Połączenia kostne, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)


Wykład 5

1.Podział czynnościowy i morfologiczny połączeń kostnych

2.Stopnie swobody ruchu w stawie

3.Elementy ochrony biologicznej stawów

Rozwój połączeń kostnych :

Zarówno w rozwoju filogenetycznym jak i ontogenetycznym wyróżniam trzy stadia rozwoju kośćca tj. błoniaste, chrzęstne i kostne. W momencie kiedy miękki szkielet błoniasty zastępowany jest bardziej odpornym szkieletem chrzęstnym, ruchy zostają zlokalizowane do określonych miejsc szkieletu .Te oddzielone części szkieletu chrzestnego połączone są za pomocą tzw. pasm mezenchymatycznych tj. pozostałości stadium błoniastego szkieletu. W ten sposób powstaje pierwotna tzw. ciągła forma połączeń tzn. połączenia ścisłe (synarthrosis). W zależności od charakteru histologicznego materiału łączącego oddzielone części szkieletu ,czy to będzie tkanka łączna ,chrzęstna czy wreszcie kość mówimy o trzech różnych postaciach pierwotnego ścisłego połączenia dwóch części szkieletu tj. więzozroście (syndesmosis), chrząstkozroście (synchondrosis) lub kościozroście (synostosis).

Równoległe w rozwoju filogenetycznym i oczywiście w rozwoju ontogenetycznym rozwija się wtórna, wyższa postać połączeń ,połączenie stawowe, czyli staw (articulatio). Jest to połączenie ruchome w przeciwieństwie do połączeń ścisłych. W 4 m-cu życia płodowego w materiale łączącym poszczególne części embrionalnego szkieletu powstają wpierw małe szczelinowate jamki .Mogą one zachować się w stanie embrionalnym i wtedy mamy do czynienia ze stadium pośrednim pomiędzy połączeniem ścisłym a wolnym tak jak np. w spojeniu łonowym.

Jeśli ruchomość połączenia ma być większa ,jamki te powiększają się i tworzą jamę stawową. Części zewnętrzne pierwotnego materiału łączącego zachowują się i wytwarzają torebkę stawową, łączącą oba końce stawowe kości. Losy tego materiału łączącego końce stawowe może być różny w różnych stawach. W jednych tkanka łączna zanika całkowicie z wyjątkiem materiału na obwodzie, z którego powstaje torebka stawowa, w innych zaś w samej jamie stawowej zachowuje się znaczna część materiału łączącego, który tworzy krążki chrząstki włóknistej. Niekiedy chrząstka śródstawowa zanika w środkowej swej części, a zachowuje się na obwodzie wytwarzając tzw. łąkotki, które dzielą jamę stawu na dwie oddzielne części.

W związku z tym co powiedziano o rozwoju połączeń kostnych ,możemy wydzielić następujące ich typy morfologiczne :

Ścisłe - synarthroses - niezróżnicowane, ciągłe, bez szczeliny stawowej.

= w.włóknisty - włókna kolagenowe (w.rylcowo-gnykowe, błony międzykostne)

= w.sprężysty - włókna sprężyste (więzadła żółte, więzadła krtani)

= szew (sutura) - między łączącymi się brzegami kości występuje cienka ,ale mocna

warstwa tkanki łącznej ; w zależności od kształtu brzegów kostnych rozróżniamy :

a/ gładki (s. levis) - k.twarzoczaszki, np. wyr. podniebienne szczęk,

b/ łuskowy (s.squamosa) - k.ciemieniowa i k.skoroniowa

c/ piłowaty (s.serrata) - między kośćmi pokrywy czaszki

= wklinowanie (gomphosis) - sposób umocowania zęba w ścianie zębodołu.

= w wieku dziecięcym częste

= występują w kościach długich między trzonem a nasadą w postaci chrząstki nasadowej

materiałem łączącym jest tu chrząstka szklista ,która z czasem u dorosłych przechodzi w

chrząstkę włóknistą

= z wiekiem dwa pierwsze połączenia ścisłe ulegają kostnieniu jak np. chrząstka nasadowa

czy tez szwy czaszki. Patologiczne skostnienie np. po urazach nazywamy ankylozą.

Ruchomość połączeń ścisłych jest nieznaczna,a w przypadku kościozrostu niemożliwa.

Chrząstkozrosty wykazują pewną ,ograniczoną ruchomość ,dzięki podatności chrząstki

(im grubsza jest chrząstka tym ruch wydatniejszy).

W więzozrostach włóknistych tak jak i w szwach ruchomość jest minimalna , a z czasem ustaje zupełnie. Znacznie większa ruchomość połączenia ścisłego wykazują więzozrosty sprężyste.

Połączenia wolne, czyli stawy (articulationes s.diarthroses)

- czyli połączenia maziowe (juncturae synoviales)

Są one najbardziej ruchomym połączeniem kości. Budowa ich jest bardziej skomplikowana niż połączeń ścisłych, stąd są one bardziej podatne na czynniki uszkadzające. Składniki główne połączeń wolnych to :

Pokryte są chrząstka szklistą, za wyjątkiem tych w których występuje krążek stawowy, a więc np. staw skroniowo-żuchwowy, czy też mostkowo-obojczykowy. Powierzchnie stawowe mogą być : płaskie, wklęsłe lub wypukłe ; powierzchnie wklęsłe stanowią tzw. panewkę stawową, zaś wypukłe tzw. główkę stawową. Panewki wytwarzają się zwykle na końcach stawowych kości, które są bliższe przyczepom mięśniowym, główki odwrotnie.

Chrząstka stawowa nie styka się bezpośrednio z kością, gdyż między nimi występuje warstwa zwapniałej chrząstki. Powierzchnia chrząstki jest gładka i lśniąca (prze co zmniejsza siły tarcia) oraz sprężysta, łatwo zmienia kształt pod wpływem ucisku, przy czym powraca do normy po zwolnieniu ucisku . Chrząstka stawowa może być różnej grubości od 0,2 do 6,0 mm, najgrubsza na rzepce, gdyż tam występuje największe tarcie. Chrząstki panewek są nieco miększe od chrząstek głów, co sprawia iż lepiej się dopasowują do siebie .

Wytrzymałość chrząstki na ściskanie i rozciąganie jest mniejsza niż kości, lecz dzięki temu iż jest ona gładka i wytrzymała na wielokrotne odkształcenia, lepiej spełnia swą funkcje jako powierzchnia stawowa. Jak zauważono rozwija się ona i zachowuje lepiej tam gdzie jest poddawana większym obciążeniom, co stanowi o jej doskonałym dostosowaniu do pełnionej funkcji ochrony końców stawowych kości. Dzięki swym właściwościom chrząstka stawowa osłabia i amortyzuje siłę urazów na które narażone są kończyny i kręgosłup.

Regeneracja chrząstki stawowej nie jest możliwa gdyż jest ona pozbawiona ochrzęstnej.

Chrząstki pozbawione są ponadto ukrwienia i unerwienia ,a odżywiane są od strony kości.

Łączy końce stawowe kości ze sobą i odgranicza staw od otoczenia ,odróżniamy w niej

= tworzy fałdy (plicae) i kosmki (villi) oraz wydziela maź (synovia) powlekającą

powierzchnie stawowe.

Błona włóknista torebki w miejscu swego przyczepu do kości przechodzi w okostną. Błona maziowa jest przesuwalna względem warstwy włóknistej torebki oraz silnie ukrwiona i unerwiona, ma niewielką tylko zdolność resorbcji płynów stawowych.

Uchyłki błony maziowej sięgające poza jamę stawową w miejscach gdzie dochodzą więzadła i ścięgna tzw. kaletki maziowe (bursae synoviales), umożliwiają ślizganie się tych struktur ponad strukturami stawu.

Maź stawowa jest cieczą bladożółtą i śliską zawierającą mucynę i ok. 97% wody .

Niekiedy miast torebki włóknistej jej rolę spełniają ścięgna mięśni przebiegających ponad jama stawową, jak np. ścięgno mięśnia czworogłowego w st.kolanowym. Ścięgna takie wysłane są torebką maziową od strony jamy stawu i spełniają rolę torebki stawowej.W takich przypadkach często w torebkę stawu (ścięgno) wmotowane są trzeszczki.

Mięśnie przebiegające ponad jamą stawu i złączone z jego torebką spełniają swą funkcję ochronną zapobiegając wpuklaniu się torebki stawowe do jamy stawu.

Końce stawowe są do siebie przyciskane głównie od wpływem ciśnienia atmosferycznego i pociągania mięśni.

- Jama stawowa

Jest natomiast szczelinowatą przestrzenią wypełnioną mazią stawowa. Objętość jamy stawowej może się wahać od kilku do 300ml. Szczelina stawowa może być wyczuwalna i odpowiada ona przkrojowi jamy stawowej.Innym pojęciem jest oś stawowa,biegną zawsze przez główkę stawową .

- obrąbek stawowy (labrum glenoidale)

= pasmo chrząstki włóknistej otaczającej brzeg powierzchni stawowej o typie panewki np.

w st.biodrowym czy ramiennym ; są one tworami unaczynnionym i unerwionymi

= chrząstka włóknista pomiędzy powierzchniami stawowymi na obwodzie zrośnięta z

torebką stawową np. łąkotki

= łączą odcinki kości leżące w jamie stawowej, regulując zakres ich ruchów.

= w zasadzie pozastawowe ,gdyż wpuklają torebkę maziową oddzielającą je od jamy

stawu.

Rola więzadeł :

- zabezpieczenie kierunku ruchu w stawie.

- hamują zbyt wybitne ruchy,

Inne czynniki utrzymujące spoistość w stawach :

- ciśnienie atmosferyczne,

- napięcie mięśniowe

Zabezpieczenia aparatu stawowego przed zwichnięciem :

Podział stawów

Proste (a.simplex) - w wytworzeniu stawu uczestniczą dwie kości

Złożone (a.composita) - w utworzeniu stawu uczestniczy więcej niż dwie kości.

Ruchy w stawach można podzielić na trzy kategorie :

- ślizganie

Zwykle występują one równocześnie w tym samym stawie, rzadziej zaś w jednym stawie występuje jeden rodzaj ruchu.

Ruchy ślizgowe - są charakterystyczne dla wszystkich stawów, lecz tylko w stawach nadgarstka i stepu stanowią wyłączny element ruchu.

Z toczeniem - mamy np. do czynienia na początku ruchu zgięcia w stawach kolanowych czy też stawach skroniowo-żuchwowych.

Obracanie - zachodzi wówczas, gdy dwie kości stykają się ze sobą w jednym punkcie i obracają dookoła swych długich osi.

Wszystkie ruchy mogą być obustronne, a więc kończyna górna może poruszać się względem tułowi, zaś przy ustalonej kończynie górnej może poruszać się tułowie.

Jeśli części składowe stawu są mało ruchome w stosunku do siebie, to nawet w stawie złożonym mechanizm ruchu jest prosty.

Jeśli natomiast zakres ruchów poszczególnych elementow stawu jest duży, wtedy w stawie złożonym mogą łączyć się fizjologicznie różne ruchy tak jak w stawie łokciowym

Ponadto anatomicznie oddzielone stawy mogą wykonywać jedna wspólną czynność, jak np.stawy promieniowo-łokciowe dalsze i bliższe, stawy skroniowo-żuchwowe, stawy szczytowo-obrotowe.

Obwód główki stawowej jest zwykle większy ; najczęściej na jednym końcu kości występuje główka, zaś na drugim panewka, za wyjątkiem kości udowej i ramiennej.

Możemy wyróżnić kilka rodzajów ukształtowania powierzchni stawowych i związanym z tym zakresem wykonywanych ruchów.

W stawach mogą być wykonywane ruchy w jednej ,dwóch lub wielu osiach i odpowiednio do tego wyróżniamy stawy o jednym (jednosiowe), dwóch (dwuosiowe) lub trzech (wieloosiowe) stopniach swobody ruchów.

W ruchach jakiejś części ciała bierze zwykle udział kilka stawów, tworząc tzw. łańcuch stawowy (łańcuch biokinematyczny). Ruchomość (czyli liczba stopni swobody względem podstawy) poszczególnych ogniw takiego łańcucha sumuje się, dzięki czemu koniec dalszy osiąga znacznie większy stopień ruchomości od końca bliższego kończyny.

Podział stawów

ze względu na ukształtowanie powierzchni stawowej i rodzaj wykonywanych ruchów

1.staw płaski (a.plana)

- np. stawy międzykręgowe, st.krzyżowo-biodrowy, stawy kości stępu czy nadgarstka

2.staw zawiasowy (a.ginglymus)

- np. : stawy międzypaliczkowe/śródręczno paliczkowe, staw łokciowy (?)

3.staw obrotowy (a.trochoidea)

- powierzchnie stawowe : cylindrycznie ukształtowana głowa i panewka

- np. staw promieniowo-łokciowy bliższy, dalszy

4.staw eliptyczny czyli kłykciowy (a.elipsoidea s.condylaris)

- powierzchnie stawowe w kształcie elipsy

= oś poprzeczna : zginanie i prostowanie

= oś podłużna odwodzeni (abductio) i przywodzenie (adductio).

= sumowanie ruchów daje ruch obwodzenia (circumductio)

5.Staw siodełkowy (a.sellaris)

= ruchy przywodzenia (adductio),odwodzenia (abductio)

= przeciwstawienia (oppositio) i odprowadzenia (repositio)

6.staw kulisty (a.spheroidea)

= zginanie (flexio) , prostowanie(extensio)

= odwodzenie (abductio), przywodzenie (adductio)

= obrót na zewnątrz - odwracanie (supinatio) i do wewnątrz - nawracanie (pronatio)

inne starsze podziały :

staw śrubowy (a.cochlearis)

- ruch obrotowy dookoła osi długiej odbywa się łącznie z ruchem wzdłuż tej osi.

- dwuosiowy (?), ruch obrotowy + przesunięcie podłużne.

- np. staw szczytowo-obrotowy

staw kulisty panewkowy (a.cotylica)

- powierzchnia stawowa w kształcie kuli lecz panewka duża ,zachodzi poza równik głowy

- zakres ruchów bardziej ograniczony niż w stawie kulistym wolnym

- np.staw biodrowy

stawy nieregularne

- np.staw mostkowo-obojczykowy.

Przykłady mechaniki ruchów w wybranych stawach

  1. Kręgosłup (jako całość) - stawy międzykręgowe, więzozrosty, krążki międzykręgowe

Ruchomość kręgów względem siebie jest ograniczona ,co wiąże się z obecnością krążków międzykręgowych i aparatu więzadłowego

Mimo to nieznaczne ruchy 24 kręgów przedkrzyżowych sumują się, dając w wyniku wybitną ruchomość całego kręgosłupa, w przeciwieństwie do nieruchomej kości krzyżowej.

Część przedkrzyżowa stanowi łańcuch stawowy - ruchomość jego końca dalszego wskutek obciążenia zmniejsza się, wzrasta zaś moc i odporność, odwrotnie niż końca bliższego.

Ruchomość końca bliższego kręgosłupa wraz ze stawami głowy umożliwia swobodne i ruchome dźwiganie i balansowanie głową.

Ruchy poszczególnych części kręgosłupa nie są jednakowe :

= (długie dachówkowato zachodzące wyr.kolczyste, udział w budowie klp)

Ruchy kręgosłupa :

= zakres tych ruchów w całości 170-250*

= największe w części szyjnej i lędźwiowej

= czynniki hamujące ruch to : więzadła, torebki stawowe oraz mm. grzbietu i j.brzusznej

= zakres ruchu w całości ok.110*

= największy w odcinku piersiowym

= w odcinku szyjnym ruch ten łączy się z ruchem obrotowym w stronę zgięcia

= czynniki hamujące ruch : j.w + żebra zachodzące na siebie

= ruch ten wynosi ok. 80* w każdą stronę

= największy w odcinku szyjnym , w odcinku lędźwiowym prawie nie występuje

= ruch hamowany jest przez krążki międzykręgowe, torebki stawowe i mięśnie.

= kombinacja w/w ruchów , biorą w nich udział także stawy biodrowe

  1. Klatka piersiowa (jako całość)

  1. mechanizm żebra kostnego

Ruchy żeber kostnych odbywaja się w stawach żebrowo-kręgowych i dotyczą żeber I-X, lecz nie odbywają się identycznie, gdyż w budowie tych stawów zachodzą pewne różnice. Kąt tzw. czołowy kąt skrzyżowania (zawarty między osią długą szyjki żebra a płaszczyzną czołową zmienia się od 10* na I żebrze do 45 * na X żebrze .

Rozróżnia się trzy typy ruchów :

Ruchy I żebra

Ruchy żeber II-V :

Ruchy żeber VI-X

Najsilniej ku górze unosi się żebro IV - ok.3,5 cm , najsłabiej I i X

Ruch żeber ku przodowi zmniejsza się stopniowo od I do V żebra, po czym przechodzi w ruch ku tyłowi, zwiększający się od VI do X żebra

Ruch boczny żeber jest najsilniejszy w dolnych żebrach, najsłabszy na I.

b.) mechanizm chrząstki żebrowej

Równocześnie z ruchami żeber kostnych odbywają się ruchy chrząstek podczas podnoszenia się żebra kostnego (wdech) i bocznego przesunięcia jego końca mostkowego następuje :

= powiększenie kąta chrząstki (I-V między żebrem kostnym i chrzęstnym, niżej na chrząstce)

= obrót w stawie mostkowo-żebrowym

= obrót chrząstki w stosunku do osi czołowej

Powyższe ruchy wywołują w chrząstkach napięcie sprężyste

Położenie równowagi klp jest położeniem pośrednim między wdechem i wydechem bardziej zbliżone do położenia wdechowego.

c.) ruchy mostka

= przesuwa się ku górze i do przodu podczas wdechu

= zmienia się kąt mostkowy ,spłaszcza przy wdechu (z 164* do 178*)

Ruchy klatki piersiowej jako całości :

Podczas wdechu unoszą się ku górze żebra ,co powoduje :

3.Staw Ramienny (articulatio humeri)

= zginanie, prostowanie tzw. ruchy wahadłowe,

czyli unoszenie do przodu i do tyłu w całości 115*

= przywodzenie, odwodzenie do 90*w osi łopatki,

dalszy ruch nie jest możliwy bo guzek k.ramiennej opiera się o sklepienie barki,

przy pomocy ruchu obojczyka do 150-160*

= obwodzenie (połączenie ruchów zgięcia, prostowania i przywodzenia oraz odwodzenia)

= obrót - w stosunku do osi długiej k.ramiennej

nawracanie i odwracanie w całości ok.90*

= panewka jest mała w stosunku do głowy a torebka obszerna

4.Staw łokciowy

Staw złożony ,składa się z trzech stawów połączonych anatomicznie i objętych wspólną torebką :

= ruchy zgięcia i prostowania - w całości do 140*

= ruchy zgięcia i prostowania j.w

= ruchy obrotowe wspólnie ze st.promieniowo-łokciowym bliższym

Dwa pierwsze współpracują wykonując zgięcie i prostowanie w łokciowym, trzeci zaś, czynnościowo niezależny od nich wspólnie ze stawem promieniowo-łokciowym dalszym umożliwia ruchy nawracania i odwracania przedramienia.

5.Staw promieniowo-łokciowy bliższy i 6.Staw promieniowo-łokciowy dalszy (obrotowe)

- czynnościowo sprzężone

= hamowane przez napięcie mięśni i inne (błona międzykostna, w.czworoboczne).

7.Mechanika stawów ręki

Ruchy ręki :

(biorą udział st.promieniowo-nadgarstkowy i śródnadgarstkowy)

= zgięcie grzbietowe : staw nadgarstkowy bliższy ok.25*,staw nadgarstkowy dalszy 45*,

= zgięcie dłoniowe : staw nadgarstkowy bliższy 50*,staw nadgarstkowy dalszy ok.30*

= przesuwanie szeregu bliższego w kier.łokciowym a także zginanie dłoniowe i słabe

nawracanie

= przesuwanie szeregu bliższego w kier.promieniowym ,zginanie grzbietowe i słabe

odwracanie

Gdy łączymy ruchy obwodzenia z ruchami obrotowymi ręka może wykonywać ruch jak w stawach kulistych (trzy stopnie swobody ruchu)

= staw siodełkowy o dwóch stopniach swobody

= odwodzenia i przywodzenia - w całości 35-40*

= przeciwstawiania (oppositio) i odprowadzenia (repositio) - 45-60*

= obwodzenie (kombinacja w/w ruchów)

= możliwość biernego wykonania ruchu obrotowego wzdłuż osi długiej kciuka

= ruchy przeciwstawiania kciuka umożliwiają pracę z pozostałymi palcami i warunkują

chwytne możliwości ręki.

8.Staw biodrowy ( art.coxae) - staw kulisty panewkowy

Mechanika st.biodrowego

= dla stawu biodrowego prawidłowa, pionowa postawa ciała stanowi położenie krańcowe

= panewka obejmuje głowę k.udowej tylko po stronie tylnej i górnej

= po stronie przedniej część głowy nie pokryta panewką przylega do więzadła biodrowo-

udowego

= w położeniu tym wszystkie włóka torebki są odprężone

= pozycja ta to lekkie zgięcie ,odwiedzenie i obrót na zewnątrz

= torebka stawowa jest w tym położeniu najbardziej pojemna

= wierzchołek głowy k.udowej odpowiada tu najgłębszemu miejscu panewki, a obrąbek

stawowy przylega dookoła brzegu chrzęstnego głowy

= zgięcie (120*) i prostowanie uda (45*przy zgiętym kolanie) największe w lekkim odwiedzeniu

= odwodzenie (40*) i przywodzenie (40*)

= nawracanie (35*) i odwracanie (15*) - w osi długiej k.udowej

= ruchy obrotowe

= ruchy obwodzenia (kombinacja zgięcia/prostowania i odwodzenia/przywodzenia)

9.Staw kolanowy (articulatio genus) - ma dwa stopnie swobody ruchu

Mechanika stawu :

= zgięcia , do 160/170* bierne, czynne do 130*

= prostowania do 180*, u niektórych nadmierne do 200*

= obrotowe ; w każdy położeniu z wyjątkiem krańcowego zgięcia i prostowania ,

przy zgięciu 30* (rotacja zewn.32*,wewn.5-10*)

przy zgięciu 120* (na zewn.52*,do wew.5-10*)

10.Mechanika stawów skokowych

Spośród stawów stopu dwa mają znaczącą ruchomość tj : staw skokowo-goleniowy zwany inaczej stawem skokowym górnym i staw skokowo-piętowo-łódkowy, zwany inaczej stawem skokowym dolnym. Ruchomość pozostałych stawów jest bardzo mała ,co wiąże się z przystosowaniem stopy do funkcji podporowej (jedynie paliczki palców stanowią w tym względzie wyjątek).

W pionowej postawie ciała oś stopy jest ustawiona prostopadle zarówno do poprzecznej osi bloczka k.skokowej jak również do linii ciężkości kończyny dolnej.

= zgięcie grzbietowe i podeszwowe stopy

= oś ruchu w stawie skośna do osi długiej stopy

= ruchy kompromisowe : zgięcie podeszwowe, przywodzenie i odwracanie łączą się ,

podobnie jak zgięcie grzbietowe, odwodzenie i nawracanie

a/ zgięcie grzbietowe i podeszwowe (45* i 60*)

b/ przywodzenie i odwodzenie (30*w każdą stronę)

c/ odwracanie i nawracanie (30* w każdą stronę)

Przy współpracy w obu stawach stopa osiąga swobodę ruchów trzech stopni jak w stawie kulistym . Staw skokowy górny odpowiada za poruszanie się, chodzenie .Staw skokowy dolny odpowiada za dopasowanie się do nierówności podłoża



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
BUDOWA UKŁ.KOSTNEGO +MIĘŚNIÓWKA, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kości i szkielet osiowy, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kręgosłup(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Czaszka(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kości kończyny dolnej(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Anatomia kości czaszki(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kresomózgowie-notatki(1)(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Czaszka (2)(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
UKŁAD KOSTNY (2), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Wprowadzenie do anatomii, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Angiologia(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Anatomia żuchwy(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kośći końćzyny dolnej, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kości śródręcza(1), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
anatomia - ściąga - kości, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Kości kończyny górnej, biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)
Anatomia(2), biologia, anatomia człowieka, kości (JENOT15)

więcej podobnych podstron