tecti) ,

2). ramiona wzgórków (brachia colliculorum),

3). trójkąt wstęgi (trigonum lemnisci).

W blaszce pokrywy wyróżniamy wzgórki górne i dolne. Wzgórki prawe od lewych oddziela bruzda podłużna. W jej dolny koniec wchodzi wędzidełko zasłony rdzeniowej górnej. Przy górnym końcu bruzda rozszerza się w trójkąt podszyszynkowy (trigonum subpineale). Między wzgórkami górnymi i dolnymi przebiega bruzda poprzeczna.

Ramię wzgórka górnego (brachium colliculi superioris) łączy wzgórek górny blaszki pokrywy z ciałem kolankowatym bocznym (corpus geniculatum laterale) i pasmem wzrokowym. Ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris) łączy wzgórek dolny z ciałem kolankowatym przyśrodkowym (corpus geniculatum mediale).

Wymienione ciała kolankowate należą do zawzgórza (metathalamus); ciało kolankowate przyśrodkowe jest podkorowym ośrodkiem słuchu, ciało kolankowate boczne pełni funkcję podkorowego ośrodka wzroku. W ramieniu wzgórka dolnego biegnie wstęga boczna (lemniscus lateralis), a w ramieniu wzgórka górnego biegną włókna odruchów wzrokowych.

Poniżej ramienia wzgórka dolnego znajduje się pole zwane trójkątem wstęgi. W tym miejscu najbardziej powierzchownie przebiegają włókna wstęgi bocznej i przyśrodkowej.

Jest on ograniczony : - od przodu : bruzdą boczną odnogi mózgu

- od góry : przez wzgórek dolny i jego ramię

- od dołu : przez konar górny móżdżku.

Poniżej wzgórków dolnych pokrywy, bocznie od wędzidełka zasłony rdzeniowej górnej, przyśrodkowo od trójkąta wstęgi ukazuje się nerw bloczkowy.

BUDOWA WEWNĘTRZNA PNIA MÓZGU :

Istotę szarą pnia mózgu generalnie reprezentują dwie grupy jąder (brak jest tu podobnie charakterystycznej organizacji istoty szarej, jak w rdzeniu kręgowym), a mianowicie :

1). jądra własne

2). jądra nerwów czaszkowych

Jądra własne można opisać jako te, których neuryty nigdy nie opuszczają centralnego systemu nerwowego (w przeciwieństwie do neurytów jąder nerwów czaszkowych) oraz nigdy nie dochodzą do nich włókna nerwów czaszkowych.

Jak już wcześniej wspomniano pień mózgu można podzielić na część podstawną (brzuszną) i część grzbietową, która w zakresie mostu i śródmózgowia nosi miano nakrywki.

W części podstawnej pnia mózgu biegną drogi piramidowe, a w zakresie śródmózgowia i mostu także drogi korowo-mostowo-móżdżkowe. W części podstawnej rdzenia przedłużonego i mostu leżą także niektóre jądra własne.

W części grzbietowej istota szara jest reprezentowana zarówno przez jądra własne jak i przez jądra nerwów czaszkowych. Istota biała jest utworzona przez drogi wstępujące i leżące bardziej brzusznie drogi pozapiramidowe.

Wśród jąder własnych pnia mózgu wyróżniamy szczególnie jądra tworu siatkowatego (formatio reticularis). Struktura ta, anatomicznie jest zespołem około 100 jąder, przedzielonych pasmami istoty białej. Najmniej poznana jest budowa tworu siatkowatego w obrębie rdzenia kręgowego (twór siatkowaty znajduje się

w części grzbietowej pnia mózgu i szyjnej części rdzenia kręgowego). Jest on zlokalizowany głównie w istocie szarej pośredniej między istotą szarą tworzącą rogi (słupy) przednie i tylne, w pobliżu kanału środkowego rdzenia kręgowego. Znacznie więcej wiadomo o jądrach tworu siatkowatego w obrębie pnia mózgu.

Struktury tworu siatkowatego zespalają się z prawie wszystkimi częściami ośrodkowego układu nerwowego. Wyróżniamy drogi doprowadzające, drogi odprowadzające i drogi własne (wewnętrzne).

Drogi doprowadzające łączą wszystkie części mózgowia z tworem siatkowatym. Są to :

1). droga rdzeniowo-siatkowa

2). drogi móżdżkowo-siatkowe (górna, środkowa i dolna)

3). droga pokrywowo-siatkowa

4). droga korowo-siatkowa

Drogi odprowadzające biegną do kory, jąder mózgowia oraz rdzenia kręgowego :

1). drogi siatkowo-rdzeniowe : boczna i przyśrodkowa

2). droga siatkowo-wzgórzowa

3). droga siatkowo-móżdżkowa

Anatomicznie twór siatkowaty dzielimy na część wstępującą i zstępującą, określane także wstępującym i zstępującym układem siatkowatym. Z racji swojego położenia można stwierdzić, że przez twór siatkowaty przebiegają drogi zarówno wstępujące (czuciowe) jak i zstępujące drogi układu pozapiramidowego (ruchowe).

W obrębie wstępującego układu siatkowatego wyróżniamy :

1). hamujący układ wzgórza

2). aktywujący układ śródmózgowia

3). hamujący układ mostu

W przypadku części zstępującej układu siatkowatego, część hamująca mieści się jedynie w rdzeniu przedłużonym, a części pobudzające znajdują się we wszystkich częściach pnia mózgu.

Czynność tworu siatkowatego można w najogólniejszych zarysach scharakteryzować jako utrzymywanie świadomego stanu czuwania, podczas którego możliwe jest odbieranie różnego rodzaju bodźców. Stanowi coś w rodzaju ośrodka koordynującego pracę pnia mózgu i rdzenia kręgowego (nazywany jest "korą" pnia mózgu).

1). na terenie tworu siatkowatego leżą wszystkie jądra nerwów czaszkowych; dzięki takiemu układowi możliwe jest powstawanie odruchów np. w odruchu rogówkowym jest możliwe "przełączenie" z jądra czuciowego nerwu V (bodziec z rogówki) na jądro ruchowe nerwu VII (unerwiający mięsień zamykający szparę powiek).

2). na terenie tworu siatkowatego leżą życiowo ważne ośrodki : oddechowy, sercowy, naczyniowo-ruchowy, ośrodki związane z czynnością przewodu pokarmowego i układu moczowego (np. ośrodki ssania, połykania, wydzielania gruczołów przewodu pokarmowego, ośrodek wymiotny, ośrodki regulujące napięcie pęcherza moczowego)

3). wykazuje stałe nieswoiste działanie w stosunku do kory mózgowej i motoneuronów rogów przednich rdzenia kręgowego [terminem "swoistość" w przypadku CSN określamy przekaz konkretnej informacji, a zatem jeżeli mówimy, że twór siatkowaty jest układem nieswoistym, to znaczy, że przechodzą przez niego wszystkie informacje]

4). nieswoiste działanie tworu siatkowatego utrzymuje się pod wpływem pola recepcyjnego (otrzymuje sygnały ze wszystkich receptorów).

5). w czasie czuwania ma zdolność nieustannej stymulacji ("bombardowania") kory mózgowej w celu podwyższenia progu wrażliwości kory na bodźce swoiste. [tykający zegar jest słyszalny po wejściu do pokoju - twór siatkowaty "informuje" korę mózgową o nowej sytuacji; po pewnym czasie tykanie "zanika w naszej świadomości" tzn. nie jest uświadamiane - sygnał jest w dalszym ciągu przekazywany przez twór siatkowaty, ale kora mózgowa podwyższyła w stosunku do tego konkretnego bodźca swoją wrażliwość i nie przyjmuje go już do "swojej wiadomości"].

6). układ siatkowaty stale pobudza także motoneurony rogów przednich rdzenia kręgowego utrzymując je

w nieustannej gotowości na przyjęcie bodźca.

7). w okresie snu układ siatkowaty wyraźnie obniża swoją aktywność, przez co spada wrażliwość kory mózgowej [ z faktem tym wiąże się jedna z teorii zjawiska snu].

W fizjologii istnieje pojęcie układu siatkowatego, w którym oprócz tworu siatkowatego wchodzą w skład :

1). istota szara środkowa ( w otoczeniu wodociągu mózgu)

2). locus coeruleus (miejsce sinawe) na dnie komory IV

3). ośrodki blaszki czworaczej

Do ważniejszych jąder tworu siatkowatego należą :

1). w rdzeniu przedłużonym : jądro boczne (między jądrem oliwki a jądrem pasma rdzeniowego), jądro podtrójdzielne, jądro olbrzymiokomórkowe.

2). w moście : jądra szwu, jądro brodawkopodobne, jądro miejsca sinawego.

3). w śródmózgowiu : jądro środkowe górne, jądro śródmiąższowe.

4). w międzymózgowiu : jądra siatkowate wzgórza, jądra śródblaszkowe, warstwa niepewna.

Rdzeń przedłużony :

Anatomicznie w budowie rdzenia przedłużonego wyróżniamy dwa odcinki : podoliwkowy (leżący poniżej jądra oliwki) i oliwkowy.

W części brzusznej rdzenia przedłużonego przebiega droga piramidowa (zarówno tractus corticospinalis, jak i tr. corticonuclearis). Najbardziej brzusznie biegnie tr. corticospinalis (droga korowo-rdzeniowa), która obustronnie wytwarza piramidy. Ich powierzchnia jest pokryta przez tzw. włókna łukowate zewnętrzne (fibrae arcuatae externae). W skrzyżowaniu piramid (decussatio pyramidum) krzyżuje się 80 - 85% włókien drogi korowo-rdzeniowej.

Z kolei neuryty drogi korowo-jądrowej dochodzą w rdzeniu przedłużonym do jąder ruchowych nerwów : IX, X (wspólne jądro dwuznaczne - nucleus ambiguus), XI (prawdopodobnie osobne jądro ruchowe leżące w przedłużeniu nucl. ambiguus) i XII (nucleus motorius nervi hypoglossi). Przed dojściem do jąder n. IX, X i XI część włókien przechodzi na stronę przeciwną. Wszystkie włókna dochodzące do jądra ruchowego n. XII pochodzą ze strony przeciwnej (zwłaszcza dochodzące do tej części jądra, która wysyła neuryty do m. genioglossus).

Jądro ruchowe n. XII leży w słupie tylno-przyśrodkowym jąder ruchowych nn. czaszkowych poniżej dolnego odcinka trójkąta nerwu podjęzykowego w dnie komory IV. Ku tyłowi i nieco bocznie od niego leży parasympatyczne jądro grzbietowe n. błędnego (nucl. dorsalis n. vagi). Oba wymienione jądra są oddzielone jądrem wsuniętym (nucl. interpositus). Brzusznie od nucl. dorsalis n. vagi w miejscu trójkąta nerwu X, leży jądro dwuznaczne (nucl. ambiguus) uważane za wspólne jądro ruchowe n. IX i X. (wg. podręcznika

A. Bochenka jest to również jądro ruchowe dla części czaszkowej n. XI). W przedłużeniu nucl. ambiguus ku tyłowi leży jądro czaszkowe n. XI (nucl. cranialis s. myelencephalicus n. accessorii), którego kontynuacją w obrębie rdzenia kręgowego na wysokości C1 - C6 jest jądro rdzeniowe n. XI (nucl. spinalis n. XI). Powyżej nucl. dorsalis n. vagi w jego przedłużeniu leży jądro grzbietowe n. IX (nucl. dorsalis n. glossopharyngei), na ogół utożsamiane z parasympatycznym jądrem ślinowym dolnym (nucl. salivatorius inferior).

Bocznie od jąder ruchowych i parasympatycznych leżą jądra czuciowe : jądro samotne in. j. pasma samotnego (nucl. solitarius s. nucl. tractus solitarii) położone bocznie od jądra grzbietowego n. X, a przyśrodkowo od jąder przedsionkowych n. VIII. Jest to wspólne jądro czuciowe, w którym kończą się neuryty zwojów czuciowych nerwów czaszkowych VII, IX i X. Bocznie i powierzchownie od tego jądra leży jądro rdzeniowe nerwu trójdzielnego in. jądro pasma rdzeniowego n. V (nucl. spinalis n. V s. nucl. tractus spinalis n. V). Jądro to sięga w obręb rdzenia kręgowego mniej więcej do wysokości C2. Do jądra tego dochodzą neuryty ze zwoju półksiężycowatego (zw. Gassera) prowadzące bodźce czuciowe z n. V1 i częściowo z n. V2. Jądro rdzeniowe n. V jest przede wszystkim ośrodkiem czucia bólu, ciepła i zimna.

Do jąder własnych rdzenia przedłużonego zaliczamy :

1). jądro dolne oliwki (nucleus olivaris inferior)

2). jądro dodatkowe oliwki grzbietowe (nucleus olivaris accessorius dorsalis)

3). jądro dodatkowe oliwki przyśrodkowe (nucleus olivaris accessorius medialis)

4). jądro smukłe (nucl. gracilis)

5). jądro klinowate (nucl. cuneatus)

6). jądra tworu siatkowatego (nuclei formationis reticularis).

Drogi w obrębie części grzbietowej rdzenia przedłużonego :

1). tractus spinobulbothalamocorticalis (droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa)- II neuron tej drogi leży w jądrze smukłym i klinowatym. Ich neuryty biegną jako włókna łukowate wewnętrzne (fibrae arcuatae internae), krzyżując się z drugostronnymi i tworzą skrzyżowanie wstęg (decussatio lemniscorum). Oprócz neurytów wspomnianych jąder w skład włókien łukowatych wewnętrznych wchodzą : neuryty jąder czuciowych nerwów czaszkowych, neuryty jąder tworu siatkowatego i droga oliwkowo-móżdżkowa. Po wyjściu ze skrzyżowania wstęg włókna te przyjmują nazwę wstęgi przyśrodkowej (lemniscus medialis).

2). tractus spinothalamocorticalis (droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa)

3). tractus nucleothalamocorticalis (droga jądrowo-wzgórzowo-korowa)

4). tractus spinocerebellaris anterior (droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia)

5). tractus spinocerebellaris posterior (droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna)

6). tractus spinoreticularis (droga rdzeniowo-siatkowa)

7). tractus spinotectalis (droga rdzeniowo-pokrywowa)

8). tractus cerebelloolivaris (droga móżdżkowo-oliwkowa)

9). tractus olivocerebellaris (droga oliwkowo-móżdżkowa)

10). tractus vestibulocerebellaris (droga przedsionkowo-móżdżkowa)

11). tractus cerebellovestibularis (droga móżdżkowo-przedsionkowa)

12). tractus nucleocerebellaris (droga jądrowo-móżdżkowa)

13). tractus cuneocerebellaris (droga klinowo-móżdżkowa)

14). tractus tectonuclearis (droga pokrywowo-jądrowa)

15). tractus tectospinalis (droga pokrywowo-rdzeniowa)

16). tractus rubrospinalis (droga czerwienno-rdzeniowa)

17). tractus reticulospinalis (droga siatkowo-rdzeniowa)

18). tractus vestibulospinalis (droga przedsionkowo-rdzeniowa)

19). tractus olivospinalis (droga oliwkowo-rdzeniowa)

20). fasciculus longitudinalis medialis (pęczek podłużny przyśrodkowy)

21). fasciculus longitudinalis dorsalis (pęczek podłużny grzbietowy)

Most :

Istotę szarą części podstawnej mostu reprezentują jądra własne części podstawnej mostu. Do jąder tych dochodzą drogi : droga czołowo-mostowa (tractus frontopontinus), dr. ciemieniowo-mostowa (tr. parietopontinus), dr. potyliczno-mostowa (tr. occipitopontinus), dr. skroniowo-mostowa (tr. temporopontinus). Trzy ostatnie drogi są niejednokrotnie ujmowane jako jedna wspólna droga potyliczno-ciemieniowo-skroniowo-mostowa (tr. occipito-parieto-temporo-pontinus). Z jąder tych wychodzą drogi odprowadzające : mostowo-móżdżkowe (tr. ponto-cerebellares), zatem jądra te są neuronami pośredniczącymi w drogach korowo-mostowo-móżdżkowych.

Oprócz wymienionych dróg znajdują się tutaj także drogi korowo-rdzeniowe (tr. corticospinales) ulegające rozproszeniu na jądrach własnych części podstawnej mostu; drogi korowo-siatkowe (tr. corticoreticulares) wchodzące do jąder tworu siatkowatego tyłomózgowia, a także wg. podręcznika

A. Bochenka nieliczne włókna dróg korowo-jądrowych (tr. corticonucleares) zdążające w kierunku jąder ruchowych nn. czaszkowych zawartych w moście.

W obrębie nakrywki mostu leżą jądra nerwów czaszkowych :

Jądro ruchowe nerwu odwodzącego leży we wzgórku twarzowym (colliculus facialis) pod dnem komory IV. Zawijają się na nim neuryty jądra ruchowego nerwu twarzowego, tworząc tzw. kolano nerwu twarzowego (genu n. facialis). Jądro to leży brzusznie od poprzedniego, do tyłu od jąder ciała czworobocznego, a do przodu od jądra rdzeniowego n. trójdzielnego. Bocznie od jądra ruchowego n. VII leży jądro ślinowe górne (nucl. salivatorius superius). Jądro ruchowe nerwu trójdzielnego (in. j. żwaczowe) (nucl. motorius n. trigemini

s. nucl. masticatorius) leży do przodu i bocznie od jądra ruchowego n. VII, pod miejscem sinawym. Bocznie od jądra ruchowego n. V leży jądro czuciowe górne nerwu trójdzielnego (in. j. mostowe n. trójdzielnego - nucl. sensorius n. trigemini s. nucl. pontinus n. V). W kolumnie bocznej leży również jądro pasma samotnego (nucl. tractus solitarii) wspólne dla nerwów VII, IX i X.

Najbardziej bocznie ze wszystkich jąder nerwów czaszkowych leżą jądra n. VIII. Jądro ślimakowe brzuszne (nucl. cochlearis ventralis) leży w okolicy przednio-bocznej konaru dolnego móżdżku - jego neuryty biegną w strone przyśrodkową przed konarem dolnym móżdżku i pasmem rdzeniowym n. V, wchodząc w skład ciała czworobocznego (corpus trapezoideum), a następnie wnikają do wstęgi bocznej (lemniscus lateralis). Jądro ślimakowe grzbietowe (nucl. cochlearis dorsalis) leży pod dnem komory IV wytwarzając wspomniany już guzek słuchowy w zachyłku bocznym komory IV. Włókna nerwowe tego jądra biegną w obrębie ciała czworobocznego i także wstęgi bocznej. Razem z neurytami poprzedniego jądra kończą się głównie w jądrach ciała czworobocznego, w jądrze górnym oliwki i w jądrach wstęgi bocznej (te z kolei przesyłają swoje impulsy neurytami do wzgórka dolnego blaszki pokrywy i ciała kolankowatego przyśrodkowego). Jądra przedsionkowe n. VIII (nuclei vestibulares n. VIII) leżą również w kolumnie bocznej - jądro przedsionkowe przyśrodkowe zajmuje większość obszaru pod dnem area vestibularis na granicy mostu i rdzenia przedłużonego, bocznie od niego ułożone jedno nad drugim zlokalizowane są jądro przedsionkowe górne, boczne i dolne. Jądro przedsionkowe dolne leży w górnej części rdzenia przedłużonego.

Do jąder własnych nakrywki mostu zaliczamy :

1). jądra tworu siatkowatego

2). jądra ciała czworobocznego (nuclei corporis trapezoidei)

3). jądra oliwki górne (nuclei olivares superiores)

4). jądra wstęgi bocznej (nuclei lemnisci lateralis).

Wspomniane jądra ciała czworobocznego, oliwki górne i wstęgi bocznej leżą na terenie tzw. ciała czworobocznego (corpus trapezoideum), które leży w miejscu skrzyżowania neurytów jąder ślimakowych (głównie brzusznego), jąder ciała czworobocznego przedniego i tylnego, jądra górnego oliwki ze wstęgą przyśrodkową. Włókna drogi słuchowej wychodząc z ciała czworobocznego układają się z boku od wstęgi przyśrodkowej (rdzeniowej i trójdzielnej) w postaci tzw. wstęgi bocznej (lemniscus lateralis).

Istota biała nakrywki mostu jest utworzona przez :

1). lemniscus medialis (wstęga przyśrodkowa)

2). rozpoczyna się tutaj lemniscus lateralis (wstęga boczna)

3). tractus spinothalamocorticalis (droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa)

4). tractus nucleothalamocorticalis (droga jądrowo-wzgórzowo-korowa)

5). tractus spinocerebellaris anterior (droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia) - tylna przez konar dolny móżdżku dostała się do paleocerebellum.

6). tractus spinoreticularis (droga rdzeniowo-siatkowa)

7). tractus spinotectalis (droga rdzeniowo-pokrywowa)

8). tractus cerebellovestibularis (droga móżdżkowo-przedsionkowa)

9). tractus vestibulocerebellaris (droga przedsionkowo-móżdżkowa) - droga oliwkowo-móżdżkowa

i móżdżkowo-oliwkowa weszły do móżdżku w konarze dolnym móżdżku.

10). tractus nucleocerebellaris (droga jądrowo-móżdżkowa) - droga klinowo-móżdżkowa weszła do móżdżku przez konar dolny móżdżku

11). tractus tectonuclearis (droga pokrywowo-jądrowa)

12). tractus tectospinalis (droga pokrywowo-rdzeniowa)

13). tractus rubrospinalis (droga czerwienno-rdzeniowa)

14). tractus reticulospinalis (droga siatkowo-rdzeniowa)

15). tractus vestibulospinalis (droga przedsionkowo-rdzeniowa) - droga oliwkowo-rdzeniowa rozpoczyna się niżej w rdzeniu przedłużonym, stąd w moście jest jeszcze nieobecna.

16). fasciculus longitudinalis medialis (pęczek podłużny przyśrodkowy)

17). fasciculus longitudinalis dorsalis (pęczek podłużny grzbietowy)

Śródmózgowie :

Śródmózgowie składa się z pokrywy (tectum), nakrywki (tegmentum) i odnóg mózgu (crura cerebri). Na przekroju czołowym granicą między pokrywą a nakrywką jest płaszczyzna pozioma poprowadzona przez wodociąg mózgu. Granicą między nakrywką a odnogą mózgu na zewnątrz są rowki : przyśrodkowy i boczny odnogi mózgu, a w budowie wewnętrznej jest to istota czarna. Sumarycznie nakrywkę i odnogę mózgu określamy jako konar mózgu (pedunculus cerebri).

Pokrywa śródmózgowia (tectum mesencephali)

Głównym składnikiem pokrywy śródmózgowia jest blaszka pokrywy (lamina tecti), zbudowana z :

1). wzgórków górnych (colliculi superiores)

2). wzgórków dolnych (colliculi inferiores)

3). okolicy przedpokrywowej (regio pretectalis)

Wzgórek górny (colliculus superior) zawiera warstwy szare i białe wzgórka górnego (strata grisea et alba colliculi superioris), ma budowę warstwową (7 warstw = 3 warstwy istoty szarej i 4 warstwy istoty białej). Pełni rolę ośrodka odruchów wzrokowych.

Dochodzą do niego drogi (w ramieniu wzgórka górnego) :

1). włókna pasma wzrokowego (te które nie miały synapsy w ciele kolankowatym bocznym)

2). z kory mózgu w postaci drogi korowo-pokrywowej (tr. corticotectalis)

3). włókna drogi rdzeniowo-pokrywowej (tr. spinotectalis)

4). włókna z odruchowego ośrodka słuchowego (wzgórka dolnego), z jąder móżdżku.

Włókna wychodzące to :

1). droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis), która z drugostronną tworzy skrzyżowanie grzbietowe nakrywki (decussatio tegmenti dorsalis)

2). droga pokrywowo-jądrowa (tr. tectonuclearis)

3). droga pokrywowo-siatkowa (tr. tectoreticularis), szczególnie w postaci dróg :

a). droga pokrywowo-czerwienna (tr. tectorubralis)

b). droga pokrywowo-czarna (tr. tectonigralis)

c). droga pokrywowo-wzgórzowa (tr. tectothalamicus)

d). droga pokrywowo-uzdeczkowa (tr. tectohabenularis)

e). droga pokrywowo-móżdżkowa (tr. tectocerebellaris)

4). włókna do jądra dodatkowego n. III (j. Westphal-Edingera)

5). włókna do pęczka podłużnego przyśrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis)

Wzgórek dolny (colliculus inferior) zawiera jądro wzgórka dolnego (nucl. colliculi inferioris). Pełni rolę odruchowego ośrodka słuchowego.

Drogi dochodzące w ramieniu wzgórka dolnego to :

1). wstęga boczna (lemniscus lateralis)

2). droga korowo-pokrywowa (tr. corticotectalis).

Włókna wychodzące to :

1). większość włókien wychodzących ze wzgórka dolnego przez ramię wzgórka dolnego dochodzi do ciała kolankowatego przyśrodkowego (jako jedno z ogniw drogi słuchowej).

2). włókna zdążające do wzgórka górnego

3). włókna zdążające do pęczka podłużnego przyśrodkowego

4). drogi zdążające do ośrodków układu pozapiramidowego :

a). droga pokrywowo-rdzeniowa (tractus tectospinalis)

b). droga pokrywowo-jądrowa (tractus tectonuclearis)

c). droga pokrywowo-siatkowa (tractus tectoreticularis)

d). droga pokrywowo-móżdżkowa (tractus tectocerebellaris)

Okolica przedpokrywowa (area pretectalis) jest przedłużenie istoty szarej wzgórka górnego w kierunku międzymózgowia. Zawiera drobne jądra przedpokrywowe (nuclei pretectales). Drogą ramienia wzgórka górnego dochodzi do nich część łuku odruchu źrenicy na światło. Włókna wychodzące zdążają do jądra dodatkowego n. III (j. Westphal-Edingera).

Nakrywka śródmózgowia (tegmentum mesencephali)

Istotę szarą nakrywki śródmózgowia reprezentują zarówno jądra własne, jak i jądra nerwów czaszkowych.

Wśród jąder własnych wyróżniamy :

1). Istotę czarną (substantia nigra)

2). Istotę szarą środkową (substantia grisea centralis), której ważniejsze jądra to :

a). jądro spoidła tylnego

b). jądro grzbietowe szwu

c). jądro nadbloczkowe

3). Jądra tworu siatkowatego (nuclei formationis reticularis)

a). jądro pośrodkowe szwu

b). pole nakrywkowe brzuszne

c). jądro śródmiąższowe

4). Jądro czerwienne (nucleus ruber) - leży w górnym odcinku śródmózgowia oraz w tylnym międzymózgowia, stanowiąc coś w rodzaju przedłużenia konara górnego móżdżku, zaś jego koniec przednio-górny znajduje się

w niskowzgórzu. Jest jednym z głównych ośrodków układu pozapiramidowego w pniu mózgu, a także główną "stacją przekaźnikową" dla impulsów z móżdżku do rdzenia kręgowego.

Drogi dochodzące to :

- droga móżdżkowo-czerwienna (tractus cerebellorubralis), która wraz z drogą móżdżkowo-wzgórzową (tr. cerebellothalamicus) krzyżują się w skrzyżowaniu konarów górnych móżdżku (decussatio pedunculorum cerebellarium superiorum). Droga ta rozpoczyna się we wszystkich jądrach móżdżku z wyjątkiem jądra wierzchu.

- drogi rozpoczynające się w korze mózgu, istocie czarnej, tworze siatkowatym, wzgórkach górnych blaszki pokrywy.

Drogi odprowadzające :

- droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis), krzyżuje się z drugostronna wytwarzając skrzyżowanie brzuszne nakrywki (decussatio tegmenti ventralis).

- droga czerwienno-oliwkowa (tr. rubroolivaris)

- droga czerwienno-siatkowa (tr. rubroreticularis)

5). Jądro międzykonarowe (nucl. interpeduncularis), leży w dolnym odcinku nakrywki, przyśrodkowo od istoty czarnej.

Drogi dochodzące to :

- droga suteczkowo-międzykonarowa (tr. mamillointerpeduncularis)

- droga uzdeczkowo-międzykonarowa (tr. habenulointerpeduncularis) = fasciculus retroflexus s. Meynerti

Drogi odprowadzające dochodzą do jąder tworu siatkowatego.

Jądra nerwów czaszkowych w śródmózgowiu :

Na wysokości wzgórka dolnego blaszki pokrywy leży jądro ruchowe n. bloczkowego (nucl. motorius n. trochlearis). Neuryty wychodzące z jądra ulegają skrzyżowaniu i wychodzą z mózgowia po stronie przeciwległej poniżej wzgórka dolnego blaszki pokrywy. W kolumnie bocznej jąder nn. czaszkowych leży jądro śródmózgowiowe n. V (nucl. mesencephalicus n. trigemini), biegnące wzdłuż bocznej powierzchni istoty szarej środkowej otaczającej wodociąg mózgu. Przyjmuje ono neuryty ze zwoju półksiężycowatego prowadzące bodźce z nerwu żuchwowego (V3). Na wysokości wzgórków górnych blaszki pokrywy w kolumnie tylno-przyśrodkowej leżą jądra nerwu okoruchowego :

1). jądro główne nerwu okoruchowego (nucl. principalis n. oculomotorii)

2). jądro środkowe nerwu okoruchowego (nucl. centralis n. oculomotorii) - nieparzyste, leży w płaszczyźnie pośrodkowej między jądrami głównymi.

3). jądro ogonowe środkowe nerwu okoruchowego (nucl. caudalis centralis n. oculomotorii) - leży poniżej jądra środkowego między dolnymi odcinkami jądra głównego.

4). jądro dodatkowe (autonomiczne) n. okoruchowego (nucl. accessorius s. autonomicus n. oculomotorii) - leży po stronie przyśrodkowej jądra głównego.

Istota biała nakrywki jest utworzona przez włókna następujących dróg :

1). wstęga przyśrodkowa (lemniscus medialis) - w śródmózgowiu biegną także obok niej włókna wstęgi rdzeniowej (lemniscus spinalis) = włókna tractus spinothalamicus (drogi rdzeniowo-wzgórzowej) oraz wstęgi trójdzielnej (lemniscus trigeminalis) = włókna tractus nucleo-thalamicus (drogi jądrowo-wzgórzowej).

2). wstęga boczna (lemniscus lateralis)

3). droga rdzeniowo-pokrywowa (tr. spinotectalis)

4). droga rdzeniowo-siatkowa (tr. spinoreticularis)

5). droga móżdżkowo-czerwienna (tr. cerebellorubralis)

6). droga móżdżkowo-wzgórzowa (tr. cerebellothalamicus)

7). droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis)

8). droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis)

9). droga pokrywowo-jądrowa (tr. tectonuclearis)

10). droga suteczkowo-międzykonarowa (tr. mamillointerpeduncularis)

11). droga uzdeczkowo-międzykonarowa (tr. habenulointerpeduncularis)

12). pęczek podłużny przyśrodkowy (fasciculus longitudinalis medialis)

13). pęczek podłużny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis)

Droga móżdżkowo-czerwienna i móżdżkowo-wzgórzowa krzyżują się z drugostronnymi w tzw. skrzyżowaniu konarów górnych móżdżku (decussatio pedunculorum cerebellarium superiorum).

Droga pokrywowo-rdzeniowa krzyżuje się z drugostronną w tzw. skrzyżowaniu grzbietowym nakrywki (decussatio tegmenti dorsalis s. Meynerti).

Z kolei droga czerwienno-rdzeniowa także się krzyżuje z drogą drugostronną w tzw. skrzyżowaniu brzusznym nakrywki (decussatio tegmenti ventralis s. Foreli).

Odnoga mózgu (crus cerebri)

Parzysta odnoga mózgu zbudowana jest w całości z istoty białej, czyli włókien nerwowych przechodzących tędy z torebki wewnętrznej do części brzusznej mostu. Włókna te rozpoczynają się w korze mózgowej

i tworzą charakterystyczny układ :

1). 3/5 środkowe odnogi mózgu zajmują drogi piramidowe, przy czym włókna drogi korowo-jądrowej biegną przyśrodkowo od włókien drogi korowo-rdzeniowej (de facto włókna drogi korowo-jądrowej są wymieszane

z włóknami drogi korowo-rdzeniowej i korowo-mostowej, tworząc dwa skupienia : drogę korowo-jądrową przyśrodkową i boczną).

2). Włókna korowo-mostowe zajmują zarówno 1/5 przyśrodkową, jak i 1/5 boczną odnogi mózgu, a mianowicie przyśrodkową 1/5 zajmują włókna rozpoczynające się w korze płata czołowego : droga czołowo-mostowa

(tr. frontopontinus), natomiast 1/5 boczną zajmują włókna rozpoczynające się w korze płatów ciemieniowego, potylicznego i skroniowego, jako droga ciemieniowo-potyliczno-skroniowo-mostowa (tr. parietooccipitotemporopontinus).

3). w pewnym rozproszeniu w odnodze mózgu biegną włókna drogi korowo-siatkowej (tr. corticoreticularis).

MÓŻDŻEK

Rozwojowo móżdżek (cerebellum) wywodzi się z tyłomózgowia wtórnego (metencephalon) z tzw. płytki móżdżkowej.

Leży w dole tylnym czaszki, spoczywając na łusce potylicznej, do tyłu od mostu, rdzenia przedłużonego i komory IV, przykryty przez namiot móżdżku.

W móżdżku rozróżnia się trzy zasadnicze części : część środkową zwaną robakiem (vermis) i dwie boczne - półkule móżdżku (hemisphaeria cerebelli). Podział móżdżku oparty na różnej głębokości szczelin ma znaczenie wyłącznie topograficzne, stąd starano się opracować podział oparty na wynikach badań rozwojowych, anatomoporównawczych i fizjologicznych. Na tej podstawie rozróżnia się w obrębie móżdżku płaty : przedni, środkowy ( w zasadzie będący częścią płata tylnego), tylny i grudkowo-kłaczkowy.

Głębsze szczeliny jak już wspomniano, dzielą zarówno robak, jak i półkule móżdżku na części zwane płacikami. Na obu powierzchniach robaka wyróżniamy 9 płacików; 5 na powierzchni górnej : języczek móżdżku (lingula cerebelli), płacik środkowy (lobulus centralis), czub (culmen), spadzistość (declive) i liść robaka (folium vermis) oraz 4 na powierzchni dolnej : guz robaka (tuber vermis), piramida robaka (pyramis vermis), czopek robaka (uvula vermis) i grudka (nodulus).

Na obu powierzchniach półkul móżdżku, podobnie jak w robaku, znajduje się przeważnie 9 płacików. 5 z nich leży na powierzchni górnej : przewiązka języczka (vinculum lingulae), skrzydło płacika środkowego (ala lobuli centralis), płacik czworokątny (lobulus quadrangularis), płacik prosty (lobulus simplex) i płacik półksiężycowaty górny (lobulus semilunaris superior). Pozostałe 4 tworzą powierzchnię dolną : płacik półksiężycowaty dolny (lobulus semilunaris inferior), płacik dwubrzuścowy (lobulus biventer), migdałek móżdżku (tonsilla cerebelli), kłaczek (flocculus).

BUDOWA WEWNĘTRZNA :

Istota szara pokrywa całą powierzchnię zewnętrzną móżdżku i określa się ją jako korę móżdżku (cortex cerebelli). Wewnątrz znajduje się istota biała, tworząca ciało rdzenne (corpus medullare), z którego

w kierunku powierzchni zewnętrznych wychodzą tzw. blaszki białe (laminae albae). Blaszki te, przykryte istotą szarą kory, tworzą na przekroju strzałkowym robaka tzw. drzewo życia móżdżku (arbor vitae cerebelli), ze względu na podobieństwo do rozgałęzień tui, uważanej dawniej za "drzewo życia". Poza korą istota szara tworzy skupiska ciał komórek nerwowych zwane jądrami móżdżku (nuclei cerebelli) położone w ciele rdzennym móżdżku.

Wyróżniamy 4 parzyste jądra, z których 3 : jądro zębate (nucl. dentatus), jądro czopowate (nucl. emboliformis) i jądro kulkowate (nucl. globosus) leżą w półkulach, a czwarte jądro wierzchu (nucl. fastigii) leży w robaku.

Istota biała móżdżku jest utworzona przez drogi domóżdżkowe, odmóżdżkowe i drogi własne, które możemy podzielić na :

a). spoidłowe - łączące równocenne ośrodki lewej i prawej strony

b). kojarzeniowe : łączące poszczególne jądra ze sobą; łączące poszczególne odcinki kory ze sobą; łączące korę z jądrami móżdżku.

PODZIAŁ FILOGENETYCZNY MÓŻDŻKU :

1). archicerebellum (móżdżek dawny) = jądro wierzchu + płat grudkowo-kłaczkowy; odpowiada za równowagę (określany także jako vestibulocerebellum). Dochodzą tutaj drogi :

- droga przedsionkowo-móżdżkowa (tr. vestibulocerebellaris)

- droga pokrywowo-móżdżkowa (tr. tectocerebellaris)

2). paleocerebellum (móżdżek stary) = jądro kulkowate i j. czopowate + płat przedni i tylny; odpowiada za regulację napięcia mięśni (określany jako spinocerebellum). Drogi dochodzące to :

- droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tr. spinocerebellaris anterior)

- droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tr. spinocerebellaris posterior)

- droga klinowo-móżdżkowa (tr. cuneocerebellaris) - prowadzi czucie głębokie nieuświadomione z kończyny górnej i szyi.

- droga jądrowo-móżdżkowa (tr. nucleocerebellaris) - prowadzi czucie głębokie i powierzchowne z nn. czaszkowych.

- droga siatkowo-móżdżkowa (tr. reticulocerebellaris)

- droga oliwkowo-móżdżkowa dodatkowa (tr. olivocerebellaris accessorius) prowadzi impulsy z jąder oliwki dodatkowych.

3). neocerebellum (móżdżek nowy) = jądro zębate + płat środkowy; odpowiada za połączenia móżdżku z korą mózgową (określany jako corticocerebellum). Dochodzą tutaj drogi :

- droga mostowo-móżdżkowa (tr. pontocerebellaris)

- droga oliwkowo-móżdżkowa (tr. olivocerebellaris)

POŁĄCZENIA MÓŻDŻKU :

Móżdżek łączy się z poszczególnymi częściami pnia mózgu za pomocą konarów móżdżku i zasłony rdzeniowej górnej. Konar dolny móżdżku (pedunculus cerebelli inferior) = ciało powrózkowate (corpus restiforme) łączy część grzbietową rdzenia przedłużonego z móżdżkiem.

Drogi przechodzące przez konar dolny móżdżku to :

1). droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tr. spinocerebellaris post.)

2). droga klinowo-móżdżkowa (tr. cuneocerebellaris)

3). droga jądrowo-móżdżkowa (tr. nucleocerebellaris)

4). droga przedsionkowo-móżdżkowa (tr. vestibulocerebellaris)

5). droga móżdżkowo-przedsionkowa (tr. cerebellovestibularis)

6). droga oliwkowo-móżdżkowa (tr. olivocerebellaris)

7). droga móżdżkowo-oliwkowa (tr. cerebelloolivaris)

8). droga siatkowo-móżdżkowa (tr. reticulocerebellaris)

9). droga móżdżkowo-siatkowa (tr. cerebelloreticularis)

Konar środkowy móżdżku (pedunculus cerebellaris medius) = ramię mostu (brachium pontis) łączy część podstawną mostu z móżdżkiem. Przechodzą przez niego :

1). droga mostowo-móżdżkowa ( choć zwykło się podawać, że są to drogi korowo-mostowo-móżdżkowe pod postacią dwóch dróg :

a). czołowo-mostowo-móżdżkowej (tr. frontopontocerebellaris)

b). ciemieniowo-potyliczno-skroniowo-mostowo-móżdżkowej (tr. parietooccipitotemporopontocerebellaris)

2). droga siatkowo-móżdżkowa środkowa (tr. reticulocerebellaris medius)

Konar górny móżdżku (pedunculus cerebellaris superior) = ramię łączące (brachium conjunctivum) łączy nakrywkę śródmózgowia z móżdżkiem. Przechodzą przez niego :

1). część włókien drogi rdzeniowo-móżdżkowej przedniej (tr. spinocerebellaris anterior)

2). droga siatkowo-móżdżkowa górna (tr. reticulocerebellaris superior)

3). droga móżdżkowo-czerwienna (tr. cerebellorubralis)

4). droga móżdżkowo-wzgórzowa (tr. cerebellothalamicus) - ostatnie dwie drogi krzyżują się w skrzyżowaniu konarów górnych móżdżku.

Pomiędzy konarami górnymi móżdżku jest rozpięta zasłona rdzeniowa górna (velum medullare superius), która również łączy nakrywkę śródmózgowia z móżdżkiem. Biegną przez nią :

1). pozostałe włókna drogi rdzeniowo-móżdżkowej przedniej (tr. spinocerebellaris anterior)

2). droga pokrywowo-móżdżkowa (tr. tectocerebellaris).

CZYNNOŚCI MÓŻDŻKU :

Móżdżek jest swoistym "bankiem pamięci" gromadzącym informacje o zdolnościach poszczególnych grup mięśniowych, czy też indywidualnych mięśni do wykonania określonego ruchu - oznacza to, że posiada on "gotowe programy" możliwych czynności ruchowych i poprzez dwustronne połączenia z korą informuje ją

w jaki sposób wykonać dany ruch.

Odgrywa także rolę w doborze i kolejności ruchów dowolnych i mimowolnych, "uzupełniając je"

w zakresie płynności i precyzji. Jest rodzajem nadzorcy w kwestii aktywności ruchowych (sam nie inicjuje skurczu).

Poprzez odbiór informacji z receptorów ciała móżdżek uaktualnia informacje pamięciowe.

Móżdżek uczestniczy w następujących czynnościach :

1. utrzymanie równowagi i pionowej postawy ciała

2. utrzymanie właściwego napięcia mięśniowego

3. kontrola precyzji i płynności ruchów dowolnych i zautomatyzowanych.

4. odpowiednie rozłożenie siły skurczu mięśni i koordynacja ruchów.

W przypadku uszkodzeń móżdżku zachodzą możliwości wystąpienia następujących objawów :

a). dysmetria i ataksja - pozbawienie precyzji i płynności

b). atonia - brak napięcia mięśniowego

c). adynamia - obniżenie siły skurczu

d). astazja - niemożność utrzymania pionowej postawy ciała

e). adiadochokineza - brak zdolności wykonywania szybkich naprzemiennych ruchów

f). tremor intentionalis - drżenie zamiarowe.

MIĘDZYMÓZGOWIE.

Międzymózgowie rozwija się z tylnej części przodomózgowia i mówiąc ogólnie służy jako układ centralizujący wszystkie bodźce czuciowe, pełniąc jednocześnie rolę ich przekaźnika do kory mózgowej. Służy również jako układ łączący w podwzgórzu nadrzędne ośrodki regulujące czynności wegetatywne. Ku przodowi sięga do blaszki krańcowej (lamina terminalis), a z tyłu sąsiaduje ze śródmózgowiem.

W obrębie międzymózgowia rozróżnia się dwie zasadnicze części : górną - wzgórzomózgowie (thalamencephalon) i dolną - podwzgórze (hypothalamus). Na ścianie bocznej komory trzeciej widać wyraźnie granicę między tymi częściami w postaci rowka podwzgórzowego (sulcus hypothalamicus).

W skład wzgórzomózgowia wchodzą :

1). wzgórze (thalamus) prawe i lewe.

2). nadwzgórze (epithalamus), w skład którego wchodzą :

a). parzysty prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami) [Uwaga ! w nowym podręczniku prążek rdzenny wzgórza nie jest zaliczany do nadwzgórza, a do wzgórza]

b). trójkąt uzdeczki (trigonum habenulae)

c). spoidło uzdeczek (commissura habenularum)

d). szyszynka (corpus pineale)

e). spoidło tylne (commissura posterior)

3). zawzgórze (metathalamus) [Uwaga ! nowy podręcznik zalicza zawzgórze (ciała kolankowate : boczne i przyśrodkowe) do wzgórza]

Podwzgórze jest widoczne na powierzchni brzusznej (podstawnej) międzymózgowia i tworzy dno komory III oraz dolne odcinki jej ścian bocznych. Ku tyłowi oraz do boku przechodzi w tzw. niskowzgórze (subthalamus). Bocznie leży również torebka wewnętrzna i pasmo wzrokowe. Od góry podwzgórze sąsiaduje ze wzgórzem, a ku przodowi przechodzi bez wyraźnej granicy w pole przedwzrokowe (area praeoptica), które należy już do kresomózgowia, choć czynnościowo stanowi z podwzgórzem jedną całość. Klasyczny podział rozróżnia w podwzgórzu : 1). część wzrokową, 2). część guzową i 3). część suteczkową.

Wzgórzomózgowie leży w dole środkowym czaszki, w jego części środkowej otaczając komorę III.

BUDOWA ZEWNĘTRZNA I WEWNĘTRZNA MIĘDZYMÓZGOWIA :

W międzymózgowiu rozróżniamy powierzchnię brzuszną i grzbietową.

Powierzchnia brzuszna międzymózgowia jest utworzona przez PODWZGÓRZE . Idąc od tyłu ku przodowi rozróżniamy :

1). ciała suteczkowate (corpora mamillaria) - leżą między odnogami mózgu, przed dołem międzykonarowym. W każdym z nich leżą jądra należące do grupy tylnej jąder podwzgórza :

- jądro suteczkowe przyśrodkowe

- jądro suteczkowe boczne (zw. dawn. jądrem wtrąconym ciała suteczkowatego)

Do jąder tych dochodzi : droga hipokampowo-suteczkowa (tr. hippocampomamillaris) [sklepienie] i siatkowo-suteczkowa (tr. reticulomamillaris). Natomiast z jąder wychodzą : droga suteczkowo-wzgórzowa (tr. mamillothalamicus), droga suteczkowo-nakrywkowa (tr. mamillotegmentalis), droga suteczkowo-międzykonarowa

(tr. mamillointerpeduncularis), pęczek suteczkowy główny (fasciculus mamillaris princeps).

Oprócz wymienionych jąder w skład grupy tylnej jąder podwzgórza wchodzą :

- jądra przedsuteczkowe (nuclei premamillares)

- pole tylne (area posterior)

2). guz popielaty (tuber cinereum) - jest wpukleniem dna komory III. Z przodu oraz z boku ograniczają go skrzyżowanie wzrokowe i pasma wzrokowe.

Guz popielaty zawiera w sobie grupę środkową jąder podwzgórza :

- jądro lejka (in. jądro łukowate) (nucleus infundibuli s. arcuatus)

- jądro brzuszno-przyśrodkowe (nucleus ventromedialis)

- jądro grzbietowo-przyśrodkowe (nucleus dorsomedialis)

- jądro guzowo-suteczkowe (nucleus tuberomamillaris)

- jądra boczne wzgórza (nuclei tuberales laterales)

3). Z części przedniej guza popielatego wyrasta lejek (infundibulum) łączący się ku dołowi z przysadką. Lejek jest zbudowany z neurytów komórek leżących w jądrach : przykomorowym i nadwzrokowym, tworzących odpowiednio tractus supraopticohypophysialis et tractus paraventriculohypophysialis. Oba wymienione jądra aktywnie wydzielają hormony (ADH i oksytocynę), które wspomnianymi drogami dostają się do tylnego płata przysadki. W lejku biegną także niektóre neuryty jąder neurosekrecyjnych podwzgórza, nie dochodzące do tylnego płata przysadki, a kończące się w samym lejku na ścianach naczyń krwionośnych (transport czynników uwalniających i hamujących).

Przysadka (glandula pituitaria s. hypophysis) powstaje z dwóch różnych zawiązków : płat tylny z neuroektodermy dna komory III, natomiast płat przedni z nabłonka sklepienia pierwotnej jamy ustnej.

4). skrzyżowanie wzrokowe (chiasma opticum) i pasma wzrokowe (tractus optici) - samo skrzyżowanie leży w bruździe przedskrzyżowania (sulcus prechiasmatis). Dochodzą do niego pęczki (nerwy) wzrokowe, a wychodzą pasma wzrokowe. Krzyżują się tutaj włókna prowadzące impulsy z części nosowych siatkówek (włókna z części skroniowych siatkówek się nie krzyżują); częściowo także krzyżują się włókna z plamek żółtych i odruchu źrenicznego na światło. W okolicy wzrokowej podwzgórza istotę szarą reprezentuje grupa przednia jąder podwzgórza oraz jądra okolicy przedwzrokowej :

Do jąder grupy przedniej zaliczamy :

- jądro nadwzrokowe (nucleus supraopticus) - produkuje ADH

- jądro przykomorowe (nucleus paraventricularis) - produkuje oksytocynę

- jądro skrzyżowania (nucleus suprachiasmaticus)

Do jąder okolicy przedwzrokowej należą :

- pole przedwzrokowe przyśrodkowe (area praeoptica medialis)

- pole przedwzrokowe boczne (area praeoptica lateralis)

- pole boczne (area lateralis)

- jądro płciowodwupostaciowe

Pasmo wzrokowe obustronnie biegnie od skrzyżowania wzrokowego w bok i do tyłu miedzy guzem popielatym a istotą dziurkowaną przednią. Krzyżuje górny brzeg odnogi mózgu, przykryte od zewnątrz przez płat skroniowy. W końcowym odcinku dzieli się na dwie części : korzeń boczny (radix lateralis), (bez wyraźnej granicy przechodzi w ciało kolankowate boczne) i korzeń przyśrodkowy (radix medialis), otaczający z boku górny brzeg odnogi mózgu i dociera do ciała kolankowatego przyśrodkowego, oddzielony od niego wyraźną bruzdą.

Powierzchnia grzbietowa międzymózgowia - po obu stronach komory III widać wzgórze. Da się w nim wyróżnić dwa bieguny : przedni i tylny. W pobliżu przedniego bieguna widać guzek przedni (tuberculum anterius thalami). Guzek ten stanowi tylne ograniczenie otwory międzykomorowego (foramen interventriculare) . Biegun tylny (zaokrąglony w całości) tworzy poduszkę (pulvinar). Wzdłuż brzegu przyśrodkowego, powierzchnia grzbietowa przechodzi w ścianę górną komory III - w tym miejscu znajduje się pasmo istoty białej prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami), który rozpoczyna się w pobliżu otworu międzykomorowego

i dochodzi do trójkąta uzdeczki. Ostry brzeg prążka rdzennego, do którego przyczepia się tkanka naczyniówkowa komory III, nosi nazwę taśmy wzgórza (taenia thalami).

Grzbietowa powierzchnia wzgórza graniczy z boku z jądrem ogoniastym (trzonem) (nucleus caudatus). Granicą między tymi tworami jest prążek krańcowy (stria terminalis), biegnący od jądra migdałowatego do podwzgórza i okolicy przedwzrokowej. Do prążka krańcowego przyczepia się blaszka przytwierdzona (lamina affixa), sięgająca od guzka przedniego wzgórza do poduszki i częściowo przykrywa górną powierzchnię wzgórza. Brzeg przyśrodkowy blaszki przytwierdzonej, po oderwaniu splotu naczyniówkowego komory bocznej, nazywa się taśmą naczyniówkową (taenia choroidea). Wzdłuż prążka krańcowego, leżąc pod nim, biegnie żyła wzgórzowo-prążkowiowa (vena thalamostriata). W części tylnej wzgórza poniżej poduszki znajdują się ciała kolankowate, przyśrodkowe i boczne.

ZAWZGÓRZE :

Składa się z ciała kolankowatego bocznego i przyśrodkowego. Ciało kolankowate boczne (corpus geniculatum laterale) znajduje się poniżej poduszki. Przyśrodkowo sąsiaduje z ramieniem wzgórka górnego (brachium colliculi superioris), zaś z boku wnika doń korzeń boczny pasma wzrokowego. Ciało kolankowate boczne jest podkorowym ośrodkiem wzroku. Wewnątrz leży jądro ciała kolankowatego bocznego, które posiada budowę warstwową (rozróżnia się 6 warstw szarych). Do jądra głównego ciała kolankowatego bocznego docierają włókna tworzące pasmo wzrokowe (głównie włókna korzenia bocznego - w warstwie 2,3 i 5 kończą się włókna nerwowe z gałki jednoimiennej, a w warstwie 1,4, i 6 ze strony przeciwległej.), ale także włókna rozpoczynające się w korze wzrokowej. Uwaga !!! W uproszczonej wersji uważa się, że włókna pasma wzrokowego mają synapsę w warstwach 1 - 4 (czyli tu się kończą), a neuryty tych warstw tworzą promienistość wzrokową (radiatio optica). Natomiast część włókien biegnąca przez warstwy 5-6 nie ma tutaj synapsy, lecz biegnie tranzytem i w ramieniu wzgórka górnego dociera do jąder okolicy przedczworaczej

i jądra wzgórka górnego blaszki pokrywy.

Ciało kolankowate przyśrodkowe (corpus geniculatum mediale) graniczy bocznie od dołu z odnogą mózgu, a bocznie i od góry z poduszką. Jego część przyśrodkowa znajduje się między ramionami obu wzgórków blaszki pokrywy (górnego i dolnego). Od dołu i strony przyśrodkowej dochodzi do niego ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris), z boku dochodzi do niego korzeń przyśrodkowy pasma wzrokowego. Ciało kolankowate przyśrodkowe jest podkorowym ośrodkiem słuchu. Wewnątrz tego ciała leży jego jądro. W ramieniu wzgórka dolnego dochodzą do niego włókna wstęgi bocznej i neuryty jądra wzgórka dolnego. Wychodzące neuryty tworzą promienistość słuchową (radiatio acustica).

NADWZGÓRZE :

Leży na powierzchni grzbietowej międzymózgowia, przyśrodkowo od tylnej części wzgórza. Wyróżniamy tutaj :

1). prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami) - parzysty (Uwaga !!!

w podręczniku A. Bochenka prążek rdzenny wzgórza nie jest zaliczany do nadwzgórza, a do wzgórza). Zawiera on włókna dochodzące do jąder uzdeczki z istoty dziurkowanej przedniej, zakrętu przykrańcowego, pola przedwzrokowego, jąder przegrody przezroczystej, przedniej części podwzgórza i z jądra migdałowatego.

2). trójkąt uzdeczki (trigonum habenulae) - parzysty; ograniczony od tyłu boczną częścią bruzdy podszyszynkowej, a z boku bruzdą uzdeczki, oddzielającą go od wzgórza. Trójkąt uzdeczki zawiera jądra uzdeczki : przyśrodkowe i boczne. Drogą doprowadzającą tych jąder jest przede wszystkim prążek rdzenny wzgórza, a poza tym dochodzą tutaj również włókna z gałki bladej. Neuryty jąder uzdeczki tworzą pęczek tyłozgięty (fasciculus retroflexus), którego włókna kończą się głównie w jądrze międzykonarowym w śródmózgowiu (a także wzgórkach górnych pokrywy i tworu siatkowatego). Przypuszcza się, że jądra uzdeczki są ośrodkiem czynności wegetatywnych, związanych z układem limbicznym i podwzgórzem (czynność gruczołów dokrewnych i termoregulacja).

3). spoidło uzdeczek (commissura habenularum) - nieparzyste; jest pasmem istoty białej znajdującym się bezpośrednio za komorą III. Łączy trójkąty uzdeczek. Zawiera pewną ilość włókien rozpoczynających się w jądrze przyśrodkowym uzdeczki, ale większość pochodzi z prążków rdzennych wzgórza. Znajdują się tu także włókna spoidłowe łączące bardziej odległe części mózgowia. Spoidło uzdeczek wraz ze spoidłem tylnym należy do spoideł międzymózgowia.

4). szyszynka (corpus pineale) - nieparzysta; leży w dole środkowym czaszki w jego części środkowej, w międzymózgowiu i nadwzgórzu, do tyłu od komory III, spoidła uzdeczek i spoidła tylnego, poniżej płata ciała modzelowatego i żyły wielkiej mózgu, między wzgórkami górnymi blaszki pokrywy na trójkącie podszyszynkowym. Jest gruczołem dokrewnym produkującym hormon melatoninę, hamujący wydzielanie gonadotropin z przedniego płata przysadki, a także za regularność cykli dobowych. Po okresie pokwitania gromadzą się w niej koncentrycznie uwarstwione ciałka, zawierające fosforany i węglany wapnia, z dodatkiem substancji organicznych, zwane piaskiem mózgu (acervulus cerebri). Piasek mózgu występuje również w spoidle uzdeczek oraz w tkance naczyniówkowej pokrywającej szyszynkę. Zwężona podstawa szyszynki przechodzi z przodu w dwie blaszki, z których górna łączy się ze spoidłem uzdeczek, a dolna ze spoidłem tylnym.

5). spoidło tylne (commissura posterior) - nieparzyste; sięga ku górze do blaszki dolnej szyszynki, a ku dołowi do blaszki pokrywy śródmózgowia. Pochodzenie włókien spoidła tylnego nie jest wyjaśnione do końca. Część włókien pochodzi z komórek rozrzuconych między włóknami spoidła w postaci jądra spoidła tylnego (nucleus commissurae posterioris). Część rozpoczyna się w jądrach przedpokrywowych, istocie szarej wzgórka górnego blaszki pokrywy, jądrach uzdeczki i tylnej części wzgórza. Przypuszczalnie tędy przechodzą również włókna pęczka podłużnego przyśrodkowego (fasciculus longitudinalis medialis). Prawdopodobnie przebiegają tutaj włókna :

a). odruchu źrenicy na światło (zdążające do nuclei pretectales)

b). łączące jądra uzdeczek

c). łączące jądra spoidła tylnego

d). łączące jądra poduszek

e). łączące jądra śródmiąższowe

f). łączące jądra tworu siatkowatego pokrywy śródmózgowia.

PODWZGÓRZE :

Czynności podwzgórza :

1). Neurosekrecja i kontrola czynności przysadki (czynniki uwalniające i hamujące) - istnieją tu różne sprzężenia zwrotne : dodatnie i ujemne, dzięki którym przysadka wpływa również na podwzgórze.

2). Integracja czynności wegetatywnych (układu współczulnego i przywspółczulnego) - część przednią podwzgórza uważa się za ośrodek układu parasympatycznego; część tylną - za ośrodek układu sympatycznego.

3). Termoregulacja - przednia część podwzgórza zawiera ośrodki chroniące przed przegrzaniem; tylna część steruje mechanizmami zapobiegającymi nadmiernemu oziębianiu ciała.

4). Regulacja pobierania pokarmu i wody - w części bocznej znajduje się ośrodek głodu; w okolicy przyśrodkowej mieści się ośrodek nasycenia (prawdopodobnie jądro brzuszno-przyśrodkowe); również w części bocznej - ośrodek pragnienia.

5). Regulacja czynności płciowych - poprzez substancje uwalniające hormony gonadotropowe przedniego płata przysadki.

6). Emocje - poprzez liczne związki z układem limbicznym (choć np. gniew i lęk są przypisywane drażnieniu konkretnych struktur w podwzgórzu).

7). Sen, czuwanie oraz rytmy dobowe - występowanie okolic hipnogennych w podwzgórzu.

NISKOWZGÓRZE :

Jest częścią międzymózgowia, leży w przedłużeniu nakrywki śródmózgowia, bocznie i do tyłu od podwzgórza, poniżej wzgórza, sąsiadując od dołu i boku z włóknami torebki wewnętrznej. W budowie wewnętrznej wyróżniamy istotę białą i szarą. Istota biała jest reprezentowana przez pola Forela (H, H1 i H2). Pole H jest przedłużeniem istoty białej nakrywki konarów mózgu i zajmuje przestrzeń między wzgórzem, jądrem niskowzgórzowym oraz jądrem czerwiennym. Pola H1 i H2 są przedzielone warstwą niepewną. Włókna nerwowe znajdujące się w polu H1 zdążają do jąder wzgórza, jako pęczek wzgórzowy, natomiast w obrębie pola H2 biegną włókna tworzące pęczek soczewkowy (fasciculus lenticularis).

Istota szara to :

1). jądro niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus), leżące w przedłużeniu istoty czarnej śródmózgowia. Powierzchnia dolno-boczna jądra niskowzgórzowego przylega do torebki wewnętrznej; górno-przyśrodkowa leży poniżej warstwy niepewnej, oddzielona od niej przez pole Forela H2. Jądro niskowzgórzowe jest ściśle związane z boczną częścią gałki bladej; do tego jądra mają dochodzić również włókna rozpoczynające się w płacie czołowym.

2). warstwa niepewna (zona incerta), leży między wzgórzem, od którego oddziela ją pole Forela H1, a jądrem niskowzgórzowym, odgraniczonym polem Forela H2. Z boku łączy się bezpośrednio z jądrem siatkowatym wzgórza; przyśrodkowo dochodzi do podwzgórza lub do jądra pola Forela. Do warstwy niepewnej dochodzą włókna głównie z kory czuciowej płata ciemieniowego i dróg czuciowych pnia mózgu (lemniscus spinalis et trigeminalis). Dochodzą także włókna jądra zębatego móżdżku. Drogi odprowadzające prowadzą głównie w kierunku śródmózgowia.

3). jądro pola Forela (nucleus campi Foreli) - leży w polu Forela H, między podwzgórzem a warstwą niepewną. Dochodzą do niego głównie włókna z gałki bladej.

Do niskowzgórza sięgają także jądra położone w śródmózgowiu : jądro czerwienne i istota czarna. Jądra niskowzgórza są ośrodkami układu pozapiramidowego.

BUDOWA WEWNĘTRZNA WZGÓRZA :

Na przekroju czołowym wyróżniamy powierzchnie : górną, dolną, przyśrodkową i boczną. Górna jest powleczona przez warstwę obwodową (stratum zonale). Powierzchnia boczna pokryta blaszką rdzenną zewnętrzną (lamina medullaris externa) łączy się z tylną odnogą torebki wewnętrznej. Powierzchnia dolna zrasta się z podwzgórzem i niskowzgórzem, wreszcie powierzchnia przyśrodkowa jest jednocześnie ścianą boczną komory III, a tworzy ją warstwa istoty szarej środkowej zawierająca jądra pośrodkowe wzgórza. Wewnątrz wzgórza w kierunku pionowym przebiega pęczek suteczkowo-wzgórzowy (fasciculus mamillothalamicus) oraz blaszka rdzenna wewnętrzna (lamina medullaris interna). Blaszka ta odgranicza jądra boczne i brzuszne od jądra przyśrodkowego. W przednim odcinku blaszka rdzenna wewnętrzna rozgałęzia się na dwa odgałęzienia otaczające jądra przednie wzgórza. W środkowym odcinku blaszka rozdwaja się u dołu otaczając jądro środkowo-pośrodkowe (nucleus centromedianus thalami), które należy do grupy jąder śródblaszkowych. Ku tyłowi blaszka rdzenna oddziela jądro przyśrodkowe od jąder poduszki.

Jądra i połączenia wzgórza :

1). jądra przednie wzgórza (nuclei anteriores thalami) - leżą między odnogami blaszki rdzennej wewnętrznej. Wyróżnia się tutaj :

a). jądro przednio-brzuszne

b). jądro przednio-grzbietowe

c). jądro przednio-przyśrodkowe

Do grupy przedniej jąder wzgórza dochodzą przede wszystkim neuryty z ciała suteczkowatego pod postacią pęczka suteczkowo-wzgórzowego (fasciculus mamillothalamicus), ponadto docierają też włókna z hipokampa

i z zakrętu obręczy. Drogi odśrodkowe dochodzą do wspomnianego już zakrętu obręczy. Uważa się, że jądra przednie wzgórza integrują czynność hipokampa, niektórych ośrodków podwzgórza i wzgórza oraz kory zakrętu obręczy.

2). jądro przyśrodkowe (nucleus medialis thalami) - leży przyśrodkowo od blaszki rdzennej wewnętrznej,

a bocznie od istoty szarej środkowej. Jądro przyśrodkowe otrzymuje włókna z kory płata czołowego (części leżącej do przodu od zakrętu przedśrodkowego), układu limbicznego i podwzgórza. Drogi odśrodkowe zdążają do kory płata czołowego.

3). jądra boczne i brzuszne (nuclei laterales et ventrales thalami) - leżą między blaszką rdzenną wewnętrzną i zewnętrzną. Wyróżniamy tu trzy grupy jąder :

a). jądra brzuszne wzgórza (nuclei ventrales thalami)

- jądro brzuszne przednie (do którego dochodzą włókna z ciała prążkowanego, tworu siatkowatego śródmózgowia oraz niespecyficznych jąder wzgórza, a także z móżdżku. Drogi odśrodkowe tego jądra zdążają do prążkowia i kory przedruchowej)

- jądro brzuszne pośrednie (dochodzą do niego neuryty jądra zębatego móżdżku strony przeciwległej,

z jednoimiennego jądra czerwiennego oraz z gałki bladej. Droga docierająca tu z móżdżku tworzy głównie drogę móżdżkowo-wzgórzową (tractus cerebellothalamicus). Włókna odśrodkowe z jądra brzusznego pośredniego docierają do kory ruchowej i przedruchowej, mając połączenia obukierunkowe. Hipotetycznie jądro to odbiera włókna rozpoczynające się w jądrach przedsionkowych, tworzące wstęgę przedsionkową, zatem odbierałoby impulsy nie tylko z móżdżku, ale także z woreczka i łagiewki oraz przewodów półkolistych).

- jądro brzuszne tylne (do tego jądra dochodzą drogi wstępujące długie, tj. wstęga przyśrodkowa, wstęga rdzeniowa, utworzona przez drogi rdzeniowo-wzgórzowe oraz wstęga trójdzielna. W jądrze tym można wydzielić dwie części : jądro brzuszne tylno-przyśrodkowe i jądro brzuszne tylno-boczne. Wstęga przyśrodkowa i rdzeniowa dochodzą do części tylno-bocznej, a wstęga trójdzielna do części tylno-przyśrodkowej. Do jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego dochodzą również włókna smakowe z jądra samotnego. Informacje czuciowe z jąder brzusznych tylnych biegną przez odnogę tylną torebki wewnętrznej do kory czuciowej. Te same okolice kory czuciowej wysyłają włókna do jąder brzusznych tylnych wzgórza.

b). jądra boczne wzgórza (nuclei laterales thalami)

- jądro boczne grzbietowe (ma połączenia z korą tylnej części zakrętu obręczy i częściowo płacików ciemieniowych)

- jądro boczne tylne (wysyła neuryty do pól płata ciemieniowego leżących ku tyłowi od kory czuciowej)

c). jądra poduszki (nuclei pulvinaris)

- dolne

- przyśrodkowe

- boczne

- przednie

Do jąder poduszki dochodzą neuryty z jąder wzgórza, a drogi odśrodkowe prowadzą głównie do obszarów kory asocjacyjnej płata ciemieniowego, potylicznego i skroniowego.

Uwaga !!! podręcznik jako czwartą grupę wymienia jądra ciał kolanowatych : bocznego i przyśrodkowego.

4). jądra pośrodkowe (nuclei mediani thalami) - leżą w istocie szarej pośrodkowej (okołokomorowej).

- jądra przykomorowe wzgórza (nuclei paraventriculares thalami)

- jądro przytaśmowe (nucleus parataenialis)

- jądro łączące (nucleus reuniens) - tworzy zrost międzywzgórzowy

Jądra te mają połączenia z tworem siatkowatym i jądrami podwzgórza oraz układem limbicznym, prawdopodobnie także obustronnie z korą mózgową.

5). jądra śródblaszkowe (nuclei intralaminares) - min.. wspomniane już jądro środkowo-pośrodkowe znajdujące się między dwiema odnogami blaszki rdzennej wewnętrznej. Jądra te mają połączenia z prążkowiem i znacznymi obszarami kory mózgu.

6). jądro siatkowate (nucleus reticularis) - leżące obwodowo od blaszki rdzennej zewnętrznej, przyśrodkowo od torebki wewnętrznej; jego neuryty kierują się przede wszystkim do pozostałych jąder wzgórza, same uzyskując pobudzenia ze znacznych obszarów kory mózgu.

Połączenia wzgórza z korą mózgu :

Znaczna liczba jąder wzgórza łączy się z korą mózgu za pośrednictwem włókien wzgórzowo-korowych (tr. thalamocorticales) i korowo-wzgórzowych. Tworzą one tzw. promienistość wzgórza (radiatio thalamica), która biegnie przeważnie przez torebkę wewnętrzną, otaczając jądro soczewkowate. W zależności od położenia w stosunku do jądra soczewkowatego wyróżnia się :

1). konar przedni wzgórza (pedunculus thalami anterior) - łączy wzgórze z korą płata czołowego i częścią zakrętu obręczy.

2). konar górny wzgórza (pedunculus thalami superior) - łączy wzgórze z częścią tylną płata czołowego

i płatem ciemieniowym.

3). konar tylny wzgórza (pedunculus thalami posterior) - łączy wzgórze z płatem skroniowym, potylicznym

i tylną częścią płata ciemieniowego.

4). konar dolny wzgórza (pedunculus thalami inferior) - stanowi część tzw. pętli konarowe (ansa peduncularis).

KRESOMÓZGOWIE

Kresomózgowie (telencephalon) rozwinęło się z przedniej (węchowej) części przodomózgowia. W wyniku nierównomiernego rozwoju powstają dwie półkule mózgowe (hemisphaeria cerebri) oraz kresomózgowie środkowe in. nieparzyste (telencephalon medium s. impar).

W skład kresomózgowia nieparzystego wchodzą :

1). pole przedwzrokowe (area praeoptica) - istota szara otaczająca po bokach przednią część komory III.

2). blaszka krańcowa (lamina terminalis) - łącząca blaszkę dziobową spoidła wielkiego mózgu i skrzyżowanie wzrokowe, przechodząc do przodu od spoidła przedniego.

3). spoidła kresomózgowia (spoidła : przednie, wielkie i sklepień).

a). spoidło przednie (commissura anterior) - jego części boczne znajdują się w obrębie półkul, a część środkowa leży w ścianie przedniej komory III przy przejściu blaszki dziobowej ciała modzelowatego w blaszkę krańcową. W spoidle tym wyróżniamy część przednią (węchową) i tylną (płaszczową). Część przednia łączy ze sobą obie istoty dziurkowane przednie. Część tylna łączy płaty skroniowe półkul mózgowych (wpukla się ona

w jądro soczewkowate tworząc w nim kanał Gratioleta).

b). spoidło wielkie (commissura magna) - zbudowane jest z części środkowej zwanej ciałem modzelowatym (corpus callosum), która stanowi większą część dna szczeliny pośrodkowej mózgu i części bocznych : promienistości ciała modzelowatego (radiationes corporis callosi).

Ciało modzelowate składa się z odcinków :

- blaszka dziobowa (lamina rostralis)

- dziób (rostrum)

- kolano (genu)

- pień (truncus)

- płat (splenium)

Największą częścią jest pień (truncus corporis callosi), który ku tyłowi przechodzi w płat. Poniżej płata znajduje się tkanka naczyniówkowa przodomózgowia, oddzielająca go od szyszynki i od wzgórków górnych blaszki pokrywy. Z tyłu przylega do płata namiot móżdżku oraz początkowy odcinek zatoki prostej.

Powierzchnia obwodowa ciała modzelowatego jest pokryta od zewnątrz warstwą nawleczki szarej (indusium griseum), pod którą biegną prążki podłużne : przyśrodkowy i boczny (striae longitudinales medialis et lateralis). Do powierzchni tej przylegają tętnice przednie mózgu, a w okolicach płata przylega sierp mózgu wraz

z zatoką strzałkową dolną. Po bokach nad ciałem modzelowatym leży parzysty zakręt obręczy, oddzielony bruzdą ciała modzelowatego.

Powierzchnia wewnętrzna ciała modzelowatego służy z przodu jako miejsce przyczepu blaszek przegrody przezroczystej, a z tyłu zrasta się ze sklepieniem i jego spoidłem. Niekiedy między ciałem modzelowatym a spoidłem sklepienia istnieje wolna przestrzeń, zwana jamą harfy (cavum psalterii) lub komorą Vergi.

Ze względu na fakt, iż długość ciała modzelowatego nie jest taka sama jak długość półkul (kolano leży ok. 4 cm do tyłu od bieguna czołowego, a płat ok. 6 cm do przodu od bieguna potylicznego) powstają tzw. kleszcze.

Kleszcze mniejsze, czyli czołowe (forceps minor s. frontalis) są to włókna spoidła wielkiego łączące ze sobą najdalej do przodu wysunięte punkty obu biegunów czołowych.

Kleszcze większe, czyli potyliczne (forceps major s. occipitalis) są to włókna spoidła wielkiego łączące ze sobą najdalej ku tyłowi wysunięte punkty biegunów potylicznych.

c). spoidło sklepienia (commissura fornicis) - poniżej ciała modzelowatego dwie odnogi sklepienia (crura fornicis) zrastają się ze sobą, tworząc trójkątną cienką blaszkę (spoidło sklepienia), przechodząc w trzon sklepienia (corpus fornicis).

W półkuli wyróżniamy powierzchnie :

- górno-boczną (facies superolateralis s. dorsolateralis s. convexa)

- przyśrodkową (facies medialis)

- podstawną lub dolną (facies basalis s. inferior)

Obie półkule są od siebie oddzielone szczeliną podłużną mózgu (fissura longitudinalis cerebri). Powierzchnie półkul łączą się ze sobą wzdłuż brzegów. Rozróżniamy brzeg górny, dolny i przyśrodkowy. Wymienione brzegi schodzą się na przednim i tylnym końcu półkuli mózgu w postaci tzw. biegunów. Istnieje biegun czołowy (polus frontalis) i potyliczny (polus occipitalis). Na końcu płata skroniowego wyróżniamy także biegun skroniowy (polus temporalis). Powierzchnie półkul są pokryte licznymi bruzdami (sulci). Przestrzenie między sąsiednimi bruzdami nazywamy zakrętami (gyri).

Półkula jest podzielona głębszymi bruzdami na płaty (lobi). Rozróżnia się płaty zasadnicze odpowiadające jednoimiennym kk. sklepienia czaszki :

- płat czołowy (lobus frontalis)

- płat ciemieniowy (lobus parietalis)

- płat skroniowy (lobus temporalis)

- płat potyliczny (lobus occipitalis)

Jako płat piąty wyróżnia się ukrytą w głębi bruzdy bocznej wyspę (insula). Na powierzchni półkul mózgu widoczne są także zakręty, których czynność u niższych zwierząt łączy się częściowo z narządem węchu i tworzą tzw. węchomózgowie (rhinencephalon) względnie płat limbiczny (lobus limbicus).

Na powierzchni górno-bocznej granice między płatami są następujące :

a). Płat czołowy od ciemieniowego jest oddzielony przez bruzdę środkową (sulcus centralis) - biegnie w niej żyła zespalająca górna. Podobnie jak następna bruzda (boczna) biegnie na powierzchni górno-bocznej półkuli, wchodząc Następnie na powierzchnię przyśrodkową; dzieli tu płacik okołośrodkowy (lobulus paracentralis) na dwie części : przednią, czołową i tylną należącą do płata ciemieniowego.

b). Płat czołowy i częściowo ciemieniowy od skroniowego oddziela bruzda boczna (sulcus lateralis) - biegnie w niej żyła środkowa powierzchowna mózgu. W bruździe bocznej wyróżniamy trzy gałęzie : tylną, wstępującą

i przednią. Gałąź tylna stanowi granicę górno-przednią płata skroniowego; wokół jednego z jej układa się część płacika ciemieniowego dolnego, zwana zakrętem nadbrzeżnym (gyrus supramarginalis). Gałęzie przednia

i wstępująca wrzynają się w zakręt czołowy dolny wydzielając w nim części :

- wieczkową (pars opercularis) (położoną do tyłu od gałęzi wstępującej, a do przodu od bruzdy przedśrodkowej (sulcus praecentralis))

- trójkątną (pars triangularis) (położoną między gałęziami wstępującą i przednią )

- oczodołową (pars orbitalis) (położoną do przodu i poniżej gałęzi przedniej zw. też gałęzią poziomą)

c). Płat ciemieniowy od potylicznego jest odgraniczony na powierzchni przyśrodkowej półkuli przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (sulcus parietooccipitalis). Na powierzchni górno-bocznej granicę wyznacza linia przeprowadzona przez wcięcie przedpotyliczne (incisura praeoccipitalis) i górny odcinek bruzdy ciemieniowo-potylicznej.

Płat wyspowy (Wyspa - insula)

Jest to część płaszcza półkuli mózgu, znajdująca się na dnie bruzdy bocznej i przykryta zakrętami sąsiadujących płatów : czołowego, ciemieniowego i skroniowego, zwanych wieczkami (opercula). Wyróżniamy wieczka :

1). czołowe - utworzone przez część oczodołową i trójkątną zakrętu czołowego dolnego.

2). czołowo-ciemieniowe - utworzone przez część wieczkową zakrętu czołowego dolnego oraz dolne odcinki zakrętów : przedśrodkowego i zaśrodkowego, jak również dolny odcinek płacika ciemieniowego dolnego.

3). skroniowe - utworzone jest przez zakręt skroniowy górny oraz zakręty skroniowe poprzeczne.

Wyspa ma kształt trójkąta, podstawą skierowanego przyśrodkowo, a wierzchołkiem (polus insulae) bocznie i do przodu. Wyspę otacza bruzda okólna (sulcus circularis) przerwana w przednio-dolnym odcinku. W miejscu tym biegun wyspy przechodzi w gładką powierzchnię prążka węchowego bocznego, tworzącego próg wyspy (limen insulae). Na powierzchni wyspy wyróżnia się w części przedniej 3-4 zakręty krótkie (gyri breves), oddzielone bruzdą środkową (sulcus centralis insulae) od części tylnej zawierającej zakręt długi (gyrus longus).

Płat czołowy

Płat czołowy jest ograniczony od tyłu przez bruzdę środkową, od dołu przez bruzdę boczną, a od strony przyśrodkowej oddziela go szczelina podłużna mózgu. Na powierzchni górno-bocznej do przodu od bruzdy środkowej znajduje się bruzda przedśrodkowa (sulcus praecentralis), ograniczająca od przodu zakręt przedśrodkowy (gyrus praecentralis). Najczęściej nie dochodzi ona do powierzchni przyśrodkowej półkuli.

Prostopadle do zakrętu przedśrodkowego leżą trzy zakręty czołowe : górny, środkowy i dolny. Oddzielone są one od siebie dwiema bruzdami czołowymi : górną i dolną. Zakręt czołowy górny, widoczny na powierzchni przyśrodkowej półkuli nosi nazwę zakrętu czołowego przyśrodkowego (gyrus frontalis medialis). W obrębie zakrętu czołowego środkowego dość często występuje dodatkowa bruzda czołowa środkowa i wtedy na powierzchni wypukłej półkuli widoczne są cztery zakręty czołowe. Zakręt czołowy dolny jest ograniczony od dołu pniem bruzdy bocznej i początkowym odcinkiem jej gałęzi tylnej, od tyłu bruzdą przedśrodkową, u góry bruzdą czołową dolną; ku przodowi bez wyraźnej granicy łączy się z zakrętem czołowym środkowym. Na powierzchni dolnej w obrębie płata czołowego znajdują się : bruzda węchowa (sulcus olfactorius), jej tylny koniec rozdwaja się ograniczając trójkąt węchowy; bruzdy oczodołowe (sulci orbitales). Na dolnej powierzchni płata czołowego znajdują się także zakręty : prosty (gyrus rectus), zakręty oczodołowe (gyri orbitales), oddzielone od siebie bruzdą węchową. Z kolei na powierzchni przyśrodkowej znajdują się : część przednia płacika okołośrodkowego i wspomniany już zakręt czołowy przyśrodkowy.

Płat ciemieniowy

Równolegle do bruzdy środkowej biegnie bruzda zaśrodkowa (sulcus postcentralis). U góry dochodzi do górnego brzegu półkuli, a u dołu najczęściej łączy się z gałęzią tylną bruzdy bocznej. Pomiędzy bruzdą środkową, a zaśrodkową znajduje się zakręt zaśrodkowy (gyrus postcentralis). W dolnym odcinku bruzdy zaśrodkowej rozpoczyna się bruzda śródciemieniowa (sulcus intraparietalis), biegnąca łukowato ku tyłowi, dochodząca do tylnego brzegu półkuli. W pobliżu bruzdy ciemieniowo-potylicznej przechodzi w bruzdę potyliczną poprzeczną (sulcus occipitalis transversus). Bruzda śródciemieniowa odgranicza od siebie dwa płaciki ciemieniowe : dolny i górny (lobulus parietalis superior et inferior). W płacik ciemieniowy dolny wcinają się dwie bruzdy pośrednie, pierwsza i druga (sulcus intermedius primus et secundus). Pierwsza dzieli płacik ciemieniowy dolny na dwie części : przednią, która układa się wokół końcowego odcinka gałęzi tylnej bruzdy bocznej, tworząc zakręt nadbrzeżny (gyrus supramarginalis); oraz tylną, która otacza tylny odcinek bruzdy skroniowej górnej i tworzy zakręt kątowy (gyrus angularis). Na powierzchni przyśrodkowej do płata ciemieniowego należą : część tylna płacika okołośrodkowego, oddzielona przez część brzeżną bruzdy obręczy (pars marginalis sulci cinguli) od tzw. przedklinka (praecuneus).

Płacik okołośrodkowy jest ograniczony : od tyłu przez część brzeżną bruzdy obręczy; od dołu przez bruzdę obręczy; od przodu : niestale występująca bruzda okołośrodkowa (sulcus paracentralis); ku górze sąsiaduje z brzegiem górnym półkuli przechodząc w zakręty przed- i zaśrodkowy.

Przedklinek jest ograniczony : z przodu przez część brzeżną bruzdy obręczy; z tyłu przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną; od dołu przez bruzdę podciemieniową (sulcus subparietalis); od góry przez brzeg górny półkuli (względnie przez szczelinę podłużną mózgu).

Płat skroniowy

Leży poniżej bruzdy bocznej. Na jego górno-bocznej powierzchni znajdują się dwie bruzdy skroniowe : górna i dolna (sulcus temporalis superior et inferior), które rozdzielają trzy zakręty skroniowe : górny, środkowy i dolny (gyrus temporalis superior, medius et inferior). Zakręt skroniowy górny jest ograniczony od góry bruzdą boczną, od dołu przez bruzdę skroniową górną, do przodu przechodzi w biegun skroniowy, a ku tyłowi przedłuża się w zakręty płacika ciemieniowego dolnego. Na powierzchni górnej zakrętu skroniowego górnego znajdują się zakręty skroniowe poprzeczne (gyri temporales transversi). Zakręt skroniowy środkowy jest ograniczony przez bruzdy skroniowe górną i dolną, ku przodowi łączy się z zakrętami skroniowymi : górnym i dolnym w biegunie skroniowym, natomiast ku tyłowi przedłuża się w zakręty płacika ciemieniowego dolnego i płata potylicznego. Z kolei zakręt skroniowy dolny leży poniżej bruzdy skroniowej dolnej, przechodząc wzdłuż brzegu dolnego półkuli na powierzchnię dolną, zmieniając nazwę na zakręt skroniowo-potyliczny boczny (gyrus occipitotemporalis lateralis).

Na powierzchni dolnej, idąc od zewnątrz, widać wspomniany wyżej zakręt potyliczno-skroniowy boczny. Przyśrodkowo od niego leży zakręt potyliczno-skroniowy przyśrodkowy in. zakręt wrzecionowaty (gyrus occipitotemporalis medialis s. g. fusiformis). Oba zakręty są oddzielone od siebie bruzdą potyliczno-skroniową (sulcus occipitotemporalis). Od strony przyśrodkowej zakręt wrzecionowaty jest ograniczony bruzdą poboczną (sulcus collateralis). Bruzda ta oddziela go zarówno od zakrętu językowatego (gyrus lingualis), jak i od zakrętu przyhipokampowego (gyrus parahippocampalis). Część przednia bruzdy pobocznej przedłuża się w bruzdę węchową (sulcus rhinalis), oddzielającą zakręt przyhipokampowy od przedniej części zakrętu potyliczno-skroniowego przyśrodkowego.

Zakręt językowaty (gyrus lingualis) znajduje się pomiędzy bruzdą poboczną i bruzdą ostrogową (sulcus calcarinus), leżąc zarówno na powierzchni dolnej, jak i przyśrodkowej półkuli. Ku tyłowi zakręt językowaty dochodzi do bieguna potylicznego, a do przodu przedłuża się w zakręt przyhipokampowy.

Zakręt przyhipokampowy (gyrus parahippocampalis) leży między bruzda poboczną a bruzdą hipokampa (sulcus hippocampi), oddzielającą go od zakrętu zębatego i tasiemeczkowego. Jest przedłużeniem zarówno cieśni zakrętu obręczy, jak i zakrętu językowatego. W niewielkiej odległości od bieguna skroniowego zakręt przyhipokampowy zagina się ku górze i do tyłu tworząc hak (uncus). Od tyłu w hak wcina się zakręt zębaty, tworząc tzw. rąbek haka (limbus unci).

Zakręt przyhipokampowy posiada połączenie z widocznym na powierzchni przyśrodkowej półkuli zakrętem obręczy (gyrus cinguli). Połączenie to dawniej określano jako zakręt sklepieniowy (gyrus fornicatus). Przedni koniec zakrętu obręczy rozpoczyna się w polu podspoidłowym (area subcallosa), leżącym poniżej dzioba ciała modzelowatego i ograniczonym przez rowki przywęchowe przedni i tylny (sulci parolfactorii anterior et posterior). Za polem podspoidłowym, między blaszką krańcową a bruzdą przywęchową tylną znajduje się zakręt przykrańcowy (gyrus paraterminalis). Zakręt obręczy otacza łukowato ciało modzelowate, od którego oddziela go bruzda ciała modzelowatego (sulcus corporis callosi), natomiast od zewnątrz odgranicza go bruzda obręczy i bruzda podciemieniowa. Tylny koniec zakrętu obręczy (za płatem ciała modzelowatego) zwęża się tworząc cieśń zakrętu obręczy (isthmus gyri cinguli), w którą wcina się od tyłu bruzda ostrogowa.

Płat potyliczny

Na powierzchni górno-bocznej zakręty i bruzdy nie mają stałego przebiegu. Z trudem daje się wyróżnić bruzdy potyliczne : górną i dolną, oddzielające od siebie zakręty potyliczne : górny, środkowy i dolny. Na powierzchni przyśrodkowej widoczny jest klinek (cuneus). Klinek jest ograniczony : od przodu przez bruzdę ciemieniowo-potyliczną (sulcus parietooccipitalis) ; od dołu przez bruzdę ostrogową (sulcus calcarinus) i wreszcie od tyłu przez brzeg górny półkuli. Na granicy powierzchni przyśrodkowej i podstawnej płata leży zakręt językowaty (poniżej bruzdy ostrogowej). Od zakrętu wrzecionowatego (potyliczno-skroniowego przyśrodkowego) zakręt językowaty oddzielony jest bruzdą poboczną (sulcus collateralis).

UKŁAD LIMBICZNY (Broca 1878)

Zwany jest też rąbkowym lub brzeżnym. W ten sposób określa się pewne struktury przodomózgowia (głównie kresomózgowia) odgrywające podstawową rolę w koordynacji czynności układu somatycznego i autonomicznego oraz w powstawaniu stanów emocjonalnych. Pojęcie "stany emocjonalne" obejmuje : percepcję - świadomość wrażeń, a także ich przyczyny; efekt - w postaci samopoczucia; wreszcie wolę - czyli napęd do podjęcia działania. Emocjom towarzyszą takie zjawiska, jak wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyspieszenie czynności serca, pocenie się, ślinienie itp. Układ brzeżny został przez fizjologów określony "mózgiem trzewnym".

Skład :

1). Węchomózgowie (rhinencephalon)

a). opuszka węchowa (bulbus olfactorius)

b). pasmo węchowe (tractus olfactorius)

c). trójkąt węchowy (trigonum olfactorium)

d). istota dziurkowana przednia (substantia perforata anterior), którą dzielimy na część przednią : zakręt dziurkowany (gyrus perforatus) i część tylną : zakręt przekątny (gyrus diagonalis).

e). prążki węchowe : przyśrodkowy i boczny (striae olfactoriae : medialis et lateralis)

f). zakręt półksiężycowaty (gyrus semilunaris)

g). zakręt okalający (gyrus ambiens) - oba powyższe zakręty są niewielkimi wyniosłościami leżącymi z przodu na przyśrodkowo-górnej powierzchni haka, przylegając do istoty dziurkowanej przedniej i pasma wzrokowego.

2). Przegroda kresomózgowia (septum telencephali) - w stosunku do spoidła przedniego w przegrodzie rozróżnia się dwie części : nadspoidłową, która tworzy przegrodę przezroczystą (septum pellucidum) oraz część przedspoidłową, która jest reprezentowana przez zakręt przykrańcowy in. podspoidłowy (gyrus paraterminalis s. subcallosus). Przegroda przezroczysta składa się z dwóch blaszek, oddzielonych od siebie jamą przegrody przezroczystej. Brzeg górny przegrody przyczepia się do pnia ciała modzelowatego; na poziomie kolana przechodzi w brzeg przednio-dolny, który wzdłuż dzioba ciała modzelowatego i blaszki dziobowej dochodzi do spoidła przedniego. Brzeg tylno-dolny przyrasta do przedniej ściany zachyłku trójkątnego komory trzeciej, przyczepiając się do słupów sklepienia i przedniego odcinka jego trzonu. Z kolei zakręt przykrańcowy znajduje się na powierzchni przyśrodkowej półkuli mózgu, poniżej dzioba ciała modzelowatego, przed blaszką krańcową. Od pola podspoidłowego z przodu oddziela go bruzda przywęchowa tylna, natomiast ku dołowi łączy się z zakrętem przekątnym istoty dziurkowanej przedniej.

3). Płat limbiczny (lobus limbicus) - u człowieka zajmuje stosunkowo wąski pas przyśrodkowej powierzchni półkuli. Na całej szerokości jest podzielony na dwa pasy :

a). pas zewnętrzny, na który składają się : zakręt obręczy, pole podspoidłowe oraz zakręt przyhippokampowy.

b). pas wewnętrzny, zbudowany z : nawleczki szarej (indusium griseum), zakrętu tasiemeczkowego (gyrus fasciolaris), zakrętu zębatego (gyrus dentatus), zakrętów Retziusa (gyri Andreae Retzii) i hipokampa (hippocampus).

4). Sklepienie (fornix) - jest to parzyste pasmo włókien nerwowych zdążające od hipokampa do ciała suteczkowatego. W części środkowej oba sklepienia łączą się ze sobą. W tym miejscu powierzchnia górna sklepienia zrasta się z pniem ciała modzelowatego i przegrodą przezroczystą tworząc tzw. trzon sklepienia (corpus fornicis). W przedniej części sklepienia trzon przechodzi w słup sklepienia (columna fornicis), który widoczny jest do przodu od otworu międzykomorowego, a następnie wnika do podwzgórza, kończąc się w ciele suteczkowatym. Górny odcinek słupa sklepienia określa się jako część wolną, a dolny jako część zakrytą. Z tyłu włókna trzonu sklepienia rozdzielają się tworząc dwie odnogi sklepienia (crura fornicis). Następnie odnogi przechodzą w strzępek hipokampa (fimbria hippocampi). Strzępek hipokampa wychodzi w warstwy istoty białej pokrywającej hipokampa, a tworzącej koryto hipokampa (alveus hippocampi. Dwie odnogi sklepienia są połączone cienką blaszką włókien o przebiegu poprzecznym tworzących spoidło sklepienia (commissura fornicis).

5). Ciała suteczkowate (corpora mamillaria)

6). Prążek rdzenny wzgórza (stria medullaris thalami)

7). Prążek krańcowy (stria terminalis)

8). Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) - leży między biegunem skroniowym półkuli mózgu a rogiem dolnym komory bocznej (w jego ścianie górno-bocznej tworzy tzw. guzek ciała migdałowatego (tuberculum amygdaloideum).

9). Pole przedwzrokowe (area praeoptica)

10). Jądra przednie wzgórza (nuclei anteriores thalami)

11). Jądro przyśrodkowe wzgórza (nucleus medialis thalami)

12). Jądro niskowzgórzowe (nucleus subthalamicus)

13). Jądra podwzgórza

14). Jądro międzykonarowe (nucleus interpeduncularis) - leży w dolnym odcinku nakrywki, przyśrodkowo od istoty czarnej. Dochodzą tutaj dwie drogi : suteczkowo-międzykonarowa oraz uzdeczkowo-międzykonarowa. Jego neuryty kończą się w tworze siatkowatym i istocie szarej środkowej.

15). Zakręty oczodołowe płata czołowego (gyri orbitales)

16). Biegun skroniowy (polus temporalis)

Struktury układu limbicznego da się podzielić na korowe i podkorowe; struktury korowe natomiast dzielimy na stare i młodsze.

1). Do struktur korowych zaliczamy :

- opuszki węchowe

- pasma węchowe

- trójkąty węchowe

- istoty dziurkowane przednie

- prążki węchowe : przyśrodkowe i boczne

- zakręt przykrańcowy

- zakręt półksiężycowaty

- zakręt okalający

Kontrowersyjną strukturą jest przegroda kresomózgowia, zaliczana przez niektórych do struktur korowych,

a przez innych do struktur podkorowych (zakręt przykrańcowy zalicza się do struktur korowych starych, a pozostałe części do struktur podkorowych).

2). Struktury korowe młodsze to :

- biegun skroniowy

- tylna część zakrętów oczodołowych

- pas zewnętrzny płata limbicznego

3). Struktury podkorowe :

- ciało migdałowate

- jądra przednie i jądro przyśrodkowe wzgórza

- pole przedwzrokowe

- sklepienie

- jądro niskowzgórzowe

- niektóre jądra podwzgórza i śródmózgowia (np. jądro międzykonarowe).

Struktury korowe młodsze są ściśle związane z reakcjami emocjonalnymi oraz ze związaną z tymi reakcjami aktywacją układu autonomicznego - na pojęcie emocji składają się czynniki zarówno psychiczne (percepcja, afekt, wola), jak i fizyczne (wzrost ciśnienia tętniczego krwi, przyśpieszenie czynności serca, pocenie się itd.). Upatruje się rolę struktur korowych młodszych jako koordynatora czynności układu nerwowego somatycznego

z autonomicznym. W zakręcie obręczy, hipokampie, przegrodzie kresomózgowia i ciele migdałowatym znajduje się hipotetyczny "ośrodek nagrody".

Z kolei struktury podkorowe sterują pierwotnymi reakcjami popędowymi (reakcje agresji i obrony, pobieranie pokarmu i wody, reakcje seksualne). W podwzgórzu, niektórych jądrach wzgórza oraz nakrywce śródmózgowia znajduje się ośrodek "kary".

Układ limbiczny kieruje także zachowaniem motywacyjnym. Pełni rolę w procesie tzw. "pamięci świeżej" (hipokamp - znaczne zmiany degeneracyjne w chorobie Alzheimera) oraz procesach uczenia się. Reguluje tzw. "rytmami biologicznymi", analizuje bodźce środowiska zewnętrznego pod kątem ich znaczenia emocjonalnego. Prawdopodobnie wraz z układem siatkowatym uczestniczy w procesie snu i czuwania. Jest nadrzędnym selekcjonerem w zakresie reakcji obronnych, agresji, a także czynności pobierania pokarmu (usunięcie obustronne ciał migdałowatych powoduje złagodnienie zwierząt doświadczalnych, polifagię = wszystkożerność, wzmożenie pobudliwości seksualnej). Wreszcie układ limbiczny zawiera nadrzędne ośrodki układu autonomicznego sterujące wydzielaniem hormonów i gospodarką wodno-mineralną (głównie przez wpływ na podwzgórze).

Drogi nerwowe układu limbicznego możemy podzielić na wewnętrzne (łączą poszczególne części tego układu) oraz zewnętrzne, łączące rąbek z międzymózgowiem i tworem siatkowatym. Najliczniej reprezentowanymi drogami wewnętrznymi są te, które łączą ciało migdałowate z pozostałymi ośrodkami. Włókna wychodzące z hipokampów docierają do ciał suteczkowatych; stąd pęczek suteczkowo-wzgórzowy zdąża do jąder przednich wzgórza, które z kolei mają połączenia z zakrętem obręczy, a ten łączy się z hipokampem - ten zamknięty krąg nosi nazwę kręgu Papeza.

Drogi zewnętrzne docierają głównie do jądra przyśrodkowego, przednio-brzusznego i śródblaszkowych wzgórza (w prążku rdzennym wzgórza) oraz do jąder podwzgórza. Z połączeń układu brzeżnego z korą znane są na razie połączenia z korą okolicy przedczołowej, a także z polem wyspowo-skroniowym; pozostałe połączenia z korą zachodzą prawdopodobnie za pośrednictwem wzgórza.

"Kora mózgu siedzi okrakiem na układzie limbicznym, jak jeździec na koniu bez cugli".

Istota szara kresomózgowia - JĄDRA PODSTAWNE

Jądrami podstawnymi (nuclei basales) nazywamy skupiska istoty szarej leżące w głębi półkuli mózgu (na przekroju poprzecznym półkuli są widoczne przyśrodkowo od kory wyspy). Należą do nich :

1). Ciało prążkowane (corpus striatum), zbudowane z :

a). jądra soczewkowatego (nucleus lentiformis)

b). jądra ogoniastego (nucleus caudatus)

Obie składowe są oddzielone od siebie przez szerokie pasmo istoty białej, torebkę wewnętrzną (capsula interna). Z przodu obie składowe ciała prążkowanego tworzą całość.

2). Przedmurze (claustrum)

3). Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum)

Jądro ogoniaste (nucleus caudatus) leży niemal na całej długości w ścianie komory bocznej, między wyściółką a torebką wewnętrzną. Stąd wyróżniamy powierzchnie : komorową i torebkową. Jądro ogoniaste składa się z głowy, trzonu i ogona. Głowa wpukla się do rogu przedniego komory bocznej; w tylno-górnym odcinku zrasta się z torebką wewnętrzną; w przednio-dolnym łączy się z boczną częścią jądra soczewkowatego (skorupą - putamen). Trzon ogranicza część środkową komory bocznej, między wzgórzem i prążkiem krańcowym od strony przyśrodkowej, a promienistością ciała modzelowatego i pęczkiem podspoidłowym od boku. Od dołu przylega do niego część nadsoczewkowa torebki wewnętrznej. Bocznie od ciała kolankowatego bocznego jądro ogoniaste przechodzi w ogon ograniczający od góry i boku róg dolny komory bocznej. Od jądra soczewkowatego oddziela go część za- i podsoczewkowa torebki wewnętrznej. Z przodu koniec ogona jądra ogoniastego łączy się z ciałem migdałowatym. Reasumując : głowa leży w płacie czołowym, trzon

w ciemieniowym, a ogon w płacie skroniowym.

Jądro soczewkowate (nucleus lentiformis) składa się z dwóch części : przyśrodkowej - gałki bladej (globus pallidus) i bocznej skorupy (putamen). Kształtem przypomina górną połowę soczewki dwuwypukłej. Rozróżniamy trzy powierzchnie : przyśrodkową (zrasta się z torebką wewnętrzną); boczną (jest prawie równoległa do kory wyspy, od której kolejno oddzielają ją torebka zewnętrzna (capsula externa), przedmurze (claustrum) i torebka ostatnia (capsula extrema)) i wreszcie powierzchnię dolną (krzyżuje ją pęczek włókien spoidła przedniego wcinający się od dołu w jądro soczewkowate, tworząc tzw. kanał Gratioleta). W części przedniej jądro soczewkowate zrasta się z głową jądra ogoniastego i istotą dziurkowaną przednią. Dolna powierzchnia jądra w części tylnej łączy się z pętlą konarową (ansa peduncularis), ciałem migdałowatym

i tzw. istotą bezimienną.

Gałka blada jest oddzielona od skorupy przez blaszkę rdzenną boczną (lamina medullaris lateralis). Natomiast blaszka rdzenna przyśrodkowa (lamina medullaris medialis) dzieli gałkę bladą na część przyśrodkową i boczną. Gałka blada jest centralnym ośrodkiem układu pozapiramidowego, otrzymująca głownie włókna z prążkowia. Sama z kolei przekazuje impulsy do jądra brzusznego przedniego (i pośredniego) wzgórza, a te rzutują do kory ruchowej i przedruchowej. Ponadto gałka blada łączy się obukierunkowo z jądrem niskowzgórzowym. Większość włókien wychodzi z części przyśrodkowej gałki bladej, otacza od dołu torebkę wewnętrzną i przednią część odnogi mózgu w postaci tzw. pętli soczewkowej (ansa lenticularis). Przekazuje ona impulsy

z gałki bladej do jądra czerwiennego, istoty czarnej, jąder dolnych oliwki, jąder tworu siatkowatego, jądra śródmiąższowego i jąder niskowzgórza.

Skorupa wraz z jądrem ogoniastym noszą nazwę prążkowia (striatum). Włókna do prążkowia dochodzą głównie ze wzgórza, kory i istoty czarnej. Włókna odprowadzające dochodzą w znacznej mierze do gałki bladej i istoty czarnej.

Przedmurze (claustrum) leży między jądrem soczewkowatym a wyspą. Od jądra soczewkowatego oddziela go torebka zewnętrzna (capsula externa), a od wyspy torebka ostatnia (capsula extrema). W obrębie przedmurza, podobnie jak w korze mózgowej da się wydzielić okolicę czuciową, wzrokową i słuchową.

Ciało migdałowate (corpus amygdaloideum) od strony przyśrodkowej sąsiaduje z zakrętem półksiężycowatym, od góry zaś, przylega do istoty białej płata skroniowego i przedmurza. Neuryty wychodzące z ciała migdałowatego i gałki bladej biegnące do jądra przyśrodkowego wzgórza, przechodzą przez konar dolny wzgórza jako pętla konarowa (ansa peduncularis). Jądro migdałowate jest istotną częścią układu limbicznego - podrażnienie jego jąder powoduje :

- efekty wegetatywne (zmiana czynności układu sercowo-naczyniowego, trawiennego, oddychania, itp.)

- efekty somatyczne ( przeciwstawne ruchy gałek ocznych, żucie i połykanie)

- zmiany wewnątrzwydzielnicze (wzrost wydzielania ADH i GH, spadek wydzielania gonadotropin)

- zmiany emocjonalne w zachowaniu (strach, wściekłość i agresja).

Istota biała półkul - TOREBKA WEWNĘTRZNA

Istota biała półkul jest najbardziej rozwinięta w części górnej, powyżej ciała modzelowatego, gdzie tworzy środek półowalny (centrum semiovale). Otaczając poszczególne jądra podkorowe istota biała ulega zbiciu na niewielkiej przestrzeni i tworzy torebki : wewnętrzną, zewnętrzną i ostatnią.

Torebka wewnętrzna (capsula interna) oddziela jądro soczewkowate od wzgórza i niskowzgórza oraz od jądra ogoniastego. Ku dołowi torebka wewnętrzna przechodzi w odnogę mózgu (granicą między nimi jest przyśrodkowy brzeg pasma wzrokowego. Od strony bocznej pęczki włókien skupione w torebce wewnętrznej wnikają do istoty białej półkuli jako tzw. wieniec promienisty (corona radiata). Na przekroju poziomym torebka ma kształt litery "V", której ramiona (odnogi) obejmują jądro soczewkowate. Odnoga przednia (crus anterius) znajduje się między jądrem ogoniastym (przyśrodkowo i z przodu), a jądrem soczewkowatym (z boku i tyłu). Odnoga tylna (crus posterius) leży między wzgórzem (lub na niższych przekrojach - niskowzgórzem) a jądrem soczewkowatym. Miejsce połączenia odnogi przedniej z tylną nazywa się kolanem torebki wewnętrznej (genu capsulae internae), które wypukłą powierzchnią wsuwa się między biegun przedni wzgórza a głowę jądra ogoniastego. Część zasoczewkowa (pars retrolentiformis) oddziela tylną krawędź jądra soczewkowatego od ogona jądra ogoniastego. Część podsoczewkowa (pars sublentiformis) leży pod tylnym biegunem jądra soczewkowatego. odnoga tylna u góry przechodzi we włókna części nadsoczewkowej (pars supralentiformis). Odnoga przednia stanowi wycinek części przedsoczewkowej (pars praelentiformis). Istotną informację jest fakt, a raczej przypomnienie, że wzgórze łączy się z korą za pomocą połączeń dwukierunkowych (fibrae thalamocorticales et corticothalamicae).

Odnoga przednia zawiera :

1). drogę czołowo-mostową (tractus frontopontinus) dawn. pęczek Arnolda

2). konar przedni wzgórza (łączący wzgórze, a wł. jądro przyśrodkowe i przednie z korą płata czołowego i cz. zakrętu obręczy)

Kolano torebki wewnętrznej zawiera :

1). drogę korowo-jądrową (tractus corticonuclearis)

2). część radiatio thalamica (część włókien konara górnego wzgórza, które dochodzą do tylnej części płata czołowego i do płata ciemieniowego).

Odnoga tylna zawiera :

1). drogę korowo-rdzeniową (tractus corticospinalis) - przechodzi przez 2/3 przednie odnogi.

2). część radiatio thalamica (część włókien konara górnego wzgórza jw..)

3). drogę korowo-czerwienną (tractus corticorubralis)

4). drogę potyliczno-mostową (tractus occipitopontinus)

5). drogę skroniowo-mostową (tractus temporopontinus)

Część zasoczewkowa torebki wewnętrznej zawiera :

1). promienistość wzrokową (radiatio optica)

2). część promienistości wzgórzowej (radiatio thalamica) - (część konara tylnego wzgórza łącząca wzgórze z korą płata potylicznego i tylnymi częściami zakrętów płata ciemieniowego).

3). drogę korowo-pokrywową (tractus corticotectalis)

Część podsoczewkowa torebki wewnętrznej zawiera :

1). promienistość wzrokową (radiatio optica)

2). promienistość słuchową (radiatio acustica)

3). drogę korowo-pokrywową (tractus corticotectalis)

4). drogę skroniowo-mostową (tractus temporopontinus)

5). drogę ciemieniowo-mostową (tractus parietopontinus)

6). drogę potyliczno-mostową (tractus occipitopontinus)

7). część promienistości wzgórzowej (część konara tylnego wzgórza łączący wzgórze z korą płata potylicznego i skroniowego)

Część nadsoczewkowa zawiera :

1). część promienistości wzgórzowej (część konara górnego wzgórza : włókna łączące jądro brzuszne tylne wzgórza i korę zakrętu zaśrodkowego oraz jądro brzuszne pośrednie z korą ruchową płata czołowego.

Konar dolny wzgórza nie przechodzi przez torebkę wewnętrzną, lecz otacza ją od dołu, biegnąc pod dolną powierzchnią jądra soczewkowatego jako jeden ze składników tzw. pętli konarowej (ansa peduncularis).

Włókna kojarzeniowe półkuli

Łączą różne ośrodki tej samej półkuli między sobą. Dzielimy je na :

1). korowe - łączą ośrodki tego samego zakrętu między sobą.

2). podkorowe

a). krótkie - łączą dwa sąsiednie zakręty.

b). długie - łączą płaty jednej półkuli między sobą. Wyróżniamy następujące pęczki długich włókien kojarzeniowych :

- pęczek obręczy - przebiega w obrębie gyrus cinguli łącząc płat czołowy i ciemieniowy z zakrętami przyhipokampowymi i obydwoma zakrętami potyliczno-skroniowymi.

- pęczek haczykowaty - łączy zakręty oczodołowe z przednią częścią płata skroniowego (zespala się także z torebką zewnętrzną i ostatnią)

- pęczek podłużny górny - łączy zakręty górno-bocznej powierzchni półkuli (zakręt czołowy górny i środkowy z płatem ciemieniowym i potylicznym oraz poprzez tzw. pęczek łukowaty z płatem skroniowym).

- pęczek podłużny dolny - łączy zakręty płata skroniowego i potylicznego.

- pęczek podspoidłowy - łączy płat czołowy z potylicznym (także jądro ogoniaste ze skorupą jądra soczewkowatego oraz korę z jądrem ogoniastym).

- pęczek potyliczny pionowy - łączy tylną część płata ciemieniowego z płatem skroniowym i potylicznym.

Ośrodki kory mózgowej : Pola Brodmanna

Pole 3,1,2 - korowy ośrodek czucia (zakręt zaśrodkowy i część tylna płacika okołośrodkowego) - docierają tu drogi : rdzeniowo-wzgórzowo-opuszkowo-korowa, rdzeniowo-wzgórzowo-korowa i jądrowo-wzgórzowo-korowa.

Pole 5, 7, 40 - wtórna kora czuciowa somatosensoryczna, w której odbywają się złożone analizy bodźców czuciowych, kojarzenie pobudzeń kinestetycznych i wzrokowych z czynnościami ruchowymi (płacik ciemieniowy górny i górna część płacika ciemieniowego dolnego = zakręt nadbrzeżny)

Pole 4 - pierwotna kora ruchowa (zakręt przedśrodkowy i część przednia płacika okołośrodkowego) - wychodzi stąd większość włókien dróg korowo-rdzeniowych i korowo-jądrowych.

Pole 6 - kora przedruchowa (tylne części zakrętów czołowych górnego i środkowego) - ruchy kompleksowe obejmujące znaczne obszary ciała.

Pole 8 - korowy ośrodek spojrzenia w bok (zakręt czołowy środkowy)

Pole 10 - kora przedczołowa = ośrodek wyższej uczuciowości i abstrakcyjnego myślenia (część przednia zakrętów czołowych)

Pole 17 - korowy ośrodek wzroku (górna i dolna ściana bruzdy ostrogowej, część powierzchni zakrętu językowatego i klinka).

Pole 18, 19 - wtórne kojarzeniowe pola wzrokowe (przyśrodkowa powierzchnia płata potylicznego - area para- et peristriata)

Pole 21,22 - wtórne pole słuchowe (zakręt skroniowy górny)

Pole 34 - korowy ośrodek węchu (hak zakrętu hipokampa)

Pole 39 - ośrodek czytania (jego uszkodzenie wywołuje aleksję - zakręt kątowy)

Pole 41 - korowy ośrodek słuchu (zakręty skroniowe poprzeczne,)

Pole 42 - czuciowy ośrodek mowy (zakręt skroniowy górny, tylna część)

Pole 43 - korowy ośrodek smaku (wieczko czołowo-ciemieniowe, jego powierzchnia ukryta w bruździe bocznej)

Pole 44, 45 - ruchowy ośrodek mowy (tylna i wieczkowa część zakrętu czołowego dolnego)

Pole 52 - ośrodek pisarski (uszkodzenie wywołuje agrafię - przednia część zakrętu skroniowego górnego).

UKŁAD KOMÓR MÓZGU :

Komora IV Jest jedną z przestrzeni płynowych układu komorowego mózgowia, powstałych przez poszerzenie światła pierwotnej cewy nerwowej (w przypadku komory IV jest to poszerzenie światła cewy nerwowej w obrębie tyłomózgowia). Ma kształt namiotu, który swoim szczytem wcina się w móżdżek w miejscu zwanym wierzchem (fastigium).

Ścianę przednią tworzy dół równoległoboczny (fossa rhomboidea).

Sklepienie jest utworzone w części przedniej przez : - zasłonę rdzeniową górną

- parzyste konary górne móżdżku

w części tylnej tworzą go : - grudka móżdżku (nodulus cerebelli)

- parzysta zasłona rdzeniowa dolna

- taśma naczyniówkowa komory IV

- zasuwka

Komunikacja : 1). przez wodociąg mózgu z komorą III

2). przez kanał centralny rdzenia przedłużonego z kanałem centralnym rdzenia kręgowego

3). przez otwór pośrodkowy i dwa otwory boczne z przestrzenią podpajęczynówkową mózgowia.

Komora IV posiada kilka zachyłków : zachyłek boczny (recessus lateralis ventriculi quarti) położony na powierzchni podstawnej mózgowia między kłaczkiem, migdałkiem, konarem środkowym móżdżku oraz rdzeniem przedłużonym. Częściowo przykrywają go włókna nerwu IX i X. Z zachyłku bocznego przez otwór boczny komory IV wydostaje się część splotu naczyniówkowego zwana koszyczkiem Bochdaleka.

Zachyłek wierzchu (recessus fastigii) jest ograniczony od góry zasłoną rdzeniową górną, od dołu grudką robaka, od boków konarem górnym móżdżku i zasłoną rdzeniową dolną.

W dolnym końcu komory IV mogą występować dwa drobne zachyłki przedzielone zasuwką : przedni - tzw. komora Arancjusza i tylny tzw. zachyłek pozazasuwkowy.

Komora III Jest szczelinowatą, czworoboczną, strzałkowo ustawioną przestrzenią zlokalizowaną w międzymózgowiu, leży pomiędzy dwoma wzgórzami. Ograniczenia :

1). od dołu : istota szara środkowa podwzgórza - ciała suteczkowate

- guz popielaty wraz z lejkiem i przysadką

- skrzyżowanie wzrokowe wraz pasmami wzrokowymi

2). bocznie : przyśrodkowa powierzchnia wzgórza i podwzgórza oddzielone bruzdą podwzgórzową (na tej ścianie znajduje się zrost międzywzgórzowy (adhaesio interthalamica)

3). od tyłu : spoidło mózgu tylne

- szyszynka (corpus pineale)

- spoidło uzdeczek (commissura habenularum)

4). od przodu : - słupy sklepienia (columnae fornicis)

- spoidło mózgu przednie

- blaszka krańcowa (lamina terminalis)

5). Od góry : - pień ciała modzelowatego (truncus corporis callosi)

- trzon sklepienia (corpus fornicis)

- tkanka naczyniówkowa komory III (tela choroidea ventriculi III)

Komora III komunikuje się z komorą IV przez wodociąg mózgu, a z komorami bocznymi przez otwory międzykomorowe (foramina interventricularia). Otwór międzykomorowy jest ograniczony :

- od przodu przez : powierzchnię tylną części wolnej słupa sklepienia

- od tyłu przez : guzek przedni wzgórza ( tuberculum anterius thalami)

Zachyłki komory III to : w ścianie dolnej zachyłek wzrokowy (recessus opticus) ograniczony z przodu blaszką krańcową, a z tyłu istotą szarą leżącą nad skrzyżowaniem wzrokowym. Za skrzyżowaniem wzrokowym dno komory III się obniża tworząc zachyłek lejka (recessus infundibuli). Niekiedy w obrębie guza popielatego widać jeszcze jedno uwypuklenie komory zwane zachyłkiem woreczkowym (recessus saccularis). Nad spoidłem tylnym mózgu widać zachyłek szyszynkowy (recessus pinealis) ograniczony od góry spoidłem uzdeczek. Nad spoidłem uzdeczek i częściowo nad szyszynką znajduje się zachyłek nadszyszynkowy (recessus suprapinealis) przykryty od góry tkanką naczyniówkową.

Komora boczna Leży w kresomózgowiu. Składa się z czterech części : róg przedni (cornu anterius) leży w płacie czołowym, część środkowa (cella media) w płacie ciemieniowym, róg tylny (cornu posterius) w płacie potylicznym i róg dolny (cornu inferius) w płacie skroniowym. Ograniczenia :

1). róg przedni : - od góry i przodu :promienistość ciała modzelowatego

- od boku : głowa jądra ogoniastego

- przyśrodkowo :blaszka przegrody przezroczystej

2). część środkowa : - od góry : promienistość ciała modzelowatego

- od boku : trzon jądra ogoniastego

- przyśrodkowo :trzon sklepienia

- od dołu : górna powierzchnia wzgórza

prążek krańcowy (stria terminalis)

blaszka przytwierdzona (lamina affixa)

tkanka naczyniówkowa komory bocznej

żyła wzgórzowo-prążkowiowa górna (vena thalamostriata superior)

3). róg tylny : - od boku :obicie (tapetum) - włókna promienistości ciała modzelowatego

- przyśrodkowo :ostroga ptasia (calcar avis)

opuszka rogu tylnego (bulbus cornu posterioris)

4). róg dolny : - od góry i boku :obicie

ogon jądra ogoniastego

prążek krańcowy

guzek migdałowaty (tuberculum amygdalae)

- od dołu i przyśrodkowo : wyniosłość poboczna (eminentia collateralis)

hipokamp pokryty korytem

strzępek hipokampa

tkanka naczyniówkowa komory bocznej

Krążenie płynu mózgowo-rdzeniowego :

Płyn mózgowo-rdzeniowy (liquor cerebrospinalis) jest produkowany przez sploty naczyniówkowe komór mózgu, komórki wyściółki i mikrogleju. Dzienna produkcja wynosi ok. 550 ml, przy czym przeciętna ilość płynu w mózgowiu i rdzeniu kręgowym wynosi ok. 135 ml.

Płyn jest produkowany głównie przez sploty naczyniówkowe komór bocznych (zwłaszcza rogów dolnych); z komór bocznych płyn przedostaje się przez otwory międzykomorowe (foramina interventricularia) do komory III. Otwór międzykomorowy jest ograniczony od przodu przez słup sklepienia, a od tyłu przez guzek przedni wzgórza. Z komory III płyn dostaje się do komory IV przez wodociąg mózgu (aquaeductus cerebri).

W stropie komory IV znajdują się trzy otwory (dwa otwory boczne Luschki - aperturae laterales i jeden otwór pośrodkowy Magendie - apertura mediana). Przez te otwory płyn dostaje się do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia. Przestrzeń ta nie jest jednolicie szeroka; miejsca poszerzone noszą miano zbiorników podpajęczynówkowych (cisternae subarachnoideales).

Na podstawie mózgu znajdują się następujące zbiorniki :

1). zbiornik móżdżkowo-rdzeniowy (cisterna cerebellomedullaris)

2). zbiornik podstawny (cisterna basalis) - leży na podstawie mózgu na przestrzeni od piramid rdzenia przedłużonego do skrzyżowania wzrokowego. Dzieli się na :

a). zbiornik mostu (cisterna pontis), od którego odgałęziają się :

- zbiornik okalający (cisterna ambiens), który ulega przedłużeniu w zbiornik żyły wielkiej mózgu (cisterna venae cerebri magnae) oraz zbiornik ciała modzelowatego (cisterna corporis callosi).

- zbiornik dołu bocznego mózgu (cisterna fossae lateralis cerebri).

b). zbiornik międzykonarowy (cisterna interpeduncularis)

c). zbiornik skrzyżowania (cisterna chiasmatis)

d). zbiornik blaszki krańcowej (cisterna laminae terminalis) - łączy się ze zbiornikiem ciała modzelowatego.

Niewielka ilość płynu przedostaje się z komory IV do kanału centralnego rdzenia kręgowego, choć często to połączenie jest niedrożne. Płyn wypełnia zbiorniki na podstawie mózgowia i wpływa z nich do przestrzeni podpajęczynówkowej rdzenia kręgowego oraz wypełnia pozostałe zbiorniki w jamie czaszki.

Drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego

1. Płyn mózgowo-rdzeniowy jest częściowo resorbowany do splotów naczyniówkowych komór.

2. ok. 70 % płynu jest resorbowane z przestrzeni podpajęczynówkowej do naczyń żylnych opony miękkiej.

3. ok. 10 % poprzez ziarnistości opony pajęczej (wykształcają się w pełni ok. 10 roku życia) dostaje się do zatok żylnych opony twardej (zwłaszcza do zatoki strzałkowej górnej).

4. ok. 20 % płynu odpływa przez wypustki opony pajęczej, które otaczają nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe, do szczelin tkankowych osłonek nerwowych (opona pajęcza przechodzi w epineurium, a stąd do naczyń chłonnych).

UNACZYNIENIE MÓZGOWIA

Krew do mózgowia dochodzi za pośrednictwem parzystych tętnic kręgowych (aa. vertebrales) od tt. podobojczykowych oraz parzystych tętnic szyjnych wewnętrznych (aa. carotis internae) od tt. szyjnych wspólnych.

Tętnica kręgowa po przebiciu błony szczytowo-potylicznej tylnej dostaje się do dołu tylnego czaszki przez otwór wielki. Następnie wzdłuż brzusznej powierzchni rdzenia przedłużonego kieruje się do góry i przyśrodkowo, aby połączyć się z drugostronną tętnicą w tętnicę podstawną (a. basilaris). Tętnica podstawna biegnie w bruździe podstawnej mostu i kończy się w dole międzykonarowym, dzieląc się na dwie tętnice mózgu tylne (aa. cerebri posteriores).

W dole tylnym czaszki tętnica kręgowa oddaje :

1). t. rdzeniową tylną (a. spinalis posterior) - unaczynia powierzchnię komorową rdzenia przedłużonego, pęczki: smukły i klinowaty, pasmo rdzeniowe nerwu trójdzielnego.

2). t. rdzeniowa przednia (a. spinalis anterior) - w odcinku czaszkowym jej gałęzie unaczyniają głównie piramidy rdzenia przedłużonego (wraz z końcowymi odcinkami tt. kręgowych, początkowe odcinki tt. rdzeniowych przednich tworzą tzw. koło tętnicze rdzenia przedłużonego).

3). t. dolna tylna móżdżku (a. cerebelli inferior posterior) - unaczynia rdzeń przedłużony, korzenie n. IX i X, móżdżek oraz splot naczyniówkowy komory IV.

Gałęzie mózgowe tętnicy podstawnej to :

1). t. dolna przednia móżdżku (a. cerebelli inferior anterior) - unaczynia most, korzenie nerwów VI, VII, VIII, móżdżek oraz splot naczyniówkowy komory IV.

2). t. błędnika (a. labyrinthi) - odchodzi także od t. dolnej przedniej móżdżku.

3). gałęzie do mostu (rami ad pontem) - unaczyniają most, korzenie nn. VI, VII i VIII.

4). t. górna móżdżku (a. cerebelli superior) - unaczynia most, konar mózgu, wzgórek dolny blaszki pokrywy i móżdżek.

5). t. tylna mózgu (a. cerebri posterior) - wyróżniamy w niej trzy części :

a). część przedzespoleniowa (termin dotyczy połączenia z t. łączącą tylną) - leży ku przodowi od dołu międzykonarowego i odnogi mózgu.

b). część zazespoleniowa - biegnie bocznie i ku tyłowi dokoła śródmózgowia, w zbiorniku okalającym i przechodzi przez wcięcie namiotu móżdżku na powierzchnię przyśrodkową płata skroniowego.

c). część korowa - po krótkim przebiegu wzdłuż zakrętu przyhipokampowego dzieli się na tętnice potyliczną przyśrodkową i boczną. Przyśrodkowa oddaje t. ciemieniowo-potyliczną i t. ostrogową do powierzchni przyśrodkowej płata potylicznego (wnikają do odpowiednich bruzd). Natomiast boczna jako t. skroniowo-potyliczna biegnie na powierzchni dolnej płatów skroniowego i potylicznego.

Gałęzie t. tylnej mózgu :

- naczyniówkowe

- środkowe

- korowe

Zakres zaopatrzenia t. mózgu tylnej :

1. konary mózgu

2. niskowzgórze

3. tylna część podwzgórza

4. szyszynka

5. sploty naczyniówkowe komory III i bocznej

6. blaszka pokrywy

7. częściowo ogon jądra ogoniastego

8. wzgórze i ciała kolankowate (aa. thalamoperforatae et geniculothalamicae)

9. cz. dolna torebki wewnętrznej (czasem nadwzgórze)

10. płat skroniowy

11. płat potyliczny

12. cz. płata ciemieniowego

Tętnica szyjna wewnętrzna (a. carotis interna) po przebiciu opony twardej oddaje :

1). t. łączącą tylną (a. communicans posterior) - zespala t. szyjną wewnętrzną z t. tylną mózgu. Biegnie nad zatoką jamistą, bocznie od guza popielatego i ciała suteczkowatego. Od góry przylega do niej pasmo wzrokowe, boczna cz. podwzgórza i odnoga mózgu. Zaopatruje :

- pasmo wzrokowe

- guz popielaty

- wzgórze

- podwzgórze

2). t. naczyniówkową przednią (a. choroidea anterior) - biegnie wzdłuż haka zakrętu przyhipokampowego, krzyżując pasmo wzrokowe i zbliżając się do odnogi mózgu. W pobliżu ciała kolankowatego bocznego zagina się w bok, krzyżując dolną powierzchnię pasma wzrokowego i wnika do rogu dolnego komory bocznej zaopatrując splot naczyniówkowy komory bocznej. Zaopatruje :

- splot naczyniówkowy komory bocznej

- hak zakrętu przyhipokampowego

- część ciała migdałowatego

- ogon jądra ogoniastego

- jądro soczewkowate

- tylną odnogę torebki wewnętrznej

- podwzgórze

- ciało kolankowate boczne

- pasmo wzrokowe

- konar mózgu

3). t. środkową mózgu (a. cerebri media) - jest bezpośrednim przedłużeniem t. szyjnej wewnętrznej. W jej przebiegu wyróżniamy trzy części : klinową, wyspową i korową.

Część klinowa : rozpoczyna się w pobliżu skrzyżowania wzrokowego; biegnie w bok wzdłuż powierzchni istoty dziurkowanej przedniej, wnikając do bruzdy bocznej (po progu wyspy); następnie poprzecznie wzdłuż skrzydła mniejszego k. klinowej.

Część wyspowa : na pograniczu części klinowej i wyspowej t. środkowa mózgu dzieli się na 2 lub 3 główne pnie tętnicze, które biegną ku tyłowi przylegając do powierzchni wyspy.

W części korowej gałęzie biegną między wieczkiem czołowo-ciemieniowym a skroniowym, wychodząc na powierzchnię górno-boczną półkuli (t. ciemieniowa tylna, t. zakrętu kątowego, t. skroniowa tylna).

Zakres zaopatrzenia t. mózgu środkowej :

1. jądro soczewkowate

2. torebka wewnętrzna (obecnie uważa się, że nie istnieje nic takiego jak "t. krwotoków mózgowych - Charcota", którą miała być jedna z tętnic prążkowiowych bocznych odchodząca od t. mózgu środkowej pod kątem prostym) - kolano i przylegające części odnóg.

3. jądro ogoniaste

4. płat skroniowy (zakręty skroniowe : górny i środkowy oraz biegun skroniowy)

5. płat czołowy (t. oczodołowa, t. czołowo-oczodołowa, t. przedśrodkowa, t. środkowa - w odp. bruzdach)

6. płat ciemieniowy (t. ciemieniowa przednia = t. zaśrodkowa, t. ciemieniowa tylna, t. zakrętu kątowego)

7. płat wyspowy

4). t. przednią mózgu (a. cerebri anterior) - jest drugą gałęzią końcową t. szyjnej wewnętrznej. Biegnie nad pęczkiem wzrokowym, przyśrodkowo wchodząc do szczeliny podłużnej mózgu, początkowo do przodu od blaszki krańcowej, następnie zatacza łuk dokoła kolana ciała modzelowatego, a później ku tyłowi wzdłuż górnej powierzchni jego pnia i płata. Oddaje :

a). t. łączącą przednią (a. communicans anterior) - jest to poprzeczne zespolenie dwóch tt. mózgu przednich.

b). gałęzie środkowe

c). gałęzie korowe

Zakres zaopatrzenia t. mózgu przedniej :

1. głowa jądra ogoniastego

2. odnoga przednia torebki wewnętrznej

3. płat czołowy

4. płat ciemieniowy - głownie powierzchnia przyśrodkowa (w tym płacik okołośrodkowy i przedklinek).

Koło tętnicze mózgu (circulus arteriosus cerebri)

Tętnice zaopatrujące mózg, pochodzą de facto z dwóch źródeł : od tt. szyjnych wewnętrznych i tt. kręgowych. Na podstawie mózgowia tętnice te zespalają się ze sobą w charakterystyczny sposób tworząc tzw. koło tętnicze mózgu. W skład koła tętniczego mózgu (Willisa) wchodzą :

- dwie tt. mózgu tylne

- dwie tt. łączące tylne (od szyjnych wewnętrznych)

- dwie tt. szyjne wewnętrzne

- dwie tt. mózgu przednie

- jedna t. łącząca przednia

Jest dość kontrowersyjnym pytanie, czy t. podstawna wchodzi w skład koła tętniczego mózgu ? Dzieli się ona na dwie tt. mózgu tylne (wchodzące w skład koła), stąd sama przednia krawędź podziału może być zaliczona

w skład koła, niemniej jednak głównymi składowymi są tętnice wymienione powyżej.

Koło tętnicze leży na podstawie czaszki, w części środkowej dołu środkowego czaszki, w przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia, otaczając siodło tureckie i tworząc krąg dookoła : blaszki krańcowej, skrzyżowania wzrokowego, guza popielatego, ciał suteczkowatych oraz istoty dziurkowanej tylnej (głównie wokół tworów widocznych na powierzchni podstawnej międzymózgowia - podwzgórza).

Zestawienie unaczynienia poszczególnych części mózgowia.

1. most i rdzeń przedłużony : - aa. paramedianae od : tt. rdzeniowych przednich (przed ich połączeniem się w nieparzystą tętnicę), końcowych odcinków tt. kręgowych i początkowego odcinka t. podstawnej.

- rami ad pontem od a. basilaris

- aa. laterales od tt. móżdżku dolnych lub od tt. kręgowych i t. podstawnej

- aa. posteriores od tt. dolnych tylnych móżdżku i tt. rdzeniowych tylnych

2. móżdżek : - aa. cerebelli inferiores posteriores od aa. vertebrales

- aa. cerebelli inferiores anteriores od a. basilaris

- aa. cerebelli superiores od a. basilaris

- ponadto aa. tonsillares (tt. migdałka móżdżku) od tt. kręgowych

3. śródmózgowie : - aa. paramedianae - od końcowego odcinka t. podstawnej i początkowych odcinków tt. tylnych mózgu i tt. łączących tylnych (unaczyniają przyśrod kową powierzchnię odnóg mózgu, przyśrodkową część nakrywki, istoty czarnej, istoty szarej środkowej, jądra nn. czaszkowych III i IV.

- aa. laterales - od tt. tylnych mózgu, tt. górnych móżdżku, tt. naczyniówkowych przednich (do części bocznej konarów mózgu).

- aa. posteriores - od tt. tylnych mózgu i tt. górnych móżdżku (unaczyniają blaszkę pokrywy)

4. międzymózgowie :- wzgórze : gałęzie od t. tylnej mózgu, t. łączącej tylnej i t.naczyniówkowej przedniej (od t. tylnej mózgu odchodzą tzw. tt. wzgórzowo-dziurkowane, które zaopatrują jądro środkowe, jądro przyśrodkowe i brzuszne pośrednie;

natomiast tt. wzgórzowo-kolankowe zaopatrują poduszkę, ciała kolankowate i jj. brzuszne tylne. Od t. łączącej tylnej odchodzą tt. guzowo-wzgórzowe zaopatrujące przyśrodkową część wzgórza w odcinku przednim)

- nadwzgórze i splot naczyniówkowy komory III są zaopatrywane przez gałęzie naczyniówkowe t. tylnej mózgu.

- podwzgórze wraz z pasmem wzrokowym i skrzyżowaniem wzrokowym jest unaczynione przez gałęzie od t. łączącej przedniej, t. przedniej mózgu, t. szyjnej wewnętrznej, t. łączącej tylnej i w nieznacznym stopniu przez t. tylną mózgu.

5. kresomózgowie : - gałęzie od t. przedniej mózgu, t. środkowej mózgu, t. naczyniówkowej przedniej i t. tylnej mózgu.

- t. przednia mózgu : część odnogi przedniej torebki wewnętrznej i część głowy jądra ogoniastego

- t. środkowa mózgu : gałka blada, skorupa, część głowy i ogona jądra ogoniastego, kolano torebki wewnętrznej i przylegające części odnogi przedniej i tylnej.

- t. naczyniówkowa przednia : część odnogi tylnej torebki wewnętrznej, część ogona jądra ogoniastego, część tylną skorupy i gałki bladej i część przyśrodkową ciała migdałowatego.

- t. tylna mózgu : drobne odcinki torebki wewnętrznej i jądra ogoniastego.

Zaopatrzenie korowe kresomózgowia :- a. cerebri anterior : zakręt czołowy górny i przylegające części zakrętu przedśrodkowego, zaśrodkowego i płacika ciemieniowego górnego, zakręt prosty, przednie i przyśrodkowe części zakrętów oczodołowych, a na powierzchni przyśrodkowej półkuli wszystkie części położone do przodu od przedklinka.

- a. cerebri media : przeważająca część płata czołowego i ciemie-niowego, zakręt skroniowy górny i dolny, tylną boczną część zakrętów oczodołowych i biegun skroniowy.

- a. cerebri posterior : płat potyliczny, część tylną płacika ciemie-niowego górnego, zakręt skroniowy dolny, zakręty potyliczno-skroniowe, zakręt hipokampa, klinek, część przednią przedklinka.

Odpływ krwi żylnej z mózgowia :

Żyły mózgowia w swym przebiegu nie towarzyszą tętnicom i mają inne nazwy. Poza tym o ile tętnice opony twardej nie biorą udziału w zaopatrzeniu mózgowia, o tyle odpływ krwi żylnej z opon i mózgowia jest wspólny i prowadzi przez zatoki żylne.

Do większych żył mózgowia należą żyły mózgu (vv. cerebri), zbierające krew z półkul mózgu, międzymózgowia i częściowo ze śródmózgowia, oraz żyły móżdżku (vv. cerebelli), znajdujące się w tylnym dole czaszki.

ŻYŁY MÓZGU tworzą dwa układy : głęboki i powierzchowny. Ponadto istnieje także żyła podstawna, do której uchodzą naczynia żylne zarówno powierzchowne, jak i głębokie.

Żyły głębokie mózgu :

- zbierają krew ze znacznej części jąder podkorowych i otaczającej je istoty białej, z międzymózgowia, ze ścian i splotów komory III i bocznej.

- uchodzą do żyły wewnętrznej mózgu (vena cerebri interna) - prawej i lewej; które następnie łączą się w nieparzystą żyłę wielką mózgu (vena cerebri magna).

Żyła wewnętrzna mózgu (vena cerebri interna) znajduje się w tkance naczyniówkowej nad komorą III. Powstaje w pobliżu otworu międzykomorowego (foramen interventriculare) z połączenia trzech żył :

1). żyły przedniej przegrody przezroczystej (vena septi pellucidi anterior dawn. żyła przegrody przezroczystej). Żyła tylna przegrody przezroczystej uchodzi często bezpośrednio do żyły wewnętrznej mózgu.

2). żyły wzgórzowo-prążkowiowej górnej (vena thalamostriata superior dawn. żyła wzgórzowo-prążkowiowa). Żż. wzgórzowo-prążkowiowe dolne uchodzą do ż. podstawnej lub do ż. wewnętrznej mózgu.

3). żyły naczyniówkowej górnej (vena choroidea superior dawn. żyła naczyniówkowa). Ż. naczyniówkowa dolna uchodzi najczęściej do żyły podstawnej.

Żyła wielka mózgu (vena cerebri magna) powstaje z połączenia żył wewnętrznych mózgu (prawej

i lewej). Leży w dole tylnym czaszki, powyżej wzgórków górnych blaszki pokrywy, pomiędzy szyszynką i płatem ciała modzelowatego. Uchodzi do zatoki prostej w miejscu połączenia sierpa mózgu i namiotu móżdżku.

Żyły powierzchowne mózgu :

- rozróżniamy cztery grupy żył powierzchownych :

1). żyły górne mózgu (vv. cerebri superiores) - biegną wzdłuż bruzd oraz na powierzchni zakrętów półkul mózgowych, uchodząc do zatoki strzałkowej górnej. Dzielimy je na boczne i przyśrodkowe.

2). żyły dolne mózgu (vv. cerebri inferiores) - zbierają krew z dolnej powierzchni półkul, dolnych części powierzchni przyśrodkowej oraz powierzchni wypukłej. Uchodzą do zatok żylnych opony twardej lub za pośrednictwem żyły podstawnej i żyły wielkiej mózgu. Dzielimy je na trzy grupy :

a). grupa przednia - zbiera krew z przedniej części zakrętów oczodołowych.

b). grupa środkowa - w jej skład wchodzą :

- żyła przednia mózgu (uchodzi do ż. podstawnej)

- żyła środkowa głęboka mózgu (łączy się z ż. poprzednią tworząc ż. podstawną)

- żyła środkowa powierzchowna mózgu (uchodzi do zatoki jamistej lub skalistej górnej)

c). grupa tylna - nieduże żyły zbierające krew głównie z dolnej części płata skroniowego i potylicznego, położone przyśrodkowo uchodzą do zatoki prostej, ż. wielkiej mózgu lub ż. podstawnej, zaś boczne z nich uchodzą do zatoki skalistej dolnej lub zatoki poprzecznej.

3). żyły zespalające (vv. anastomoticae)

a). żyła zespalająca górna (vena anastomotica superior s. Trolardi) - łączy żyłę środkową powierzchowną mózgu (a poprzez nią zatokę jamistą) z zatoką strzałkową górną.

b). żyła zespalająca dolna (vena anastomotica inferior s. Labbéi) - łączy żyłę środkową powierzchowną mózgu z zatoką poprzeczną.

4). żyła podstawna (vena basalis s. Rosenthali) - jest żyłą parzystą, powstającą w okolicy istoty dziurkowanej przedniej z połączenia żyły przedniej mózgu z żyłą środkową głęboką. Uchodzi do żyły wielkiej mózgu lub do żyły wewnętrznej mózgu lub czasem bezpośrednio do zatoki prostej. Obie żyły podstawne są połączone za pomocą położonej do przodu od skrzyżowania wzrokowego żyły łączącej przedniej (vena communicans anterior) i niestale występującej, biegnącej wzdłuż górnego brzegu mostu, żyły łączącej tylnej (vena communicans posterior). W ten sposób powstaje koło żylne mózgu (circulus venosus cerebri s. Ridleyi). W jego skład wchodzą :

- z przodu żyła łącząca przednia

- z tyłu żyła łącząca tylna

- po bokach : żyły podstawne i częściowo żyły przednie mózgu.

ŻYŁY MÓŻDŻKU dzielimy na górne i dolne. Wyróżniamy : żyłę górną robaka (vena superior vermis), żyły górne półkuli móżdżku (vv. hemisphaerii cerebelli superiores), żyłę dolną robaka (vena vermis inferior), żyły dolne półkuli móżdżku (venae hemisphaerii cerebelli inferiores).

DROGI PROJEKCYJNE CENTRALNEGO SYSTEMU NERWOWEGO.

DROGI ZSTĘPUJĄCE

Drogi zstępujące (RUCHOWE), czyli głównie drogi mózgowo-rdzeniowe, mają swój początek w różnych częściach mózgowia. Biorąc pod uwagę ich początek wyróżniamy :

1). drogi piramidowe (inaczej drogi korowo-rdzeniowe i korowo-jądrowe), biegnące z kory mózgu nieprzerwanie do rdzenia kręgowego. Przewodzą one impulsy dla ruchów dowolnych, czyli celowych, zamierzonych

i w pełni świadomych.

2). drogi pozapiramidowe, utworzone w głównej mierze z neurytów komórek znajdujących się w ośrodkach pnia mózgu. Przewodzą one impulsy dla ruchów automatyzowanych, nie w pełni świadomych, zautomatyzowanych.

Niektóre podręczniki do dróg zstępujących zaliczają także drogi układu autonomicznego, łączące ośrodki wegetatywne mózgowia z ośrodkami rdzenia kręgowego.

DROGI PIRAMIDOWE

Jak już wcześniej wspomniano, do tej grupy zalicza się drogi :

- korowo-rdzeniową

- korowo-jądrową.

Droga korowo-rdzeniowa (tractus corticospinalis)

Rozpoczyna się w komórkach piramidowych (Betza), położonych w górnej części zakrętu przedśrodkowego (gyrus praecentralis) oraz przedniej (czołowej) części płacika okołośrodkowego (lobulus paracentralis) w płacie czołowym (z dotychczasowych badań wynika, że w płaciku okołośrodkowym leżą komórki odpowiedzialne za wysyłanie impulsów do motoneuronów odpowiedzialnych za unerwienie mięśni kończyny dolnej). Wymienione ośrodki (głównie zakręt przedśrodkowy) tworzą pole nr 4 wg. Brodmana i są I neuronami tej drogi.

W zakręcie przedśrodkowym reprezentacja ruchowa tułowia i kończyny górnej zajmuje jego górną część (szczególnie obfita jest reprezentacja mięśni dłoni, zwłaszcza kciuka), a w dolnej części leży reprezentacja ruchowa głowy i szyi (zwłaszcza obfita dla mm. żwaczy) - można stąd przyjąć, że jeżeli chodzi o zakręt przedśrodkowy to włókna drogi korowo-rdzeniowej rozpoczynają się z jego górnej części, a droga korowo-jądrowa z dolnej połowy.

Neuryty komórek górnej części zakrętu przedśrodkowego i czołowej części płacika okołośrodkowego tworząc wieniec promienisty torebki wewnętrznej (corona radiata capsulae internae), przechodzą przez przednią część odnogi tylnej torebki wewnętrznej (dokładnie przez jej 2/3 przednie).

Z kresomózgowia droga korowo-rdzeniowa wchodzi do śródmózgowia, gdzie wspólnie z drogą korowo-rdzeniową tworzy 3/5 środkowe odnogi mózgu (przy czym włókna drogi korowo-rdzeniowej leżą w odnodze mózgu bocznie od włókien drogi korowo-jądrowej). Następnie droga korowo-rdzeniowa biegnie przez część brzuszną mostu (pars ventralis pontis). Włókna tej drogi ulegają tu częściowemu rozproszeniu, omijając leżące tu jądra własne części podstawnej mostu i powodują powstanie wyniosłości piramidowych mostu (eminentiae pyramidales pontis).

Przechodząc do rdzenia przedłużonego, włókna drogi korowo-rdzeniowej ponownie gromadzą się we wspólną wiązkę, tworząc na przedniej powierzchni piramidę rdzenia przedłużonego (pyramis medullae oblongatae). W dolnej części rdzenia przedłużonego, na pograniczu z rdzeniem kręgowym, większość włókien drogi piramidowej (80 - 90% wg. podręcznika A. Bochenka) krzyżuje się w skrzyżowaniu piramid (decussatio pyramidum) i przechodzi do sznura bocznego strony przeciwległej, tworząc drogę korowo-rdzeniową boczną (tractus corticospinalis lateralis). Pozostała część (10 - 20%) pozostaje po tej samej stronie, biegnąc w sznurze przednim rdzenia kręgowego jako droga korowo-rdzeniowa przednia (tractus corticospinalis anterior). Należy nadmienić także, iż w sznurze bocznym biegnie dodatkowo niewielka ilość włókien nie skrzyżowanych, które osobno wyodrębnia się jako drogę korowo-rdzeniową boczną nie skrzyżowaną.

Włókna drogi korowo-rdzeniowej przedniej krzyżują się w spoidle białym rdzenia kręgowego i dochodzą do -motoneuronów rogu przedniego rdzenia kręgowego, przy czym do skrzyżowania dochodzi na tej wysokości, gdzie znajduje się synapsa. Droga ta w sznurze przednim zajmuje pozycję pośrednią między jego powierzchnią przednią a przyśrodkową. Włókna drogi korowo-rdzeniowej przedniej wyczerpują się na wysokości zgrubienia szyjnego lub w części piersiowej rdzenia kręgowego (niezwykle rzadko dochodzą do zgrubienia lędźwiowego lub nawet do stożka rdzeniowego).

Z kolei droga korowo-rdzeniowa boczna leży w tylnej części sznura bocznego (nie przekraczając ku przodowi osi poprzecznej poprowadzonej przez spoidło białe) leżąc w części lędźwiowej i krzyżowej najbardziej powierzchownie. W wyższych partiach rdzenia kręgowego droga ta leży nieco głębiej oddzielona od powierzchni rdzenia przez drogę rdzeniowo-móżdżkową tylną. Kończy się również synapsami z -motoneuronami rogu (słupa) przedniego rdzenia kręgowego. Motoneurony te stanowią dla drogi korowo-rdzeniowej II neuron.

Droga korowo-jądrowa (tractus corticonuclearis)

Droga ta bywa nazywana drogą korowo-opuszkową (tractus corticobulbaris), ponieważ jej najdłuższe włókna kończą się w rdzeniu przedłużonym (opuszce rdzenia kręgowego). Rozpoczyna się w 1/3 dolnej zakrętu przedśrodkowego (pole nr 4 wg. Brodmana), a komórki tego zakrętu stanowią I neuron tej drogi. Neuryty tych komórek tworzą wieniec promienisty torebki wewnętrznej i biegną przez kolano torebki wewnętrznej (genu capsulae internae) - od przodu ku tyłowi biegną włókna korowo-jądrowe dla jąder ruchowych nn. III, IV, VI; IX i X; V; XII; VII oraz VII i XI. Z kresomózgowia włókna przechodzą do śródmózgowia, gdzie biegną wspólnie z drogą korowo-rdzeniową, tworząc 3/5 środkowe odnogi mózgu, biegnąc przyśrodkowo od włókien drogi korowo-rdzeniowej (UWAGA !!! wg. podręcznika włókna tej drogi znajdują się przeważnie w przyśrodkowej części odnogi mózgu, mieszając się z włóknami drogi korowo-rdzeniowej i korowo-mostowej. Rozróżnia się dwa skupiska tej drogi : drogę korowo-jądrową przyśrodkową i boczną).

W śródmózgowiu część włókien tej drogi odłącza się by dojść do jąder ruchowych nerwów czaszkowych III i IV. Ze śródmózgowia droga przechodzi do części podstawnej mostu, gdzie kolejna część włókien odchodzi by dojść do jąder ruchowych nerwów czaszkowych V, VI i VII.

Następnie droga przechodzi do rdzenia przedłużonego, gdzie włókna dochodzą do jąder ruchowych nerwów czaszkowych IX, X, XI i XII.

Charakterystyczną cechą drogi korowo-jądrowej jest częściowe skrzyżowanie jej włókien. Przed dojściem do jąder ruchowych nerwów czaszkowych część włókien przechodzi na stronę przeciwną, tzn. Do jądra ruchowego nerwu czaszkowego dochodzą włókna skrzyżowane (z przeciwnej półkuli) i włókna nieskrzyżowane (z półkuli jednoimiennej).

Istnieją jednakże wyjątki od tej reguły. Są to : dolna część jądra ruchowego nerwu VII oraz jądro ruchowe nerwu XII. Dochodzą do nich wyłącznie włókna skrzyżowane (z przeciwległej strony).

W przypadku uszkodzenia drogi korowo-jądrowej po jednej stronie (np. w wyniku krwotoku na obszarze torebki wewnętrznej) występują u chorego objawy wyłącznie ze strony dolnej części jądra ruchowego nerwu VII i jądra ruchowego nerwu XII. Objawy są widoczne po stronie przeciwnej do uszkodzenia. Takie symptomy znajdują uzasadnienie w zaopatrywaniu pozostałych jąder ruchowych przez włókna korowo-jądrowe pochodzące z obu stron, a zatem istnieje jakby "podwójne zabezpieczenie" dla wszystkich jąder ruchowych nn. czaszkowych z wyjątkiem podanych powyżej. Możliwe jest różnicowanie porażeń nerwu twarzowego (VII). W przypadku porażenia centralnego (uszkodzenie drogi korowo-jądrowej) porażone są mięśnie mimiczne dolnej połowy jednej strony twarzy (PO STRONIE PRZECIWLEGŁEJ DO USZKODZENIA). W porażeniu obwodowym (uszkodzenie nerwu twarzowego) porażone są mięśnie mimiczne całej połowy twarzy (PO TEJ SAMEJ STRONIE CO USZKODZENIE).

UKŁAD POZAPIRAMIDOWY(Systema extrapyramidale)

Układ ten wytwarza i przewodzi impulsy dla ruchów zautomatyzowanych, mimowolnych, częściowo świadomych (np. chodzenie).

Rozmieszczenie ośrodków układu pozapiramidowego jest problematyczne. Mówi się o ośrodkach nadrzędnych, które mają leżeć w korze mózgu do przodu od bruzdy przedśrodkowej i do tyłu od bruzdy zaśrodkowej.

(UWAGA !!! wg. podręcznika obecnie nazwy układ pozapiramidowy używa się przeważnie tylko dla określonej grupy ośrodków : prążkowia (łupina = skorupa + jądro ogoniaste), gałki bladej, istoty czarnej, jądra niskowzgórzowego i jądra brzusznego przedniego wzgórza, ściśle ze sobą połączonych. Przy czym za centralny ośrodek uważa się gałkę bladą, która otrzymuje projekcje z prążkowia, a większość swoich neurytów wysyła do jądra brzusznego przedniego wzgórza. W ten sposób powstaje obwód neuronalny, którego kolejnymi etapami są : prążkowie - gałka blada - jądro brzuszne przednie (i pośrednie) wzgórza - kora ruchowa - prążkowie. Ponadto gałka blada ma być połączona obukierunkowymi połączeniami z jądrem niskowzgórzowym. Duże znaczenie mają także połączenia istoty czarnej z prążkowiem.).

Wg. tradycyjnego podziału do niższych ośrodków tego układu należą :

1. w kresomózgowiu : jądro ogoniaste, jądro soczewkowate, przedmurze i ciało migdałowate.

2. w międzymózgowiu : jądro niskowzgórzowe, jądra boczne i jądro przyśrodkowe wzgórza.

3. w śródmózgowiu : jądro czerwienne, istota czarna, jądra pokrywy, jądra tworu siatkowatego.

4. w moście : jądra przedsionkowe, jądra tworu siatkowatego.

5. w rdzeniu przedłużonym : dolne jądra oliwki i jądra tworu siatkowatego.

W ścisłym związku z układem pozapiramidowym jest móżdżek, który łączy się z ośrodkami kory mózgu (poprzez drogi korowo-mostowo-móżdżkowe), a także z niższymi ośrodkami tego układu (np. tractus tectocerebellaris, tr. reticulocerebellaris, tr. olivocerebellaris wliczając także drogi o przebiegu przeciwnym tj. np. tractus cerebelloreticularis). Dodatkowo poszczególne jądra układu pozapiramidowego łączą się ze sobą drogami krótkimi.

Szczególnie istotne jest połączenie jąder wzgórza z jądrami kresomózgowia, gdyż umożliwia przesłanie impulsu z podkorowego ośrodka czucia (leżącego we wzgórzu) na drogi odruchowe. Impuls ten płynie następnie a jądra soczewkowatego przez pętlę soczewkowatą (ansa lenticularis) do niższych pięter układu pozapiramidowego.

Z jąder układu pozapiramidowego leżących w pniu mózgu, oprócz dróg krótkich, wychodzą drogi długie :

• droga pokrywowo-rdzeniowa (tr. tectospinalis) - w sznurze przednim rdzenia kręgowego

• droga czerwienno-rdzeniowa (tr. rubrospinalis) - w sznurze bocznym rdzenia kręgowego

• droga siatkowo-rdzeniowa (tr. reticulospinalis) - biegną w sznurze bocznym (tr. reticulospinalis lateralis) i sznurze przednim (tr. reticulospinalis medialis)

• droga przedsionkowo-rdzeniowa (tr. vestibulospinalis) - w sznurze przednim rdzenia kręgowego

• droga oliwkowo-rdzeniowa (tr. olivospinalis) - na granicy sznura przedniego i bocznego rdzenia kręgowego.

Drogi te kończą się synapsami z - i γ-motoneuronami leżącymi w rogu (słupie) przednim rdzenia kręgowego.

DROGI WSTĘPUJĄCE

Drogi wstępujące (czuciowe) dzielimy na drogi przewodzące czucie powierzchowne i drogi czucia głębokiego. Do dróg wstępujących o specyficznym charakterze zaliczamy również drogi zmysłowe. Drogi czucia powierzchownego przewodzą czucie z tzw. eksteroreceptorów. Prowadzą czucie dotyku, ucisku, bólu, ciepła i zimna. Drogi czucia głębokiego przewodzą czucie z tzw. proprioreceptorów, tj. receptorów leżących w narządach układu ruchu (więzadłach, okostnej, torebkach stawowych, mięśniach, ścięgnach i powięziach). Ten rodzaj czucia charakteryzujemy więc jako czucie położenia, czucie stereognostyczne i czucie wibracji.

Drogi czucia głębokiego dzielimy na drogi czucia głębokiego świadomego i nieświadomego.

Droga rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowa (tractus spinobulbothalamocorticalis)

Należy do dróg czucia głębokiego (proprioceptywnego) świadomego.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych), (UWAGA !!! wg. podręcznika droga ta w przeciwieństwie do innych dróg rdzeniowo-mózgowych nie rozpoczyna się w komórkach istoty szarej rdzenia kręgowego. Charakteryzuje się także tym, że przewodzi czucie dotyku i ucisku, oprócz drogi rdzeniowo-wzgórzowej przedniej). Neuryty komórek tych zwojów biegną w korzeniach tylnych do rdzenia kręgowego, gdzie dochodzą do sznura tylnego. Włókna pochodzące z niższych partii (segmentów) ciała są odsuwane od istoty szarej rogu tylnego w stronę przyśrodkową przez włókna dochodzące z wyższych segmentów.

Sznur tylny począwszy od segmentu Th4 włącznie jest podzielony (w budowie zewnętrznej) przez bruzdę pośrednią tylną na dwa pęczki : przyśrodkowo leży pęczek smukły (fasciculus gracillis Golli), zawierający pęczki włókien nerwowych pochodzących z dolnych odcinków ciała (segmenty krzyżowe, lędźwiowe i większość piersiowych); bocznie leży pęczek klinowaty (fasciculus cuneatus Burdachi), zawierający włókna z górnych segmentów piersiowych i segmentów szyjnych (zatem zawiera neuryty zwojów rdzeniowych powyżej Th5). Stąd pęczek smukły występuje na całej długości rdzenia kręgowego, a pęczek klinowaty jedynie w części szyjnej i w najwyższych segmentach piersiowych.

Na całej długości rdzenia oba pęczki (zarówno w rdzeniu kręgowym, jak i w przedłużonym) nie przechodzą na drugą stronę tzn. się nie krzyżują. Z rdzenia kręgowego pęczki przechodzą do części grzbietowej rdzenia przedłużonego. Dochodzą tu do jądra smukłego (nucleus gracillis), klinowatego (nucleus cuneatus) i klinowatego dodatkowego (nucleus cuneatus accessorius). Włókna tych pęczków kończą się synapsami z komórkami tych jąder, a zatem w tych jądrach znajduje się II neuron tej drogi.

Włókna pęczka smukłego kończą się w jądrze o tej samej nazwie. Natomiast w pęczku klinowatym można wyróżnić dwie części : przyśrodkową i boczną. Część przyśrodkowa prowadząca włókna z segmentów piersiowych i dolnych szyjnych kończy się w jądrze klinowatym. Część boczna (przylegająca do jądra rdzeniowego nerwu trójdzielnego) prowadzi włókna z górnych segmentów szyjnych i kończy się w jądrze klinowatym dodatkowym. Włókna rozpoczynające się w jądrze smukłym i klinowatym, podążają przeważnie do przeciwległego wzgórza, tworząc drogę opuszkowo-wzgórzową, zwaną wstęgą przyśrodkową (lemniscus medialis). Włókna te po wyjściu z jąder smukłego i klinowatego, zataczają łuk dokoła istoty szarej środkowej, jako włókna łukowate wewnętrzne (fibrae arcuatae internae) i przechodzą za piramidami rdzenia przedłużonego do przeciwległej połowy, krzyżując się z włóknami strony przeciwległej. Powstaje w ten sposób skrzyżowanie wstęg (decussatio lemniscorum). Wychodząca ze skrzyżowania wstęga przyśrodkowa zagina się ku górze i biegnie w obrębie tworu siatkowatego.

W skład włókien łukowatych wewnętrznych wchodzą :

• neuryty jąder smukłego i klinowatego

• neuryty jąder nerwów czaszkowych

• neuryty jąder tworu siatkowatego

• włókna oliwkowo-móżdżkowe

Wstęga przyśrodkowa biegnie przez część grzbietową rdzenia przedłużonego, nakrywkę mostu i śródmózgowia. Dobocznie od niej znajdują się : wstęga rdzeniowa i wstęga trójdzielna. Wstęga przyśrodkowa i rdzeniowa (zawiera włókna drogi rdzeniowo-wzgórzowej) kończą się w jądrze brzusznym tylno-bocznym wzgórza. Wstęga trójdzielna (prowadzi neuryty komórek jądra rdzeniowego nerwu trójdzielnego, przewodzące czucie bólu, ciepła i zimna z przeciwległej połowy twarzy i błon śluzowych jamy nosowej, jamy ustnej i spojówki) kończy się w jądrze brzusznym tylno-przyśrodkowym wzgórza. Jądro brzuszne tylno-boczne jest więc trzecim neuronem tej drogi i jest podkorowym ośrodkiem czucia.

Neuryty komórek tego jądra przechodzą przez odnogę tylną torebki wewnętrznej, następnie biegną przez konar górny wzgórza (można to połączenie określić jako drogę wzgórzowo-korową) do korowego ośrodka czucia, leżącego w tylnej (ciemieniowej) części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole 3, 1, 2 wg. Brodmana).

Droga odruchu :

Drogi wychodzące ze wzgórza dają rozliczne możliwości przekazywania impulsów biegnących w omawianej drodze na inne ośrodki mózgowia np. na ośrodki układu pozapiramidowego. Np. część neurytów z jądra brzusznego tylno-bocznego dochodzi do jądra ogoniastego, a stąd impuls jest przekazywany do jądra soczewkowatego, skąd przez pętlę soczewkowatą (ansa lenticularis) dociera do niższych pięter układu pozapiramidowego, a z nich do motoneuronów rogu przedniego rdzenia kręgowego.

Droga rdzeniowo-wzgórzowo-korowa (tractus spinothalamocorticalis)

Droga ta należy do dróg czucia powierzchownego. Pierwszym neuronem są komórki zwojów rdzeniowych (międzykręgowych). (UWAGA!!! - w podręczniku - w dwóch miejscach istnieją przeciwstawne sądy :

1. pierwsze neurony tej drogi leżą w komórkach rogu tylnego rdzenia kręgowego, a następnie przez istotę pośrednią środkową i spoidło białe przechodzą na drugą stronę, krzyżując się z włóknami strony przeciwległej,

2. pierwszy neuron znajduje się w komórkach zwojów rdzeniowych, drugi w komórkach rogu tylnego rdzenia kręgowego i wreszcie trzeci neuron stanowią komórki jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza).

Neuryty komórek zwojów międzykręgowych biegną korzeniami tylnymi do rdzenia kręgowego i dochodzą do jądra własnego rogu tylnego, gdzie się kończą synapsami z komórkami tego jądra. Znajduje się tutaj II neuron tej drogi.

Neuryty komórek jądra własnego rogu tylnego rdzenia kręgowego tworzą dwie grupy włókien. Jedne przechodząc na stronę przeciwległą przez istotę szarą środkową kierują się do przeciwległego sznura bocznego tworząc drogę rdzeniowo-wzgórzową boczną (tractus spinothalamicus lateralis). Inne przez spoidło białe dochodzą do przeciwległego sznura przedniego jako droga rdzeniowo-wzgórzowa (tractus spinothalamicus anterior).

• droga rdzeniowo-wzgórzowa boczna prowadzi impulsy bólowe, ciepła i zimna.

• droga rdzeniowo-wzgórzowa przednia prowadzi impulsy czucia dotyku i ucisku.

Obie drogi z rdzenia kręgowego przechodzą do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, a następnie biegną przez nakrywkę mostu i śródmózgowia, dochodząc do wzgórza. W pniu mózgu drogi rdzeniowo-wzgórzowe określa się jako wstęgę rdzeniową (lemniscus spinalis).

W śródmózgowiu wstęga rdzeniowa biegnie w pobliżu wstęgi przyśrodkowej (lemniscus medialis) i dochodzi do jądra brzusznego tylno-bocznego wzgórza, gdzie jest trzeci neuron tej drogi.

Neuryty komórek tego jądra (podobnie jak w przypadku drogi rdzeniowo-opuszkowo-wzgórzowo-korowej) przechodzą przez odnogę tylną torebki wewnętrznej, następnie biegną przez konar górny wzgórza (można to połączenie określić jako drogę wzgórzowo-korową) do korowego ośrodka czucia, leżącego w tylnej (ciemieniowej) części płacika okołośrodkowego i górnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole 3, 1, 2 wg. Brodmana).

Droga odruchu jest analogiczna jak powyżej.

Droga jądrowo-wzgórzowo-korowa (tractus nucleothalamocorticalis)

Jest to droga czucia nerwów czaszkowych.

Należy zarówno do dróg czucia powierzchownego i głębokiego.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach czuciowych nerwów czaszkowych :

• w przypadku nerwu trójdzielnego (V) jest to zwój trójdzielny (ggl. trigeminale s. Gasseri)

• w przypadku nerwu pośredniego (VII) jest to zwój kolanka (ggl. geniculi)

• dla nerwu językowo-gardłowego (IX) są to zwoje : górny (wewnątrzczaszkowy) i dolny (zewnątrzczaszkowy = skalisty)

• dla nerwu błędnego (X) są to zwoje : szyjny i węzłowy.

Neuryty komórek zawartych w tych zwojach biegną odpowiednio w nerwach : trójdzielnym, pośrednim, językowo-gardłowym i błędnym. Wchodzą do pnia mózgu (n. V i pośredni wchodzą do mostu, a n. IX i X do rdzenia przedłużonego). Włókna kończą się synapsami z komórkami leżącymi w jądrach czuciowych tych nerwów. W przypadku nerwu V są to :

• jądro śródmózgowiowe nerwu trójdzielnego (dochodzą do niego bodźce z zakresu unerwienia n. żuchwowego)

• jądro czuciowe główne nerwu trójdzielnego (otrzymuje bodźce z części zakresu unerwienia n. szczękowego)

• jądro rdzeniowe nerwu trójdzielnego (do niego dochodzą bodźce z pozostałej części obszaru unerwienia n. szczękowego i z obszaru unerwienia n. ocznego).

W przypadku pozostałych nerwów jest to jądro samotne.

W jądrach tych leży drugi neuron tej drogi.

Neuryty wychodzące z jąder nerwu trójdzielnego ulegają przeważnie skrzyżowaniu w obrębie szwu i powyżej; wraz z włóknami nieskrzyżowanymi tworzą wstęgę trójdzielną (lemniscus trigeminalis), która w moście biegnie jako odrębny pęczek, a wyżej w śródmózgowiu zbliża się do wstęgi przyśrodkowej. Prawdopodobnie razem z włóknami wstęgi trójdzielnej biegną neuryty jądra samotnego. Wszystkie włókna dochodzą do wzgórza, do jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego, przy czym włókna z jądra samotnego dochodzą do przyśrodkowej części tego jądra zwanej jądrem brzusznym tylno-przyśrodkowym drobnokomórkowym lub jądrem łukowatym dodatkowym. W wymienionych jądrach leży trzeci neuron tej drogi.

Neuryty komórek tego jądra (podobnie jak w przypadku drogi rdzeniowo-wzgórzowo-korowej) przechodzą przez odnogę tylną torebki wewnętrznej, następnie biegną przez konar górny wzgórza (można to połączenie określić jako drogę wzgórzowo-korową) do korowego ośrodka czucia, leżącego w dolnej części zakrętu zaśrodkowego w płacie ciemieniowym (pole 3, 1, 2 wg. Brodmana).

Droga odruchu - jak w drogach poprzednich.

DROGI CZUCIA GŁĘBOKIEGO (PROPRIOCEPTYWNEGO) NIEŚWIADOMEGO

drogi rdzeniowo-móżdżkowe

Droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia (tractus spinocerebellaris anterior Goversi)

Drogi rdzeniowo-móżdżkowe przewodzą głównie impulsy z mięśni i stawów, podając aparat ruchowy pod kontrolę móżdżku. (UWAGA !!! - wg. podręcznika obie drogi rdzeniowo-móżdżkowe rozpoczynają się dopiero z komórek rdzenia kręgowego).

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach rdzeniowych (międzykręgowych). Neuryty komórek zwojowych biegną korzeniami tylnymi do rdzenia kręgowego i kończą się synapsami z komórkami jądra rogu tylnego. Tutaj znajdują się II neurony tej drogi. (UWAGA !!! wg. podręcznika komórkami macierzystymi drogi rdzeniowo-móżdżkowej przedniej są komórki rogów tylnych strony przeciwległej lub komórki istoty pośredniej środkowej, albo też komórki rogów przednich części lędźwiowej rdzenia. Nie jest też rozstrzygnięte czy wszystkie włókna krzyżują się przed wejściem do sznura bocznego - prawdopodobnie niżej leżące włókna są skrzyżowane, natomiast te, które pochodzą z części szyjnej rdzenia - nie są skrzyżowane).

Neuryty komórek tego jądra przechodzą na stronę przeciwną rdzenia kręgowego, najprawdopodobniej przez spoidło białe (czyli krzyżują się) i biegną ku górze w obwodowej części sznura bocznego (w części lędźwiowej leży mniej więcej pośrodku obwodowej części sznura bocznego, natomiast wyżej zajmuje miejsce bardziej ku przodowi, pomiędzy drogą rdzeniowo-móżdżkową tylną a miejscem wyjścia korzeni brzusznych). Z rdzenia kręgowego wchodzi do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, a stąd do nakrywki mostu, a potem do nakrywki śródmózgowia. Tu włókna się zaginają i dochodzą do móżdżku przez konar górny móżdżku oraz zasłonę rdzeniową górną.

Droga kończy się w korze płata przedniego i tylnego móżdżku oraz w jądrze kulkowatym i czopowatym. (UWAGA !!! - wg. podręcznika droga rdzeniowo-móżdżkowa przednia kończy się w obrębie kory płata przedniego). Tu leży trzeci neuron tej drogi.

Droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna (tractus spinocerebellaris posterior Flechsigi)

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach międzykręgowych (rdzeniowych). Neuryty komórek zwojów biegną korzeniami tylnymi do rdzenia kręgowego, mając synapsę z komórkami jądra piersiowego Stillinga-Clarke`a, leżącego u podstawy rogu tylnego w segmentach C8 - L1. W jądrze tym leżą II neurony tej drogi.

Neuryty komórek jądra piersiowego biegną w sznurze bocznym rdzenia kręgowego po tej samej stronie (nie krzyżują się). Z rdzenia kręgowego droga przechodzi do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, wchodząc do konara dolnego móżdżku i dochodzi do móżdżku, kończąc się w korze płata przedniego i tylnego oraz w jądrze kulkowatym i czopowatym. Dopiero w istocie białej robaka prawdopodobnie część włókien przechodzi na stronę przeciwną.(UWAGA !!! - wg. podręcznika droga rdzeniowo-móżdżkowa tylna kończy się w obrębie kory robaka).

PĘCZKI PODŁUŻNE

Pęczek podłużny grzbietowy (fasciculus longitudinalis dorsalis)

Jest to droga, która łączy ze sobą wszystkie jądra autonomiczne pnia mózgu i rdzenia kręgowego. Rozpoczyna się w podwzgórzu (w jądrze tylnym), biegnie w nakrywce śródmózgowia w istocie szarej środkowej otaczającej wodociąg mózgu, w nakrywce mostu, części grzbietowej rdzenia przedłużonego i sznurze bocznym rdzenia kręgowego.

Pęczek podłużny przyśrodkowy (fasciculus longitudinalis medialis)

Zadaniem tej drogi jest koordynacja ruchów gałek ocznych z ruchami głowy i szyi (pod wpływem bodźców działających na zakończenia receptorowe w kanałach półkolistych i przedsionku) . Rozpoczyna się w jądrze śródmiąższowym Cajala (w nakrywce śródmózgowia), biegnie przez nakrywkę śródmózgowia, nakrywkę mostu i część grzbietową rdzenia przedłużonego. Kończy się w rogu przednim rdzenia kręgowego. Łączy jądra n. III, IV, VI, jądra przedsionkowe, jądro n. XI i róg przedni rdzenia kręgowego w segmentach szyjnych. Na całej długości leży bezpośrednio przed istotą szarą środkową, wchodząc na końcu do sznura przedniego rdzenia kręgowego.

DROGI ZMYSŁOWE

Droga wzrokowa.

Droga wzrokowa biegnie z siatkówki oka do kory płata potylicznego. Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki dwubiegunowe siatkówki. (UWAGA !!! - wg. podręcznika droga wzrokowa jest drogą czteroneuronową gdyż za pierwsze neurony uważa się fotoreceptory : czopki i pręciki; dopuszcza się jednak twierdzenie, że komórki czopkowe i pręcikowe nie są neuronami drogi wzrokowe). Ich dendryty dochodzą do komórek czopkowych i pręcikowych. Neuryty komórek dwubiegunowych siatkówki dochodzą do komórek zwojowych siatkówki (komórek wzrokowo-zwojowych). Są one II neuronami drogi wzrokowej.

Neuryty komórek wzrokowo-zwojowych siatkówki tworzą nerw wzrokowy (n. opticus, n. II); początkowo kierują się zbieżnie do brodawki nerwu wzrokowego (papilla nervi optici), przy czym włókna rozpoczynające się w miejscu najostrzejszego widzenia w tzw. plamce (macula) tworzą odrębny pęczek plamkowo-brodawkowy (fasciculus maculopapillaris). (UWAGA !!! przeprowadzając pionową linię przez plamkę można podzielić siatkówkę na cztery części : nosową (przyśrodkową górną i dolną oraz skroniową (boczną) górną i dolną). Nerw wzrokowy następnie dochodzi do skrzyżowania wzrokowego (chiasma opticum). W skrzyżowaniu wzrokowym następuje częściowe skrzyżowanie włókien :

• całkowicie krzyżują się włókna z nosowych (przyśrodkowych) połówek siatkówek

• nie krzyżują się włókna pochodzące z części skroniowych (bocznych) siatkówek

• częściowo krzyżują się włókna pochodzące z plamek i włókna odruchowe.

Po opuszczeniu skrzyżowania wzrokowego włókna tworzą pasma wzrokowe (tractus optici). Pasmo wzrokowe ciągnie się od skrzyżowania wzrokowego do ciała kolankowatego bocznego (corpus geniculatum laterale). W jądrze głównym ciała kolankowatego bocznego leżą III neurony drogi wzrokowej. UWAGA !!! - wg. podręcznika włókna skrzyżowane mają synapsę z warstwami 2,3 i 5, a włókna skrzyżowane kończą się w warstwach 1, 4 i 6. Do poszczególnych warstw dochodzą włókna tylko z jednej gałki ocznej). Synapsy mają tylko te włókna pasma wzrokowego, które dochodzą do warstw 1 - 4 tego jądra. Neuryty komórek jądra głównego ciała kolankowatego bocznego tworzą promienistość wzrokową (radiatio optica), która przechodzi przez część zasoczewkową i podsoczewkową torebki wewnętrznej, zatacza łuk dookoła komory bocznej, przy czym w przebiegu stwierdza się dwa zagięcia : przednie, zwane kolanem skroniowym (genu occipitale), i tylne, czyli kolano potyliczne (genu occipitale). Włókna promienistości wzrokowej kończą się w korze otaczającej bruzdę ostrogową na przyśrodkowej powierzchni płata potylicznego w tzw. polu prążkowanym (area striata) - wg. Brodmana pole nr 17. W tym polu leży korowy ośrodek wzroku.

Podkorowym ośrodkiem wzroku jest ciało kolankowate boczne (w zasadzie jego jądro główne). W nim następuje oddzielenie włókien odruchu wzrokowego.

Droga odruchu :

Włókna pasma wzrokowego, które dochodzą do warstw 5, 6 jądra głównego ciała kolankowatego bocznego, nie mają synaps (przechodzą przez to jądro tranzytem) i biegną w ramieniu wzgórka górnego (brachium colliculi superioris) do jądra wzgórka górnego blaszki pokrywy i jąder okolicy przedpokrywowej. Tam włókna te mają synapsy. Neuryty komórek tych jąder dochodzą do :

1. jądra dodatkowego n. III (Westphala - Edingera)

2. jąder i dróg układu pozapiramidowego (tr. tectospinalis, tr. tectonuclearis, tr. reticulospinalis)

3. pęczka podłużnego przyśrodkowego

4. pęczka podłużnego grzbietowego

Droga słuchowa.

Droga ta łączy receptory słuchu z korą słuchową za pośrednictwem co najmniej 4 neuronów.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwoju spiralnym (ggl. spirale), położonym w kanale spiralnym wrzecionka. Dendryty komórek zwoju przechodzą przez kanaliki w blaszce spiralnej kostnej i dochodzą do komórek włosowatych zewnętrznych i wewnętrznych narządu spiralnego Cortiego; komórki te są receptorem słuchu i leżą (jak cały narząd Cortiego) na błonie podstawnej w przewodzie ślimakowym.

Neuryty komórek włosowatych zewnętrznych i wewnętrznych biegną przez kanaliki podłużne wrzecionka, przechodzą przez pasmo spiralne dziurkowane (pole ślimaka) w dnie przewodu słuchowego wewnętrznego i w przewodzie słuchowym wewnętrznym skupiają się tworząc część ślimakową nerwu przedsionkowo-ślimakowego (VIII). Nerw ten w dole tylnym czaszki wchodzi do mostu na granicy mostu i rdzenia przedłużonego w tzw. kącie mostowo-móżdżkowym. Tutaj droga ulega podziałowi na dwie części. Jedna część dochodzi do jądra ślimakowego brzusznego (nucleus cochlearis ventralis), a druga dochodzi do jądra ślimakowego grzbietowego (nucleus cochlearis dorsalis). W jądrach tych leżą II neurony tej drogi.

Neuryty komórek jądra ślimakowatego grzbietowego biegną poprzecznie w dnie komory IV, wywołując prążki rdzenne dołu równoległobocznego (striae medullares s. acusticae fossa rhomboideae), wchodzą w głąb i przechodzą na stronę przeciwną mostu. (UWAGA !!! wg. podręcznika liczba włókien skrzyżowanych i nieskrzyżowanych jest taka sama). Neuryty komórek jądra ślimakowatego brzusznego również przechodzą na stronę przeciwną mostu, ale leżą głębiej. Krzyżują się one ze wstegą przyśrodkową, tworząc ciało czworoboczne (corpus trapezoideum), w którym leżą jądra ciała czworobocznego (nuclei corporis trapezoidei), jądra górne oliwki (nuclei olivaris superior) i jądra wstęgi bocznej (nuclei lemnisci lateralis). Te jądra są neuronami wstawkowymi drogi słuchowej. (UWAGA !!! wg. podręcznika w tych jądrach znajdują się trzecie neurony tej drogi, czyli tu się kończą neuryty obu jąder ślimakowatych. Ponadto z jądra górnego oliwki bierze swój początek droga odruchowa dochodząca do komórek włoskowatych ślimaka; jest to tzw. pęczek oliwkowo-ślimakowy).

Następnie neuryty drogi słuchowej po przeciwnej stronie mostu łączą się tworząc wstęgę boczną (lemniscus lateralis). Wstęga boczna biegnie przez nakrywkę mostu i śródmózgowia, skąd przez ramię wzgórka dolnego (brachium colliculi inferioris) dochodzi do ciała kolankowatego przyśrodkowego, które jest podkorowym ośrodkiem słuchu. Tu włókna mają synapsy (w jądrze ciała kolankowatego przyśrodkowego) i znajdują się III neurony tej drogi. Do ciała kolankowatego przyśrodkowego dochodzą również neuryty komórek jądra wzgórka dolnego tworzące dodatkowy neuron drogi słuchowej. Neuryty komórek ciała kolankowatego przyśrodkowego tworzą promienistość słuchową (radiatio acustica), która biegnie przez część podsoczewkową torebki wewnętrznej i dochodzi do korowego ośrodka słuchu, który leży w zakrętach skroniowych poprzecznych Heschla (pole 41 wg. Brodmana). Do korowego ośrodka słuchu dochodzą impulsy nerwowe z obu ślimaków.

Droga odruchowa :

Część włókien wstęgi bocznej w trakcie przebiegu przez nakrywkę śródmózgowia odłącza się i dochodzi do jądra wzgórka dolnego, gdzie włókna mają synapsy. Neuryty komórek tego jądra dochodzą do ;

1). Jąder i dróg układu pozapiramidowego (tr. tectospinalis, tr. tectonuclearis, tr. reticulospinalis).

2). Jądra wzgórka górnego

3). Pęczka podłużnego przyśrodkowego

Droga równowagi.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwoju przedsionkowym (ggl. vestibulare), położonym na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. Dendryty komórek tego zwoju przechodzą przez pole przedsionkowe górne i dolne oraz otwór pojedynczy i dochodzą do grzebieni bańkowych (w bańkach przewodów półkolistych) oraz plamek : łagiewki i woreczka. Grzebienie bańkowe i plamki są składowymi narządu przedsionkowego, czyli receptorami równowagi.

Neuryty komórek zwoju przedsionkowego tworzą część przedsionkową nerwu przedsionkowo-ślimakowego (VIII). W dole tylnym czaszki wchodzą one przez kąt mostowo-móżdżkowy do mostu, gdzie dochodzą do jąder przedsionkowych : górnego, dolnego, przyśrodkowego i bocznego. W tych jądrach leżą II neurony tej drogi.

Neuryty komórek jąder przedsionkowych przechodzą z nakrywki mostu do części grzbietowej rdzenia przedłużonego, jako droga przedsionkowo-móżdżkowa (tr. vestibulocerebellaris). Z części grzbietowej rdzenia przedłużonego droga ta wchodzi przez konar dolny móżdżku do móżdżku, gdzie kończy się w korze płata grudkowo-kłaczkowego i w jądrze wierzchu.

Droga odruchu :

1. Neuryty komórek jądra wierzchu i kory płata grudkowo-kłaczkowego biegną w drodze móżdżkowo-czerwiennej (tr. cerebellorubralis), która przechodzi przez konar górny móżdżku do nakrywki śródmózgowia, tu krzyżuje się z drugostronną i dochodzi do jądra czerwiennego. Neuryty komórek jądra czerwiennego tworzą drogę czerwienno-rdzeniową (tr. rubrospinalis), która krzyżuje się w nakrywce śródmózgowia w tzw. skrzyżowaniu brzusznym nakrywki Forela. Droga ta dochodzi do - i γ- motoneuronów rogu przedniego rdzenia kręgowego.

2. Część neurytów komórek jąder przedsionkowych tworzy drogę przedsionkowo-rdzeniową (tr. vestibulospinalis), która częściowo się krzyżuje i dochodzi do - i γ- motoneuronów rogu przedniego rdzenia kręgowego.

Droga smakowa.

Pierwsze neurony tej drogi leżą w zwojach czuciowych nerwów twarzowego (VII), językowo-gardłowego (IX) i błędnego (X).

Kubki smakowe szczególnie liczne na języku, w obrębie brodawek okolonych, liściastych i grzybowatych, znajdują się również w błonie śluzowej podniebienia, gardła, a częściowo również i krtani.

Dendryty komórek zwoju kolanka biegną w strunie bębenkowej i przez nerw językowy dochodzą do kubków smakowych leżących w 2/3 przednich języka. Biegną także w nerwie skalistym większym, a później w nerwie podniebiennym większym i mniejszych dochodząc do receptorów podniebienia.

Dendryty komórek zwoju dolnego (skalistego) n. IX biegną w nerwie językowo-gardłowym i gałęziami językowymi dochodzą do kubków smakowych leżących na nasadzie języka.

Dendryty komórek zwoju węzłowego n. X biegną w nerwie krtaniowym górnym i poprzez jego gałąź wewnętrzną dochodzą do kubków smakowych leżących w tylnej części nasady języka, przy nagłośni (tzw. "okolica przynagłośniowa").

Neuryty komórek zwoju kolanka biegną w nerwie pośrednim, neuryty komórek zwoju skalistego - w nerwie językowo-gardłowym, a neuryty komórek zwoju węzłowego - w nerwie błędnym. Wszystkie dochodzą do jądra samotnego (nucleus solitarius), gdzie mają synapsy (tu leżą II neurony drogi smakowej).

Neuryty komórek tego jądra przechodzą na przeciwną stronę pnia mózgu dochodząc prawdopodobnie do tzw. wstęgi trójdzielnej. Biegną w niej przez nakrywkę mostu, śródmózgowia i dochodzą do do wzgórza, do jądra brzusznego tylno-przyśrodkowego, przy czym włókna z jądra samotnego dochodzą do przyśrodkowej części tego jądra zwanej jądrem brzusznym tylno-przyśrodkowym drobnokomórkowym lub jądrem łukowatym dodatkowym (nucleus arcuatus accessorius). Tu włókna mają synapsy (w tym jądrze leżą III neurony tej drogi).

Neuryty z jądra łukowatego dodatkowego biegną drogą wzgórzowo-korową (tr. thalamocorticalis), przechodzącą przez odnogę tylną torebki wewnętrznej i dochodzą do korowego ośrodka smaku, leżącego prawdopodobnie w dolnej części zakrętu zaśrodkowego i w wieczku czołowo-ciemieniowym (pole 43 wg. Brodmana).

Droga odruchu :

Część neurytów komórek jądra samotnego dochodzi do jąder tworu siatkowatego, z których wychodzi droga siatkowo-jądrowa (tr. reticulonuclearis), dochodząca do jąder ruchowych nerwów : V, VII, IX i XII oraz droga siatkowo-rdzeniowa (tr. reticulospinalis), dochodząca do komórek rogu (słupa) przedniego rdzenia kręgowego.

Droga węchowa.

Pierwszymi neuronami tej drogi są komórki nerwowo-zmysłowe węchowe leżące w błonie śluzowej okolicy węchowej (regio olfactoria) jamy nosowej.

Od komórek nerwowo-zmysłowych węchowych odchodzą stożki węchowe, których zakończeniami są włoski węchowe. Włoski są właściwymi receptorami węchu.

Neuryty komórek węchowych noszą nazwę nici węchowych (fila olfactoria). Przechodzą one przez otwory sitowe w blaszce sitowej kości sitowej i dochodzą do opuszki węchowej (bulbus olfactorius), gdzie mają synapsę z dendrytami komórek mitralnych i pędzelkowatych. Te komórki tworzą II neuron tej drogi.

Neuryty komórek mitralnych i pędzelkowatych tworzą pasmo węchowe (tractus olfactorius), które dochodzi do trójkąta węchowego i istoty dziurkowanej przedniej (UWAGA !!! wg. podręcznika włókna te podążają także do opuszki strony przeciwległej).

Stąd włókna biegną dwiema drogami :

1). przez prążek węchowy boczny (stria olfactoria lateralis), próg wyspy (limen insulae) do haka zakrętu przyhipokampowego, gdzie leży korowy ośrodek węchu (pole nr 34 wg. Brodmana).

2). przez prążek węchowy przyśrodkowy (stria olfactoria medialis),

• zakręt podspoidłowy (gyrus subcallosus)

• nawleczkę szarą (indusium griseum)

• tasiemeczkę popielatą (fasciola cinerea), czyli zakręt tasiemeczkowy (gyrus fasciolaris)

• zakręt zębaty (gyrus dentatus)

• rąbek haka (limbus unci s. limbus Giacomini)

do haka zakrętu przyhipokampowego (uncus gyri parahippocampalis). Pewna część neurytów z tzw. pierwotnej kory węchowej podąża do przedniej części pola śródwęchowego (area entorhinalis - pole nr 28 wg. Brodmana), znajdującego się na dolnej powierzchni zakrętu przyhipokampowego.

Droga odruchu :

1. Neuryty komórek piramidowych leżących w haku zakrętu przyhipokampowego biegną przez koryto (alveus) pokrywające hipokampa, następnie przez odnogę, trzon i słup sklepienia (crus, corpus et columna fornicis) do ciała suteczkowatego, gdzie mają synapsę.

Z ciała suteczkowatego wychodzi :

a). droga suteczkowo-wzgórzowa (tr. mamillothalamicus Vicq-d`Azyri), dochodząca do jądra przedniego wzgórza. Neuryty komórek tego jądra biegną do kory zakrętu obręczy w płacie czołowym.

b). droga suteczkowo-nakrywkowa (tr. mamillotegmentalis), dochodząca do jąder tworu siatkowatego w nakrywce śródmózgowia.

c). droga suteczkowo-międzykonarowa (tr. mamillointerpeduncularis), biegnąca do jądra międzykonarowego.

2. Część włókien wychodzących z istoty dziurkowanej przedniej biegnie w prążku rdzennym wzgórza (stria medullaris thalami) do jądra uzdeczki, leżącego w trójkącie uzdeczki. Stąd wychodzi pęczek tyłozgięty (fasciculus retroflexus Meynerti) dochodzący do jądra międzykonarowego i jąder tworu siatkowatego w nakrywce śródmózgowia.

---