Wykład I

1.Wprowadzenie do anatomicznej terminologii ogólnej.

2.Schematy budowy ciała ludzkiego

3.Podział ciała (systematyczny i topograficzny)

4.Okolice ciała

5.Główne osie i płaszczyzny ciała

Ad.1 Jednym z przedmiotów nauczania z którym przyszło państwu zetknąć się w czasie pierwszego roku swych studiów jest anatomia człowieka. Jest ona nauką podstawową o budowie i kształcie żywego ustroju, bez której żadna z dziedzin medycznych nie może się obejść. Jej nazwa wywodzi się z greckiego słowa anatemnein, które oznacza rozcinać, rozkawałkowywać, co odnosi się do podstawowej metody badawczej w tej dziedzinie jaką jest rozcinanie i preparowanie zwłok.

Anatomia zajmuje się ustrojem rozwiniętym .Wraz z embriologią (która opisuje budowę i rozwój organizmu żywego w życiu płodowym) tworzą morfologię, czyli naukę o budowie zewnętrznych form ustrojów żywych i ich części składowych tj. narządów. Morfologia zaś w łączności z fizjologią (czyli nauką o poznaniu czynności ustroju i jego narządów) tworzy biologię, która zajmuje się wszelkimi organizmami żywymi we wszystkich możliwych aspektach.

W ramach nauk biologicznych znajdują się również dziedziny pokrewne anatomii zajmujące się historią rozwoju osobniczego tj. ontogenezą (począwszy od zapłodnienia aż do ukończenia wzrastania) jak i historią rozwoju rodowego tj.filogenezą, która w oparciu o teorię ewolucji Darwina opisuje historię powstawania ustrojów poprzez powolne przekształcanie innych ustrojów. Anatomia porównawcza zajmuję się zarówno porównywaniem budowy poszczególnych stadiów rozwoju osobniczego organizmów jak i budowy ustrojów niższych i wyższych wraz z człowiekiem .

Przedmiotem badań anatomii mogą być wszystkie postacie organizmów żywych ,a więc rośliny (fitotomia),zwierzęta (zootomia) i wreszcie człowiek (antropotomia). Na użytek nauk medycznych dzielimy także anatomię na a.prawidłową (opisującą normalną prawidłową budowę i stosunki narządów ciała ludzkiego) oraz a.patologiczną ,określającą budowę ustroju w przypadkach chorobowych tj.patologicznych. Anatomię możemy podzielić także na a.makroskopową, gdzie oceniamy i opisujemy budowę ustroju gołym okiem oraz a.mikroskopową, gdzie ocena budowy wymaga użycia instrumentów optycznych oraz licznych metod fizycznych i chemicznych celem określenia struktury tkankowej (histologia) i komórkowej (cytologia) poszczególnych narządów.

Wyniki badań w anatomii przedstawiane są w sposób opisowy stąd nazwa anatomii opisowej w szerszym tego słowa znaczeniu dotyczy całego obszaru anatomii, choć niekiedy używana jest na określenie anatomii systematycznej badającej i różnicującej ustrój według poszczególnych narządów i ich układów, które są rozpatrywane kolejno. Z kolei anatomia topograficzna również posługująca się metodą opisową zajmuje się opisem wzajemnego przestrzennego położenia narządów i układów w poszczególnych okolicach ciała. Na potrzeby chirurgii wyodrębnia się również dziedzinę a.chirurgicznej, opisującej istotne z punktu widzenia chirurga okolice ciała. Zaś dla potrzeb artystycznych wydziela się także dziedzinę anatomii plastycznej, opisującej budowę powierzchni ciała i jego proporcje.

Ad.2 Człowiek podobnie jak większość kręgowców zbudowany jest symetrycznie tj. płaszczyzna pośrodkowa dzieli ustrój na dwie symetryczne połowy (antymery) , prawa i lewą , które są w dużej mierze zwierciadlanym odbiciem jedna drugiej.

Innego rodzaju jest zróżnicowanie wzdłuż długiej głównej osi ciała. Widzimy tu budowę segmentarną. Segmentarne odcinki ciała następujące po sobie wzdłuż długiej osi ciała nazywamy - metamerami. Występują one we wczesnym rozwoju osobniczym i dotyczą zróżnicowania kośćca, mięśni, skóry, naczyń i nerwów. W późniejszych okresach rozwoju budowa ta zaciera się, gdyż poszczególne segmenty łączą się w jednostki wyższego rzędu .Ta pierwotna budowa segmentowa (metameryczna) najlepiej widoczna jest u dorosłego osobnika w zakresie kręgosłupa i klatki piersiowej.

Ad.3 Anatomia systematyczna jak już powiedziano zajmuje się opisem narządów i ich układów .Wyróżniamy następujące układy narządów :

1.Układ szkieletowy (systema sceleti) - zbudowany z kości ,stawów i więzadeł stanowi bierny aparat ruchu, służąc ponadto za osłonę i podporę części miękkich ciała. Nauka o kościach (osteologia), stawach (artrologia) i więzadłach (syndesmologia) stanowi pierwszy dział a.systematycznej.

2.Układ mięśniowy (systema musculorum) - składa się z mięśni, które kurcząc się przeważnie pod wpływem naszej woli powodują ruchy kośćca. Układ ten stanowi czynny aparat ruchu. Ten dział anatomii s. zajmujący się mięśniami szkieletowymi nazywamy myologią.

3.Układ trawienny /pokarmowy/ - (systema digestorium) - składa się z przewodu pokarmowego (jama ustna, gardło, przełyk, żołądek, jelita) towarzyszących mu gruczołów zewnątrzwydzielniczych (wątroba, trzustka) i innych narządów jak zęby czy język .Przerabia on pobrane pożywienie na substancje niezbędne do przemiany materii.

4.Układ oddechowy (systema respiratorium) - składa się z dróg oddechowych (jama nosowa i zatoki, gardło, krtań, tchawica, oskrzela) i z właściwego narządu oddechowego - płuc. Doprowadza on tlen do krwi i usuwa dwutlenek węgla - wytwór przemiany gazowej szkodliwy dla organizmu.

5.Układ moczowo-płciowy (systema urogenitale) - narządy moczowe i płciowe wiążą się ze sobą swym pochodzeniem oraz niektórymi wspólnymi częściami i z tego względu pomimo różnorodności czynnościowej są rozpatrywany łącznie jako jeden układ. Zadanie narządu moczowego (nerki, drogi moczowe) polega na utrzymywaniu płynów ustrojowych w stałym składzie, czego fizjologicznym aspektem jest usuwanie z ustroju zbędnych i szkodliwych produktów przemiany materii. Narządy płciowe (gruczoły płciowe i ich drogi odprowadzające) wytwarzając komórki płciowe żeńskie (jaja) i męskie (plemniki) służą zachowaniu gatunku. Narządy płciowe są jedynym układem ustroju, który służy temu celowi, gdy tymczasem wszystkie inne narządy mają za zadanie zachowanie życia osobniczego.

6.Układ wewnątrzwydzielniczy /dokrewny/ - (systema endocrinum) - składa się z gruczołów o wydzielaniu wewnętrznym (szyszynka, przysadka mózgowa, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, jajniki, jądra, wyspy Langerhansa trzustki i inne np. nerki, przewód pokarmowy), które swą wydzielinę (hormony) oddają bezpośrednio do krwi i chłonki. Z tego też powodu gruczoły te łączymy w jeden układ, choć różnią się między sobą powstaniem, budową i czynnością. Działalność ich wywiera głęboki wpływ na funkcjonowanie ustroju i jest ściśle skoordynowana, integrując czynność różnych narządów i tkanek. Układ ten jest jednym z układów sterujących organizmem (oprócz układu nerwowego). I choć układy te mają odmienne struktury i różne mechanizmy działania, funkcjonują jednak w sposób wzajemnie sprzężony.

Naukę o narządach układu pokarmowego, oddechowego, moczowo-płciowego i wewnątrzwydzielniczego obejmujemy wspólna nazwą nauki o trzewiach (splanchnologia)

7. Układ naczyniowy (systema vasorum) - składa się z układu krwionośnego (serce i naczynia krwionośne : tętnice ,żyły, naczynia włosowate) i układu chłonnego (śledziona i naczynia chłonne). Układ krwionośny rozprowadza krew ,zawierającą składniki odżywcze i tlen, po całym ustroju, doprowadzając ja do każdego narządu. Krew odprowadza również z tych narządów wytwory przemiany materii. Układ chłonny drenuje soki międzytkankowe i odprowadza niektóre składniki odżywce z układu pokarmowego do krwi, ma także znaczenie w mechanizmach odporności organizmu. Nauka o układzie naczyniowym nosi nazwę angiologii.

8.Układ nerwowy (systema nervosum) - składa się z układu nerwowego ośrodkowego (systema nervosum centrale), w którym wyróżniamy mózgowie i rdzeń kręgowy, oraz układu nerwowego obwodowego (systema nervosum periphericum) do którego zaliczamy nerwy czaszkowe, nerwy rdzeniowe i ich zwoje. Układ nerwowy dzielimy na układ somatyczny , który odbiera bodźce ze świata zewnętrznego (np. czucie powierzchniowe) i reguluje stosunek ustroju do otoczenia zewnętrznego (np. praca mięsni szkieletowych) oraz na układ autonomiczny (wegetatywny), który reguluje głównie czynność narządów wewnętrznych (wydzielanie gruczołów dokrewnych, praca mięśni gładkich trzew i naczyń krwionośnych). W skład układu autonomicznego (systema nervosum autonomicum) wchodzi pień współczulny (truncus sympathicus) oraz nerwy obwodowe i ich zwoje, a poza tym komórki i włókna wegetatywne - podobnie jak komórki i włókna somatyczne - znajdujące się w mózgowiu i rdzeniu kręgowym oraz ich nerwach obwodowych. Układ autonomiczny dzielimy na część współczulną (pars sympathica) i część przywspółczulną (pars parasympathica), które zwykle mają przeciwstawne działanie. Naukę o układzie nerwowym nazywamy neurologią.

9. Narządy zmysłów (organa sensum) i powłoka wspólna (integumentum commune). Narządy zmysłów odbierają wrażenia i bodźce świata zewnętrznego, które drogą nerwów dochodzą do mózgu i zostają w nim uświadomione. Z obrazów tych wytwarza się nasz świat pojęciowy. Do narządów zmysłów należą : narząd wzroku (oko), narząd przedsionkowo-ślimakowy - słuchu i równowagi (ucho), narząd powonienia (nos),narząd smaku (język) oraz narządy czucia dotyku rozmieszczone w skórze (eksteroreceptory) a także proprioreceptory rozmieszczone w mięśniach i stawach, narządach wewnętrznych zakończenia nerwowe przekazujące bodźce dotyczące stanu i położenia narządów wewnętrznych.

Powłoka wspólna składa się z powłoki właściwej, czyli skóry (cutis seu derma) i jej wytworów : włosów (pili),paznokci (ungues), gruczołów skóry (glandulae cutis). Do tych ostatnich należą głównie : gruczoły potowe (glandulae sudoriferae), gruczoły łojowe (glandulae sebaceae) oraz gruczoł sutkowy (gl.mammaria), czyli sutek (mamma) albo gruczoł mlekowy.

Do najważniejszych zadań skóry należą :

• biologiczna i mechaniczna ochrona tkanek i narządów głębiej położonych,

• odbieranie i przewodzenie bodźców ze środowiska zewnętrznego,

• udział w gospodarce wodnej i cieplnej ustroju,

• czynność wydzielnicza, wydalnicza i resorbcyjna,

• udział w procesach odpornościowych.

W anatomii topograficznej zasadniczo rozróżnia się następujące części ciała ludzkiego :

1.głowa (caput)

2.szyja (collum)

3.tułów (truncus)

• klatka piersiowa (thorax),

• grzbiet (dorsum),

• brzuch (abdomen),

• miednica (pelvis)

4.dwie pary kończyn (membra) , górne i dolne .

Ad 4. Na powierzchni ciała odróżniamy poszczególne pola, które w anatomii topograficznej nazywa się okolicami ciała (regiones corporis). Granice ich wyznacza głównie zrąb kostny, a częściowo również układ mięśniowy. Mają one praktyczne znaczenie dla topografii powierzchni ciała i narządów wewnętrznych. Wyróżniamy następujące okolice ciała :

1. Na głowie :

położone pośrodkowo : położone bocznie (parzyste):

- okolica czołowa (regio frontalis) - okolica skroniowa (r.temporalis)

• okolica ciemieniowa (r.parietalis) - okolica podskroniowa (r.infratemporalis)

• okolica potyliczna (r.occipitalis) - okolica uszna (r.auricularis)

- okolica sutkowa (r.mastoidea)

2. Na twarzy :

nieparzyste : parzyste :

• okolica nosowa (r.nasalis) - okolica oczodołowa (r.orbitalis)

• okolica ustna (r.oralis) - okolica podoczodołowa (r.infraorbitalis)

• okolica bródkowa (r.mentalis) - okolica jarzmowa (r.zigomatica)

- okolica policzkowa (r.buccalis)

- okolica przyuszniczo-żwaczowa

(r.parotideomasseterica) .

3. Na szyi :

- Okolica przednia (o.szyjna właściwa - r.colli) ,

- Okolica tylna (o.karkowa - reg.colli post. s.nuchae )

Skośnie przez całą szyję przebiega okolica mostkowo-obojczykowo-sutkowa

(regio sternocleidomastoidea), dzieląc okolicę szyjną właściwą na :

• okolicę przednią szyi (r.colli anterior) - nieparzystą (trójkąt przedni)

• okolicę boczną szyi (r.colli lateralis) - parzystą (trójkąt boczny)

W zakresie okolicy przedniej szyi wyróżniamy :

Okolicę pośrodkową szyi (r.colli mediana) : i parzyste okolice

• o.podbródkowa (r.submentalis) - trójkąt podżuchwowy

• o.gnykowa (r.hyoidea) (trigonum submandibulare),

• o.podgnykowa (r.subhyoidea) - trójkąt tętnicy szyjnej

- o.krtaniowa (r.laryngea) (trigonum caroticum)

• o.tarczowa (r.thyroidea) - dół nadobojczykowy mniejszy

• o.nadmostkowa (r.suprasternalis) (fossa supraclavicularis minor)

- dół nadobojczykowy większy

(fossa supraclavicularis major)

4. Na tułowiu :

Okolice klatki piersiowej (regiones pectoris)

• okolica mostkowa (r.sternalis)

• okolica obojczykowa (r. clavicularis)

• okolica podobojczykowa (r. infraclavicularis)

• okolica sutkowa (r.mammalis)

• okolica pachowa (r.axillaris)

• okolica podsutkowa (r.inframammalis)

• okolica boczna klatki piersiowej (r.pectoris lateralis)

Pionowe linie określające okolice klatki piersiowej :

• linia pośrodkowa przednia (linea mediana anterior)

• linia mostkowa (l.sternalis)

• linia przymostkowa (l.parasternalis)

• linia środkowoobojczykowa lub sutkowa (l.medioclavicularis s.mammilaris)

• linia pachowa przednia (l.axillaris anterior)

• linia pachowa środkowa (l.axillaris media)

• linia pachowa tylna (l.axillaris posterior)

• linia łopatkowa (l.scapularis)

• linii międzyłopatkowa (l.interscapularis)

• linia przykręgowa (l.paravertebralis)

• linia pośrodkowa tylna ( l.mediana posterior)

Okolice brzucha (regiones abdominis) - wyznaczone przez dwie poprzeczne linii dolną (przechodzi przez najniższe punkty X żeber) i górną (przechodzi przez najwyższy punkt grzebieni talerzy kości biodrowych) oraz dwie pionowe linie dzielące symetrycznie powierzchnię brzucha, tak iż każdy z pasów zawiera dwie symetryczne okolice i jedną nieparzysta - pośrodkową .

Nadbrzusze (epigastrium) :

• okolice podżebrowe (regiones hypochondriacae s.subcostales)

• okolica nadpępcza (r.epigastrica)

Śródbrzusze (mesogastrium) :

• okolice boczne brzucha (r.abdominis lateralis)

• okolica pępkowa (r.umbilicalis)

Podbrzusze (hypogastrium) :

• okolice pachwinowe (r.inguinales)

• okolica łonowa (r.pubica)

Okolice grzbietu (regiones dorsi) :

• okolica kręgowa (regio vertebralis s.r.dorsi mediana)

= okolica krzyżowa (r.sacralis)

• okolice boczne grzbietu (r.dorsi laterales)

= okolica nadłopatkowa (r.suprascapularis)

= okolica łopatkowa (r.scapularis)

= okolica podłopatkowa (r.infrascapularis)

= okolica lędźwiowa (r.lumbalis).

Okolica kroczowa - regio perinealis (dno miednicy)

• okolica moczowo-płciowa (r.urogenitalis)

= okolica sromowa (regio pudendalis)

• okolica odbytowa (r.analis)

5. Na kończynach :

A. Kończyna górna :

• okolica barkowa (r.acromialis)

• okolica naramienna (r.deltoidea)

• okolice ramienia : przednia, tylna, przyśrodkowa i boczna

(r.brachi anterior, posterior, medialis et lateralis),

• okolice łokciowe : przednia ,tylna, przyśrodkowa i boczna

(r. cubit anterior, posterior, medialis et lateralis)

• okolice przedramienia :przednią ,tylna, przyrodkową i boczną

(r.antebrachi anterior,posterior,medialis et lateralis)

• grzbiet ręki (dorsum manus)

• dłoń (palma manus)

• okolice dłoniowe i grzbietowe palców (r.digitorum palmares et dorsales)

B. Kończyna dolna :

• okolica miedniczna (r.coxae)

• okolica pośladkowa (r.glutea)

• okolica podpachwinowa (r.subingualis)

• okolica krętarzowa (r.trochanterica)

• okolice uda : przednia ,tylna,przyśrodkowa i boczna

(regiones femoris anterior, posterior, medialis et lateralis)

• okolice kolana : przednia i tylna (r.genus anterior et posterior s.poplitea)

= okolica rzepkowa (r.patellaris)

• okolice goleni : przednia, tylna, przyśrodkowa i boczna

(r.cruris anterior, posterior, medialis et lateralis)

• okolica łydkowa (r.suralis)

• okolica piętowa (r.calcanea)

• okolica kostkowa przyśrodkowa i boczna (r.malleolaris medialis et lateralis)

• okolica zakostkowa przyśrodkowa i boczna ( r.retromalleolaris med.et lat.)

• grzbiet stopy (dorsum pedis)

• podeszwa (planta pedis)

• okolice palców (regiones digitorum)

5. Główne osie i płaszczyzny ciała

Ciało człowieka opisuje się w ujęciu anatomicznym w postawie stojącej z kończynami górnymi zwisającymi po obu stronach tułowia oraz głową, powierzchnią dłoniową rąk i grzbietową stóp zwróconymi do przodu. W celu określenia wzajemnego położenia narządów i ich części posługujemy się kilkoma umownymi osiami i płaszczyznami przeprowadzonymi przez ciało.

Osie ciała :

Pionowe lub długie (axes verticales s.longitudinales)- różnobiegunowe, z których najdłuższa przechodząca przez szczyt głowy nazywa się osią główną - wyznacza kierunek górny i dolny (directio superior et inferior). W życiu płodowym kierunek ten określa się jako głowowy i ogonowy (directio cranialis et caudalis). Na kończynach pojęciu kierunek górny odpowiada określenie bliższy (proxymalis), zaś dolny kierunek odpowiada pojęciu dalszy (distalis).

Poprzeczne lub poziomie (axes transversales s.horizontales) - biegną prostopadle do poprzednich z prawej na lewą stronę, wyznaczając kierunek boczny i przyśrodkowy (directio lateralis et medialis).

Strzałkowe (axes sagitales) - biegnące poziomo i prostopadle do obu poprzednich w kierunku przednio-tylnym).W stosunku do tej osi używa się określeń kierunek przedni (directio anterior) lub brzuszny (vetralis) oraz kierunek tylny (directio posterior) lub grzbietowy (dorsalis).

Płaszczyzny ciała :

Przez w/w osie można przeprowadzić płaszczyzny :

płaszczyznę strzałkową (planum sagittale) - wyznaczone przez oś pionową i strzałkową - jedna z tych płaszczyzn przechodząca przez środek ciała nazywa się płaszczyzna środkową (planum medianum)

płaszczyznę czołową (planum frontale) - wyznaczona przez oś pionową i poprzeczną, dzieli ciało na część przednią i tylną

płaszczyznę poziomą (planum horizontale) - wyznaczona przez oś strzałkową i poprzeczną , dzieli ciało na część górną i dolną.

Wzajemne położenie narządów i ich części określamy w zależności od ich stosunku do wyżej wymienionych płaszczyzn.

Ponadto w określeniu wzajemnych stosunków poszczególnych narządów i ich części używa się następujących pojęć :

prawy (dexter), lewy (sinister)

powierzchowny (superficialis), głęboki (profundus)

zewnętrzny (externus), wewnętrzny (internus)

pionowy (verticalis), poziomy (horyzontalis)

podłużny (longitudinalis), poprzeczny (axialis)

pośrodkowy (medianus), boczny (lateralis)

grzbietowy (dorsalis), dłoniowy (palmaris), podeszwowy (plantaris).

---