CRANIUM :

( J. W.)

Nerwy czaszkowe (nervi craniales).

I - nerw węchowy (nervus olfactorius) - charakter zmysłowy (czuciowy); wchodzi z jamy nosowej do dołu przedniego czaszki (fossa cranii anterior) przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej (poziomej) k. sitowej (lamina cribrosa s. horizontalis o. ethmoidalis).

II - nerw wzrokowy (nervus opticus) - charakter zmysłowy (czuciowy); wchodzi z oczodołu do dołu środkowego czaszki (fossa cranii media) przez kanał wzrokowy (canalis opticus).

III - nerw okoruchowy (nervus oculomotorius) - charakter ruchowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior).

IV - nerw bloczkowy (nervus trochlearis) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior).

V - nerw trójdzielny (nervus trigeminus) - charakter czuciowy i ruchowy. Jego włókna czuciowe nazywamy tzw. częścią większą (portio major nervi trigemini), z kolei włókna ruchowe określa się jako część mniejsza (portio minor nervi trigemini). Nerw trójdzielny posiada zwój czuciowy, tzw. zwój nerwu trójdzielnego, bądź zwój trójdzielny Gassera (ggl. trigeminale). Leży on w wycisku nerwu trójdzielnego (impressio trigemini) na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w pobliżu jej szczytu. Ze zwoju wychodzą trzy gałęzie (których głównymi składnikami są dendryty wymienionego zwoju) :

V1 - nerw oczny (nervus ophtalmicus) - charakter czuciowy (stanowią go dendryty komórek leżących w zwoju trójdzielnym); wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną.

V2 - nerw szczękowy (nervus maxillaris) - charakter czuciowy (są to dendryty komórek leżących w zwoju trójdzielnym); wychodzi z dołu środkowego czaszki do dołu skrzydłowo-podniebiennego (fossa pterygopalatina s. sphenopalatina) przez otwór

okrągły (foramen rotundum).

V3 - nerw żuchwowy (nervus mandibularis) - charakter czuciowy i ruchowy (oprócz dendrytów komórek leżących w zwoju trójdzielnym, budują go także wszystkie włókna portio minor nervi trigemini, będące neurytami jądra trójdzielnego ruchowego, in. żwaczowego (nucleus motorius trigeminalis s. masticatorius). Wychodzi z dołu środkowego czaszki do dołu podskroniowego (fossa infratemporalis) przez otwór owalny (foramen ovale).

VI - nerw odwodzący (nervus abducens) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu środkowego czaszki do oczodołu przez szczelinę oczodołową górną.

VII - nerw twarzowy (nervus facialis) - charakter ruchowy, parasympatyczny, czuciowy. Włókna parasympatyczne i czuciowe biegną w tzw. nerwie pośrednim (nervus intermedius).

Nerw pośredni jest utworzony przez :

a). neuryty komórek jądra ślinowego górnego (nucleus salivatorius superior), prowadzące przedzwojowe włókna parasympatyczne.

b). neuryty komórek zwoju kolanka (ganglion geniculi), które prowadzą włókna czuciowe wysoko wyspecjalizowane - włókna smakowe.

Nerw twarzowy wychodzi z dołu środkowego czaszki przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) do przewodu słuchowego wewnętrznego (meatus acusticus internus). Przechodzi przez dno tego przewodu (fundus meatus acustici interni) w tzw. polu górnym przednim, czyli polu nerwu twarzowego (area nervi facialis) i wchodzi do kanału nerwu twarzowego (canalis facialis). Z kanału tego, przez otwór rylcowo-sutkowy (foramen stylomastoideum) wychodzą w głównej mierze włókna ruchowe.

W czasie przebiegu nerwu przez kanał (w piramidzie kości skroniowej odchodzą od niego :

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major) - zbudowany głównie z neurytów komórek jądra ślinowego górnego, a zatem jest to nerw o charakterze parasympatycznym.

- nerw strzemiączkowy (nervus stapedius) - ruchowy, unerwiający mięsień strzemiączkowy (musculus stapedius).

- gałąź łącząca nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym (ramus communicans nervi facialis cum plexu tympanico) - czuciowa i parasympatyczna.

- struna bębenkowa (chorda tympani) - ma charakter parasympatyczny i czuciowy (prowadzi neuryty komórek jądra ślinowego górnego i dendryty komórek zwoju kolanka).

VIII - nerw przedsionkowo-ślimakowy (nervus vestibulocochlearis) - charakter zmysłowy; wychodzi z przewodu słuchowego wewnętrznego do dołu tylnego czaszki (fossa cranii posterior) przez otwór słuchowy wewnętrzny.

IX - nerw językowo-gardłowy (nervus glossopharyngeus) - charakter ruchowy, czuciowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej (spatium parapharyngeum) przez część przyśrodkową otworu szyjnego (foramen jugulare).

X - nerw błędny (nervus vagus) - charakter ruchowy, czuciowy i parasympatyczny; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez część boczną otworu szyjnego.

XI - nerw dodatkowy (nervus accessorius) - charakter ruchowy; powstaje w dole tylnym czaszki z połączenia dwóch części :

a). rdzeniowej (pars spinalis), która wchodzi do dołu tylnego czaszki przez otwór wielki (foramen magnum).

b). czaszkowej (pars cranialis)

Nerw dodatkowy wychodzi z dołu tylnego czaszki przez część boczną otworu szyjnego.

XII - nerw podjęzykowy (nervus hypoglossus) - charakter ruchowy; wychodzi z dołu tylnego czaszki do przestrzeni przygardłowej przez kanał nerwu podjęzykowego (canalis hypoglossi).

Kości czaszki dzielimy na kości trzewioczaszki (twarzoczaszki) - viscerocranium oraz kości mózgoczaszki - neurocranium. Kości neurocranium wg. definicji stykają się (nawet najmniej­szą swoją częścią) z jakąś częścią centralnego systemu nerwowego.

Do neurocranium zaliczamy kości parzyste : 1. kk. ciemieniowe (os parietale)

2. kk. skroniowe (os temporale)

Nieparzyste kości neurocranium, to: 1. k. czołowa (os frontale)

2. k. sitowa (os ethmoidale)

3. k. klinowa (os sphenoidale)

4. k. potyliczna (os occipitale)

Sumarycznie neurocranium liczy 8 kości.

Do parzystych kości viscerocranium zaliczamy : 1. kk. łzowe (os lacrimale)

2. kk. nosowe (os nasale)

3. małżowiny nosowe dolne (concha nasalis inf.)

4. kk. podniebienne (os palatinum)

5. kk. jarzmowe (os zygomaticum)

6. szczęki (maxilla)

Niekiedy do parzystych kk. viscerocranium zalicza się kosteczki słuchowe : młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko ((stapes).

Wreszcie nieparzyste kości viscerocranium, to : 1. żuchwa (mandibula)

2. lemiesz (vomer)

3. k. gnykowa (os hyoideum)

Viscerocranium zatem wlicza w siebie 21 kości.

Ogólna liczba kości czaszki wynosi 29.

Połączenia kości czaszki :

U dorosłego pomiędzy kośćmi czaszki występują w zasadzie wszystkie typy połączeń, tzn. zarówno połączenia ścisłe ( więzozrosty, chrząstkozrosty, kościozrosty) i wolne (stawy).

Więzozrosty :

W czaszce istnieją dwie postacie więzozrostów : 1. szwy (sutura)

2. wklinowanie (gomphosis)

Szwy występują głównie na sklepieniu czaszki (calvaria). Wyróżniamy trzy zasadnicze typy :

a). szew piłowaty (sutura serrata), przykładem jest szew wieńcowy (sutura coronaria) łą­czący kość czołową i kości ciemieniowe; szew strzałkowy (sutura sagittalis) łączący dwie ko­ści ciemieniowe; szew węgłowy (sutura lambdoidea) łączący łuskę. potylicznej z kośćmi ciemieniowymi.

b). szew płaski (sutura plana), przykładem jest szew podniebienny pośrodkowy (sutura pala­tina mediana) łączący wyrostki podniebienne szczęk ze sobą, oraz blaszki poziome kości podniebiennych również ze sobą; szew podniebienny poprzeczny (sutura palatina transversa) łączący tylne brzegi wyrostków podniebiennych szczęk z brzegami przednimi blaszek pozio­mych kk. podniebiennych.

c). szew łuskowy (sutura squamosa), np. połączenie części łuskowej kości skroniowej z brze­giem dolnym kości ciemieniowej.

Za pomocą wklinowania są umocowane zęby w zębodole (jest to okrężny układ drobnych więzadełek mocujących korzeń zęba).

Chrząstkozrosty :

Występują głównie na podstawie czaszki (basis cranii). Ulegają kostnieniu po 25 roku życia.

a). chrząstkozrost klinowo-skalisty (synchondrosis sphenopetrosa) pomiędzy brzegiem tylnym skrzydła większego k. klinowej i brzegiem przednim piramidy k. skroniowej.

b). chrząstkozrost skalisto-potyliczny (synchondrosis petrooccipitalis) pomiędzy brzegiem tylnym piramidy k. skroniowej a częścią podstawną k. potylicznej.

c). chrząstkozrost klinowo-potyliczny (synchondrosis sphenooccipitalis) pomiędzy tylną po­wierzchnią trzonu k. klinowej i częścią podstawną k. potylicznej.

d). chrząstkozrosty śródpotyliczne (synchondroses intraoccipitales) - przednie, pomiędzy czę­ścią podstawną k. potylicznej i częściami bocznymi tej kości; tylne, między częściami bocz­nymi k. potylicznej i łuską k. potylicznej. Kostnieją ok. 6-go roku życia.

Stawy :

a). parzysty staw skroniowo-żuchwowy (articulatio temporomandibularis)

b). stawy między kosteczkami słuchowymi - staw kowadełkowo-młoteczkowy (articulatio in­cudomallearis) i staw kowadełkowo-strzemiączkowy (articulatio incudostapedia); w zasadzie jednak te połączenia są więzozrostami.

Istnieje jeszcze jedno połączenie, którego nie zaliczamy do żadnego z wyżej wymienionych. Jest to połączenie między dziobem klinowym (rostrum sphenoidale) a skrzydłami lemiesza (alae vomeri). W terminologii łacińskiej nosi nazwę schindylesis. Brak odpowiednika pol­skiego (rozszczepienie).

U noworodka

1. szwy nie występują, a kości sklepienia czaszki są połączone elementami błoniastymi.

2. na skrzyżowaniu elementów błoniastych występują ciemiączka (fonticuli).

a). ciemiączko przednie, czołowe (fonticulus anterior) - między kośćmi czołowymi i ciemieniowymi (w tym okresie istnieją jeszcze dwie kk. czołowe). Leży na skrzyżowaniu szwów : czołowego wieńcowego i strzałkowego. Wymiary 3 - 5,5 x 2 - 5 cm. W antropologii punkt ciemiączka przedniego nosi nazwę bregma. Ciemiączko przednie kostnieje ok. 18-24 miesiąca życia.

b). ciemiączko tylne, potyliczne (fonticulus posterior) - w miejscu połączenia części łuskowej k. potylicznej z kośćmi ciemieniowymi (szwu węgłowego ze szwem strzałkowym). W antropologii punkt ten nosi miano lambda. Ciemiączko tylne zarasta w okresie między 9 a 12 miesiącem życia.

c). ciemiączka klinowe (dwa) (fonticulus sphenoidalis) - w miejscu połączenia części łuskowej k. skroniowej, skrzydła większego k. klinowej i kąta klinowego k. ciemieniowej (czasem też powierzchni skroniowej k. czołowej). W antropologii punkt nosi nazwę pterion. Ciemiączko klinowe należące wraz z sutkowym do ciemiączek bocznych może nie istnieć już w momencie porodu, ale fizjologicz­nie zarasta do 3-go miesiąca życia.

d). ciemiączko sutkowe (dwa) (fonticulus mastoideus) - w miejscu połączenia kąta sutkowego k. ciemieniowej łuski potylicznej i części sutkowej k. skroniowej. W antropologii nosi nazwę asterion. Kostnieje jak wyżej. W przeciwieństwie do pozostałych jest zbudowane z chrząstki szklistej.

Obecność błoniastych połączeń ułatwia adaptację głowy dziecka do kształtu kanału rodnego w czasie porodu (możliwość "dachówkowatego" zachodzenia kości strony prawej i lewej na siebie, przy całkowitej ochronie struktur mózgowia - wypracowanie najbardziej miarodajnego obwodu główki, jako części przodującej dziecka).

Inne ważniejsze punkty antropologiczne czaszki, to nasion (sutura frontonasalis - szew czo­łowo-nosowy) i inion (protuberantia occipitalis externa).

ROZWÓJ CZASZKI :

Układ szkieletowy rozwija się z przyosiowej i bocznej (somatycznej) płytki mezodermal­nej oraz z grzebienia nerwowego. Mezoderma przyosiowa tworzy w okolicy głowowej po obu stronach cewy nerwowej szereg odcinków (segmentów), które w okolicy głowowej na­zywa się somitomerami, a w odcinku potyliczno-ogonowym - somitami.

Somity różnicują się w część przyśrodkowo-brzuszną, czyli w sklerotom, i w część grzbie­towo-brzuszną - dermomiotom. Pod koniec 4 tygodnia komórki sklerotomów przybierają formy wieloposta­ciowe i tworzą tkankę splotowatą, zwaną mezenchymą lub zarodkową tkanką łączną. Cha­rakterystyczną cechą tej tkanki jest zdolność jej komórek do migrowania oraz do wielokierun­kowego różnicowania się. Mogą one stawać się fibroblastami, chondro­blastami lub osteobla­stami (komórkami kościotwórczymi).

Potencjał kościotwórczy mezenchymy nie jest ograniczony jedynie do sklerotomów. Kość powstaje również w blaszce mezodermy ściennej (somatycznej) ściany tułowia, jak to się dzieje w przypadku kości miednicy, pasa barkowego oraz kości kończyn. Również komórki grzebienia nerwowego okolicy głowowej różnicują się w mezenchymę i biorą udział w po­wstawaniu kości twarzy. Natomiast somity potyliczne i somitomery wytwarzają kości skle­pienia i podstawy czaszki. W niektórych przypadkach, jak np. w kościach sklepienia czaszki, komórki mezenchymatyczne bezpośrednio różnicują się w komórki kościotwórcze w procesie zwanym kostnieniem na podłożu błoniastym lub kostnieniem na podłożu łącznotkankowym.

W większości przypadków jednak komórki mezenchymy wytwarzają najpierw model chrzęstny przyszłej kości (zbudowany z chrząstki szklistej), który później zostaje zastąpiony tkanką kostną w procesie zwanym kostnieniem śródchrzęstnym lub kostnieniem na podłożu chrzęst­nym.

Czaszkę podzielić można na dwie części : część mózgową, czyli mózgoczaszkę, wytwarzającą pokrywę ochraniającą mózg, pochodzącą z somitów potylicznych i somitomerów; oraz część twarzową (trzewną), czyli trzewioczaszkę, pochodzącą z komórek grzebienia ner­wowego, w skład której wchodzą kości twarzy.

Najwygodniejszy jest podział części mózgowej czaszki na dwie części :

a). czaszkę błoniastą (desmocranium) - kości płaskie osłaniające mózgowie.

b). czaszkę chrzęstną (chondrocranium) - tworzącą kości podstawy czaszki.

Czaszka błoniasta

Ściany boczne oraz sklepienie czaszki rozwijają się z mezenchymy okalającej mózg i ulegającej kostnieniu na podłożu błoniastym. W wyniku tego procesu dochodzi do powstania wielu pła­skich (błoniastych) kości, charakteryzujących się obecnością igłopodobnych beleczek kost­nych. Beleczki te rozchodzą się promieniście od pierwotnego punktu kostnienia w kierunku obwodowym. Wraz z rozwojem płodu i niemowlęcia kości te powiększają się zarówno po­przez odkładanie nowych warstw tkanki kostnej na powierzchni, jak i dzięki jednoczesnej re­sorpcji osteoklastycznej, zachodzącej od strony wewnętrznej (oponowej) czaszki.

Czaszka chrzęstna

Ta część czaszki jest początkowo utworzona przez kilka oddzielnych chrząstek. Ich zlewanie się, a następnie kostnienie odbywające się na ich podłożu, prowadzi do powstania podstawy czaszki.

Płytkę kości potylicznej tworzy chrząstka przystrunowa (cartilago parachordalis) oraz trzy sklerotomy potyliczne. W kierunku rostralnym (dziobowym) od płytki potylicznej znajdują się chrząstki przysadkowe i beleczki czaszki (beleczka chrzęstna przedstrunowa). Chrząstki te wkrótce łączą się ze sobą tworząc ciało klinowe i ciało sitowe. W ten sposób powstaje wydłużona płytka przyśrodkowa chrząstki, rozciągająca się od okolicy nosowej aż do przedniej granicy otworu wielkiego.

Leżąca po obu stronach płytki przyśrodkowej mezenchyma ulega kondensacji. Położone naj­bardziej rostralnie skrzydła oczodołowe wytwarzają skrzydła mniejsze kości klinowej.

W kierunku doogonowym z zagęszczonej mezenchymy powstają skrzydła skroniowe wytwa­rza­jące skrzydła większe kości klinowej. Trzeci składnik, torebka okołouszna, daje początek części skalistej i sutkowatej k. skroniowej. Te trzy składowe zlewają się następnie ze sobą oraz z płytką (chrząstką) przyśrodkową, pozostawiając jedynie otwory dla opuszczających czaszkę nerwów.

Generalnie z chrzęstnej czaszki pierwotnej (części podstawnej) powstają :

1. kość potyliczna bez górnej części łuski

2. kość skroniowa bez części łuskowej i bębenkowej

3. kość klinowa bez blaszki przyśrodkowej wyrostka skrzydłowatego i wierzchołka skrzydła większego.

4. kość sitowa

5. małżowina nosowa dolna.

Część twarzowa czaszki

Trzewioczaszka składa się z kości twarzy, powstających głównie z chrząstek wywodzących się z dwóch pierwszych łuków skrzelowych.

Z części grzbietowej pierwszego łuku wytwarzają się wyrostki szczękowe, rozciągające się w kierunku przednim poniżej oczu i dające początek szczęce, kości jarzmowej oraz części kości skroniowej.

Część brzuszna pierwszego łuku skrzelowego nazywa się wyrostkiem żuchwowym lub chrząstką Meckela. Zagęszczenie mezenchymy wokół chrząstki Meckela zapoczątkowuje proces kostnienia na podłożu błoniastym, doprowadzając do powstania żuchwy. Chrząstka Meckela zanika, pozostając jedynie w więzadle klinowo-żuchwowym. Z koniuszka grzbie­towej części wyrostka szczękowego oraz z drugiego łuku skrzelowego powstaną później kosteczki ucha środkowego : młoteczek (malleus), kowadełko (incus), strzemiączko (stapes). Kostnienie tych elementów rozpoczyna się już w czwartym miesiącu, dzięki czemu kosteczki te jako pierwsze są w pełni zmineralizowane. Mezenchyma wytwarzająca kości twarzy wywodzi się z komórek grzebienia nerwowego, które wytwarzają również kości no­sowe i łzowe.

Twarz jest początkowo stosunkowo mała w porównaniu z mózgoczaszką. Przyczyną tego jest (a) całkowity brak powietrznych zatok przynosowych

(b) niewielkie rozmiary kości, zwłaszcza żuchwy

Wraz z pojawieniem się zębów oraz rozwojem zatok obocznych nosa twarz przybiera typowy wygląd twarzy ludzkiej.

JAMY I DOŁY CZASZKI

W jamie czaszki (cavum cranii) wyróżniamy trzy doły czaszki :

a). dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

b). dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

c). dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)

Dół przedni czaszki (fossa cranii anterior)

Dno dołu jest utworzone przez :

1. blaszkę sitową (poziomą) kości sitowej

2. części oczodołowe kości czołowej

3. skrzydła mniejsze kości klinowej

4. trzon kości klinowej

Zawartość : 1. płaty czołowe półkul mózgowych

2. opuszki węchowe

3. pasma węchowe

4. naczynia oponowe przednie (od naczyń sitowych przednich)

Komunikacja :

1). Przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej kości sitowej z jamą nosową. Zawierają : - nici węchowe (fila olfactoria)

- naczynia i nerwy sitowe przednie (vasa et nervi ethmoidales anteriores)

2). Przez otwór ślepy (foramen cecum) z jamą nosową; przechodzi przezeń :

- wypustka opony twardej mózgowia

- niewielka żyła łącząca sploty żylne jamy nosowej z zatoką strzałkową górną.

Dół środkowy czaszki (fossa cranii media)

Składa się z części środkowej i dwóch części bocznych.

Część środkowa jest utworzona przez trzon kości klinowej.

Części boczne są utworzone przez :

- skrzydła większe kości klinowej

- części łuskowe kości skroniowych

- powierzchnie przednie piramid kości skroniowych

Granicę z dołem przednim czaszki stanowią :

- brzegi tylne skrzydeł mniejszych kości klinowej.

- rąbek klinowy (limbus sphenoidalis)

Granicę z dołem tylnym czaszki stanowią :

- górne brzegi piramid kości skroniowych

- grzbiet siodła (dorsum sellae)

Zawartość : w części środkowej : 1. międzymózgowie (diencephalon)

2. zatoki międzyjamiste (sinus intercavernosi)

w częściach bocznych : 1. płaty skroniowe półkul mózgowych

2. zatoki jamiste (sinus cavernosi) i ich dopływy

3. nerwy czaszkowe II - VI

4. tętnice szyjne wewnętrzne (arteriae carotis internae)

5. naczynia oponowe środkowe i ich naczynia (vasa meningea media)

6. nerwy skaliste większe i mniejsze (nervi petrosi majores et minores)

Zatoka jamista (sinus cavernosus) leży w bruździe tętnicy szyjnej (sulcus caroticus).

Przez światło zatoki przechodzi : 1. tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna)

2. splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny, który w tym miejscu nosi nazwę splotu jamistego (plexus cavernosus)

3. nerw odwodzący (nervus abducens)

W ścianie bocznej zatoki jamistej znajdują się :

1. nerw okoruchowy (nervus oculomotorius, III)

2. nerw bloczkowy (nervus trochlearis, IV)

3. nerw oczny (nervus ophtalmicus, V1)

4. nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2)

ARTERIA CAROTIS INTERNA NERVUS OCULOMOTORIUS

PLEXUS CAVERNOSUS NERVUS TROCHLEARIS

NERVUS ABDUCENS NERVUS OPHTALMICUS

NERVUS MAXILLARIS

Schemat przekroju czołowego zatoki jamistej.

Komunikacja dołu środkowego czaszki :

1. przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) z oczodołem.

a). nerw okoruchowy (nervus oculomotorius, III)

b). nerw bloczkowy (nervus trochlearis, IV)

c). nerw oczny (nervus ophtalmicus, V1)

d). nerw odwodzący (nervus abducens)

e). włókna współczulne ze splotu jamistego

f). żyła oczna górna (vena ophtalmica superior)

g). gałąź górna żyły ocznej dolnej (ramus superior venae ophtalmicae inferioris)

h). gałąź tętnicy oponowej środkowej

2. przez kanał wzrokowy (canalis opticus) z oczodołem.

a). nerw wzrokowy (nervus opticus, II)

b). tętnica oczna (arteria ophtalmica)

3. przez otwór okrągły (foramen rotundum) z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

a). nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2)

4. przez otwór owalny (foramen ovale) z dołem podskroniowym.

a). nerw żuchwowy (nervus mandibularis, V3)

b). splot żylny otworu owalnego (plexus venosus foraminis ovalis)

5. przez otwór poszarpany (foramen lacerum) z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki; otwór ten jest w warunkach naturalnych wypełniony chrząstkozrostem klinowo-skalistym (synchondrosis sphenopetrosa), a w jego przednim brzegu rozpoczyna się kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus s. Vidii) zdążający do dołu skrzydłowo-podniebiennego.

a). nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

b). nerw skalisty głęboki (nervus petrosus profundus)

c). gałąź kanału skrzydłowego tętnicy szyjnej wewnętrznej (ramus canalis pterygoidei)

d). żyłą wypustowa otworu poszarpanego (vena emissaria foraminis laceri)

6. przez szczelinę klinowo-skalistą (fissura sphenopetrosa) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki; w naturalnych warunkach jest wypełniona chrząstkozrostem klinowo-skalistym (synchondrosis sphenopetrosa).

a). nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

7. przez otwór kolcowy (foramen spinosum) z dołem podskroniowym.

a). naczynia oponowe środkowe (arteria et vena meningea media)

b). nerw kolcowy (nervus spinosus); jest on gałęzią oponową nerwu żuchwowego.

8. przez rozwór kanału nerwu skalistego większego (hiatus canalis nervi petrosi majoris) lub inaczej rozwór kanału nerwu twarzowego (hiatus canalis facialis) z kolankiem kanału nerwu twarzowego.

a). nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

b). gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

9. przez rozwór kanału nerwu skalistego mniejszego (hiatus canalis nervi petrosi minoris) lub inaczej otwór górny kanalika bębenkowego (apertura superior canaliculi tympanici) z jamą bębenkową (cavum tympani).

a). nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

b). tętnica bębenkowa górna (arteria tympanica superior) od tętnicy oponowej środkowej.

10. przez otwór wewnętrzny kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum) z kanałem tętnicy szyjnej.

a). tętnica szyjna wewnętrzna (arteria carotis interna)

b). splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus )

c). splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny (plexus caroticus internus)

Dół tylny czaszki (fossa cranii posterior)

Jest ograniczony przez :

1. grzbiet siodła (dorsum sellae)

2. stok kości potylicznej (clivus)

3. wszystkie części kości potylicznej

4. części skaliste i sutkowe kości skroniowych

5. tylno-górne ograniczenie stanowią bruzdy zatok poprzecznych.

Zawartość : 1. rdzeń przedłużony (medulla oblongata)

2. most (pons Varoli)

3. móżdżek (cerebellum)

4. nerwy czaszkowe VII - XII.

5. tętnica podstawna (arteria basilaris) z odgałęzieniami

6. splot żylny postawny (plexus venosus basilaris)

7. zatoki żylne opony twardej : potyliczne, brzeżne, poprzeczne, esowate

i skaliste dolne

Komunikacja dołu tylnego czaszki :

1. przez otwór wielki (foramen magnum) z kanałem kręgowym.

a). rdzeń przedłużony przechodzi w rdzeń kręgowy wraz ze swoimi oponami (naczyniowa, pajęcza, twarda)

b). tętnice kręgowe (arteriae vertebrales)

c). splot żylny podstawny (plexus venosus basilaris) przechodzi w splot żylny kręgowy wewnętrzny (plexus venosus vertebralis internus)

d). tętnice rdzeniowe tylne (arteriae spinales posteriores)

e). tętnica rdzeniowa przednia (arteria spinalis anterior)

f). gałęzie oponowe tętnic kręgowych

g). części rdzeniowe nerwów dodatkowych (XI).

2. przez otwór szyjny (foramen jugulare) z przestrzenią przygardłową (spatium parapharyngeum)

- przez część przyśrodkową (przednią) :

a). zatoka skalista dolna (sinus petrosus inferior)

b). nerw językowo-gardłowy (nervus glossopharyngeus, IX)

- przez część boczną (tylną) :

a). zatoka esowata (sinus sigmoideus)

b). tętnica oponowa tylna (arteria meningea posterior) od tętnicy gardłowej wstępującej

c). nerw błędny (nervus vagus, X)

d). nerw dodatkowy (nervus accessorius, XI)

e). gałąź oponowa nerwu błędnego (ramus meningeus nervi vagi)

3. przez otwór słuchowy wewnętrzny (porus acusticus internus) z przewodem słuchowym wewnętrznym (meatus acusticus internus).

a). tętnica i żyły błędnika (arteria et venae labyrinthi)

b). nerw twarzowy (nervus facialis, VII)

c). nerw pośredni (nervus intermedius)

d). nerw przedsionkowo-ślimakowy (nervus vestibulocochlearis, VIII)

4. przez otwór sutkowy (foramen mastoideum) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki.

a). gałąź sutkowa tętnicy potylicznej (ramus mastoideus arteriae occipitalis)

b). żyła wypustowa sutkowa (vena emissaria mastoidea)

5. przez kanał kłykciowy (canalis condylaris) z powierzchnią zewnętrzną podstawy czaszki.

a). żyła wypustowa kłykciowa (vena emissaria condylaris)

6. przez otwór zewnętrzny wodociągu przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli) z wodociągiem przedsionka; a ten z przedsionkiem błędnika kostnego ucha wewnętrznego.

a). przewód śródchłonkowy (ductus endolymphaticus)

KANAŁY KOŚCI SKRONIOWEJ

1). Kanał nerwu skalistego większego (canalis nervi petrosi majoris) - łączy kolanko kanału nerwu twarzowego (geniculum canalis facialis) z dołem środkowym czaszki; kończy się rozworem kanału nerwu skalistego większego in. rozworem kanału nerwu twarzowego (hiatus canalis nervi petrosi majoris s. hiatus canalis facialis).

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

2). Kanał nerwu twarzowego (canalis facialis) - rozpoczyna się w polu górnym przednim dna przewodu słuchowego, czyli w polu nerwu twarzowego (area nervi facialis). Biegnie on do przodu i bocznie, powyżej przedsionka błędnika, do tyłu od ślimaka, a do przodu od kanału półkolistego przedniego. Dochodzi do ściany przyśrodkowej jamy bębenkowej, zakręca pod kątem 90 stopni, biegnąc do tyłu i bocznie. Ponownie zakręca i biegnie na tylnej ścianie jamy bębenkowej pionowo w dół kończąc się otworem rylcowo-sutkowym (foramen stylomastoideum).

W kanale biegną :

- nerw twarzowy (nervus facialis, VII)

- nerw pośredni (nervus intermedius, część parasympatyczno-czuciowa n. VII)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej

- naczynia rylcowo-sutkowe

- zwój kolanka (ganglion geniculi) - zwój czuciowy (smakowy) nerwu twarzowego (VII).

Przez foramen stylomastoideum przechodzą :

- naczynia rylcowo-sutkowe

- włókna ruchowe nerwu twarzowego.

Od kanału nerwu twarzowego odchodzą :

a. w miejscu kolanka kanału - kanał nerwu skalistego większego, który dochodzi do przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w dole środkowym czaszki (hiatus canalis nervi petrosi majoris).

- nerw skalisty większy (nervus petrosus major)

- gałąź skalista tętnicy oponowej środkowej (ramus petrosus arteriae meningeae mediae)

b. w miejscu kolanka kanału - kanalik dla gałęzi łączącej nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym, dochodzący do jamy bębenkowej.

- gałąź łącząca nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym (ramus communicans nervi facialis cum plexu tympanico).

c. w miejscu kolanka - kanał nerwu strzemiączkowego (canaliculus nervi stapedii), który prowadzi do wnętrza wyniosłości piramidowej (eminentia pyramidalis), na ścianie tylnej (sutkowej) jamy bębenkowej.

- nerw strzemiączkowy (nervus stapedius)

d. tuż nad otworem rylcowo-sutkowym - kanał struny bębenkowej (canaliculus chordae tympani), prowadzący do jamy bębenkowej (otwiera się na ścianie tylnej, sutkowej, otworem bębenkowym kanalika struny bębenkowej - apertura tympanica canaliculi chordae tympani)

- struna bębenkowa (chorda tympani)

- naczynia bębenkowe tylne od rylcowo-sutkowych

3. Dołek skalisty (fossula petrosa) - zawiera zwój skalisty nerwu językowo-gardłowego (in. zwój dolny lub zewnątrzczaszkowy) (ggl. petrosum s. inferius s. extracraniale nervi glossopharyngei, IX). Na dnie dołka leży otwór dolny kanalika bębenkowego (apertura inferior canaliculi tympanici).

4. Kanalik bębenkowy (canaliculus tympanicus) - składa się z dwóch części : górnej i dolnej.

Część dolna rozpoczyna się w dnie dołka skalistego otworem dolnym kanalika bębenkowego

i biegnie do jamy bębenkowej. Zawiera :

- nerw bębenkowy (nervus tympanicus)

- naczynia bębenkowe dolne (vasa tympanica inferiores) od gardłowych wstępujących.

Część górna kanalika bębenkowego, zwana kanałem nerwu skalistego mniejszego, zaczyna się na górnej (pokrywkowej) ścianie jamy bębenkowej i kończy na przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej w dole środkowym czaszki otworem górnym kanalika bębenkowego, czyli rozworem kanału nerwu skalistego mniejszego (hiatus canalis nervi petrosi minoris). Zawiera :

- nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor)

- naczynia bębenkowe górne (vasa tympanica superiores) od oponowych środkowych.

Górna i dolna część kanalika bębenkowego jest połączona bruzdą wzgórka (sulcus promontorii), biegnącą na przyśrodkowej (błędnikowej) ścianie jamy bębenkowej.

5. Kanał tętnicy szyjnej (canalis caroticus) łączy przestrzeń przygardłową z dołem środkowym czaszki. Zaczyna się na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum externum), a kończy się w szczycie piramidy - otworem wewnętrznym kanału tętnicy szyjnej (foramen caroticum internum). Zawiera :

- tętnicę szyjną wewnętrzną (arteria carotis interna)

- splot żylny szyjno-tętniczy (plexus venosus caroticus)

- splot współczulny szyjno-tętniczy wewnętrzny (plexus sympathicus caroticus internus)

6. Kanaliki szyjno-bębenkowe (canaliculi caroticotympanici) - łączą kanał tętnicy szyjnej z jamą bębenkową (z jej ścianą przednią; szyjno-tętniczą). Zawierają :

- gałąź szyjno-bębenkową tętnicy szyjnej wewnętrznej (ramus caroticotympanicus arteriae carotis internae)

- nerwy szyjno-bębenkowe (nervi caroticotympanici) ze splotu współczulnego szyjno-tętniczego wewnętrznego.

7. Dół szyjny (fossa jugularis) - zawiera opuszkę żyły szyjnej wewnętrznej (bulbus venae jugularis internae).

8. Kanalik sutkowy (canaliculus mastoideus) - zaczyna się w dole szyjnym i biegnie do szczeliny bębenkowo-sutkowej (fissura tympanomastoidea). Zawiera :

- gałąź uszną nerwu błędnego (ramus auricularis nervi vagi, X).

9. Wodociąg przedsionka (aquaeductus vestibuli) - zaczyna się w przedsionku błędnika (w zachyłku eliptycznym - recessus ellipticus) otworem wewnętrznym wodociągu przedsionka (apertura interna aquaeductus vestibuli), a kończy się na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym wodociągu przedsionka (apertura externa aquaeductus vestibuli). Zawiera :

- przewód śródchłonkowy (ductus endolymphaticus)

10. Kanalik ślimaka (canaliculus cochleae) - zaczyna się w schodach bębenka (scala tympani), dolnym piętrze kanału spiralnego ślimaka - części ucha wewnętrznego, a kończy się na dolnej powierzchni piramidy kości skroniowej otworem zewnętrznym kanalika ślimaka (apertura externa canaliculi cochleae). Zawiera :

- przewód przychłonkowy (ductus perilymphaticus)

- żyłę kanalika ślimaka (vena canaliculi cochleae)

11. Szczelina skalisto-bębenkowa (fissura petrotympanica) łączy jamę bębenkową z dołem podskroniowym. Zawiera :

- strunę bębenkową (chorda tympani)

- naczynia bębenkowe przednie (vasa tympanica anteriores) od szczękowych

- więzadło przednie młoteczka (ligamentum mallei anterius)

12. Kanał mięśniowo-trąbkowy (canalis musculotubarius) - biegnie od przedniej (szyjno-tętniczej) ściany jamy bębenkowej i kończy się na przednim brzegu piramidy kości skroniowej w pobliżu jej szczytu; jest podzielony przegrodą kostną (septum canalis musculotubarii) na część górną : półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej (semicanalis musculi tensoris tympani) i część dolną : półkanał trąbki słuchowej (semicanalis tubae auditivae). Przegroda kanału mięśniowo-trąbkowego kończy się w jamie bębenkowej na poziomie wzgórka (promontorium) ściany przyśrodkowej (błędnikowej) wyrostkiem ślimakowatym (processus cochleariformis).

Jama nosowa (cavum nasi)

ściana górna - 1. kk. nosowe (ossa nasalia)

2. kolec nosowy k. czołowej (spina nasalis ossis frontalis)

3. blaszka sitowa k. sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)

4. trzon k. klinowej z małżowinami klinowymi (corpus ossis sphenoidalis et conchae sphenoidales)

ściana dolna - 1. wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

2. blaszki poziome kk. podniebiennych laminae horizontales ossium palatinorum)

ściana boczna - 1. powierzchnia przyśrodkowa wyrostka czołowego szczęki (facies medialis processus frontalis maxillae)

2. trzon szczęki (corpus maxillae)

3. k. łzowa (os lacrimale)

4. ściana przyśrodkowa błędnika k. sitowej (paries medialis labyrinthi ethmoidalis)

5. małżowina nosowa dolna (concha nasalis inferior)

6. blaszka pionowa k. podniebiennej (lamina perpendicularis ossis palatini)

7. blaszka przyśrodkowa wyrostka skrzydłowatego k. klinowej (lamina medialis processus pterygoidei ossis sphenoidalis)

przegroda nosowa - 1. blaszka pionowa k. sitowej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis)

2. lemiesz (vomer)

Przegroda jamy nosowej dzieli jamę nosową na część prawą i lewą. W każdej z nich wyróżniamy przewód nosowy dolny, środkowy, górny, czasem najwyższy (meatus nasi inferior, medius, superior et supremus) i zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis).

Przewód nosowy dolny (meatus nasi inferior) jest położony między małżowiną nosową dolną a podniebieniem twardym.

Przewód nosowy środkowy (meatus nasi medius) leży między małżowiną nosową dolną a środkową.

Przewód nosowy górny (meatus nasi superior) leży między małżowiną nosową górną a środkową.

Niestały przewód nosowy najwyższy (meatus nasi supremus) leży między niestałą małżowiną nosową najwyższą, a górną.

Zachyłek klinowo-sitowy (recessus sphenoethmoidalis) leży pomiędzy małżowiną nosową górną (lub najwyższą) a stropem jamy nosowej.

Pomiędzy małżowinami a przegrodą jamy nosowej leży przewód nosowy wspólny (meatus nasi communis).

Do tyłu od małżowin nosowych wszystkie przewody nosowe łączą się w przewód nosowo-gardłowy (meatus nasopharyngeus), który przez nozdrza tylne (choanae) łączy się z częścią nosową gardła.

Nozdrza tylne (choanae) są ograniczone :

- od góry przez trzon kości klinowej i skrzydła lemiesza

- od boków przez blaszki przyśrodkowe wyrostków skrzydłowatych kości klinowej

- od dołu przez tylne brzegi blaszek poziomych kości podniebiennych.

Na przegrodzie nosowej, w jej dolnym odcinku przebiega bruzda dla nerwu nosowo-podniebiennego (sulcus nervi nasopalatini).

CRISTA GALLI

LAMINA HORIZONTALIS OSSIS ETHMOIDALIS

MEATUS NASI COMMUNIS

RECESSUS SPHENOETHMOIDALIS

MEATUS NASI SUPREMUS CONCHA NASALIS SUPREMA

MEATUS NASI SUPERIOR CONCHA NASALIS SUPERIOR

MEATUS NASI MEDIUS CONCHA NASALIS MEDIA

MEATUS NASI INFERIOR CONCHA NASALIS INFERIOR

LABYRINTHUS ETHMOIDALIS

PALATUM DURUM LAMINA PERPENDICULARIS OSSIS ETHMOIDALIS

Komunikacja jamy nosowej :

1. do przewodu nosowego dolnego uchodzi kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis), który łączy jamę nosową z oczodołem.

- zawiera on przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis).

2. do przewodu nosowego środkowego uchodzą :

- zatoka szczękowa (sinus maxillaris)

- zatoka czołowa (sinus frontalis)

- komórki sitowe przednie (cellulae ethmoidales anteriores)

3. do przewodu nosowego górnego uchodzą :

- komórki sitowe tylne (cellulae ethmoidales posteriores)

4. do zachyłka klinowo-sitowego uchodzi :

- zatoka klinowa (sinus sphenoidalis)

5. z dołem skrzydłowo-podniebiennym jama nosowa łączy się przez otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum).

- naczynia klinowo-podniebienne (vasa sphenopalatina)

- gałęzie nosowe tylne górne (rami nasales posteriores superiores) ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego.

6. z dołem przednim czaszki przez otwory sitowe (foramina cribrosa) w blaszce sitowej kości sitowej (lamina cribrosa ossis ethmoidalis)

- nici węchowe (fila olfactoria)

- naczynia i nerwy sitowe przednie (vasa et nervi ethmoidales anteriores)

7. z jamą ustną przez otwór (kanał) przysieczny (canalis vel foramen incisivum)

- gałęzie naczyń podniebiennych większych

- gałęzie nerwów nosowo-podniebiennych

ZATOKI PRZYNOSOWE (OBOCZNE NOSA)

SINUS PARANASALES

Są to przestrzenie pneumatyczne leżące w kościach otaczających jamę nosową, wyścielone błoną śluzową. Powstają jako wpuklenia błony śluzowej jamy nosowej, które wrastają w otaczające kości. Są nieobecne u noworodka.

1. Zatoka czołowa (sinus frontalis) - parzysta; leży w łusce czołowej (squama frontalis), a także w miejscu granicznym między łuską i częścią oczodołową kości czołowej. Ma kształt trójściennej piramidy, skierowanej wierzchołkiem ku górze. Łączna pojemność wynosi 5 - 20 centymetrów sześciennych. Uchodzi do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy. Zatoki czołowe rozwijają się około 7 - 8 roku życia.

2. Komórki sitowe (cellulae ethmoidales) - leżą obustronnie w błędniku sitowym (labyrinthus ethmoidalis). Dzielimy je na przednie i tylne (niektóre podręczniki anatomii wyróżniają także grupę środkową). Przednie uchodzą do przewodu nosowego środkowego przez lejek sitowy, a tylne do przewodu nosowego górnego. Największą komórką sitową jest tzw. puszka sitowa (bulla ethmoidalis) należąca do komórek sitowych przednich. Sumaryczna pojemność komórek sitowych w jednym błędniku sitowym wynosi ok 10 centymetrów sześciennych.

3. Zatoka klinowa (sinus sphenoidalis) - leży w trzonie kości klinowej. Ma pojemność 5 - 6 centymetrów sześciennych. Uchodzi do zachyłka klinowo-sitowego. Powstaje około 3 - 4 roku życia.

4. Zatoka szczękowa (sinus maxillaris s. Highmori) - parzysta, o pojemności 24 centymetry sześcienne. Leży w trzonie szczęki. Ma kształt trójściennej piramidy, zwróconej podstawą w stronę jamy nosowej, a szczytem do wyrostka jarzmowego szczęki. Na przyśrodkowej powierzchni trzonu szczęki leży otwór prowadzący do tej zatoki. Jest to tzw. rozwór szczękowy (hiatus maxillaris). Leży on powyżej dna zatoki (stąd częste trudności w odpływie wydzieliny z zatoki i łatwość powstawania stanów zapalnych).

Uchodzi do przewodu nosowego środkowego. Ujście jest mniejsze niż rozwór szczękowy. Jest zmniejszone przez :

- blaszkę pionową kości podniebiennej (od tyłu)

- wyrostek haczykowaty kości sitowej (od przodu i góry)

- wyrostek szczękowy małżowiny nosowej dolnej (od dołu)

- wyrostek sitowy małżowiny nosowej dolnej w części środkowej

Od zatoki szczękowej mogą odchodzić następujące zachyłki :

a). zachyłek zębodołowy (recessus alveolaris), wpuklający się ku dołowi, między dwie blaszki wyrostka zębodołowego szczęki.

b). zachyłek wyrostka oczodołowego (recessus processus orbitalis) - wchodzi w wyrostek oczodołowy kości podniebiennej.

c). zachyłek jarzmowy (recessus zygomaticus) - wchodzi ze szczytu zatoki w wyrostek jarzmowy szczęki.

d). zachyłki podoczodołowe (recessus infraorbitales) - mogą otaczać kanał podoczodołowy.

e). zachyłek podniebienny (recessus palatinus) - wchodzi do wyrostka podniebiennego szczęki.

Oczodół (orbita)

ściana górna - 1. część oczodołowa k. czołowej (pars orbitalis ossis frontalis)

2. skrzydło mniejsze k. klinowej (ala minor ossis sphenoidalis)

ściana dolna - 1. powierzchnia oczodołowa trzonu szczęki (facies orbitalis corporis maxillae)

2. część powierzchni oczodołowej k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)

3. wyrostek oczodołowy k. podniebiennej (processus orbitalis ossis palatini)

ściana boczna - 1. powierzchnia oczodołowa k. jarzmowej (facies orbitalis ossis zygomatici)

2. powierzchnia oczodołowa skrzydła większego k. klinowej (facies orbitalis alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przyśrodkowa - 1. tylny odcinek wyrostka czołowego szczęki (processus frontalis maxillae)

2. k. łzowa (os lacrimale)

3. blaszka oczodołowa błędnika sitowego k. sitowej (lamina orbitalis labyrinthi ossis ethmoidalis)

4. powierzchnia boczna trzonu k. klinowej (facies lateralis corporis ossis sphenoidalis)

Komunikacja :

1. przez kanał wzrokowy (canalis opticus) z dołem środkowym czaszki

2. przez szczelinę oczodołową górną (fissura orbitalis superior) z dołem środkowym czaszki

3. przez szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior) bocznie z dołem podskroniowym; przyśrodkowo z dołem skrzydłowo-podniebiennym.

- naczynia podoczodołowe (vasa infraorbitales) od szczękowych

- gałąź dolna żyły ocznej dolnej (ramus inferior venae ophtalmicae inferioris)

- nerw podoczodołowy (nervus infraorbitalis) od nerwu szczękowego

- nerw jarzmowy (nervus zygomaticus) od nerwu szczękowego (V2)

- gałęzie oczodołowe zwoju skrzydłowo-podniebiennego (rami orbitales ganglionis pterygopalatini)

4. przez otwór nadoczodołowy (foramen supraorbitale) z okolicą czołową

- naczynia i nerw nadoczodołowy (vasa et nervus supraorbitalis)

5. przez wcięcie czołowe (incisura frontalis) z okolicą czołową

- naczynia i nerw nadbloczkowy (vasa et nervus supratrochlearis)

6. przez kanał podoczodołowy (canalis infraorbitalis) z okolicą podoczodołową twarzy

- naczynia i nerw podoczodołowy (vasa et nervus infraorbitalis)

7. przez otwór sitowy tylny (foramen ethmoidale posterius) z komórkami sitowymi i zatoką klinową.

- naczynia i nerw sitowy tylny (vasa et nervus ethmoidalis posterior)

8. przez otwór sitowy przedni (foramen ethmoidale anterius) z dołem przednim czaszki.

- naczynia i nerw sitowy przedni (vasa et nervus ethmoidalis anterior)

9. przez otwór jarzmowo-oczodołowy (foramen zygomaticoorbitale) - z kanałem nerwu jarzmowego. Ten z kolei dzieli się na dwa kanały :

- jeden z nich kończy się w okolicy jarzmowej twarzy otworem jarzmowo-twarzowym (foramen zygomaticofaciale) i zawiera gałąź jarzmowo-twarzową nerwu jarzmowego (ramus zygomaticofacialis nervi zygomatici.

- drugi kończy się w dole skroniowym otworem jarzmowo-skroniowym (foramen zygomaticotemporale) i zawiera gałąź jarzmowo-skroniową nerwu jarzmowego (ramus zygomaticotemporalis nervi zygomatici).

Przez otwór jarzmowo-oczodołowy przechodzi nerw jarzmowy (nervus zygomaticus) od nerwu szczękowego (V2).

10. przez kanał nosowo-łzowy (canalis nasolacrimalis) z przewodem nosowym dolnym.

- przewód nosowo-łzowy (ductus nasolacrimalis)

Jama ustna

ściana przednio-boczna - 1. wyrostki zębodołowe szczęk wraz z zębami (processus alveolares maxillarum)

2. część zębodołowa żuchwy wraz zębami (pars alveolaris mandibulae)

ściana górna - 1. wyrostki podniebienne szczęk (processus palatini maxillarum)

2. blaszki poziome kk. podniebiennych (laminae horizontales ossium palatinorum)

Komunikacja jamy ustnej :

1. otwór przysieczny (foramen incisivum) łączy z jamą nosową. Zawiera :

- gałęzie naczyń podniebiennych większych

- gałęzie nerwu nosowo-podniebiennego.

2. otwór podniebienny większy (foramen palatinum majus) - prowadzi do kanału podniebiennego większego (canalis palatinus major), który łączy się z kanałem skrzydłowo-podniebiennym (canalis pterygopalatinus), a przezeń prowadzi do dołu skrzydłowo-podniebiennego(fossa pterygopalatina). Zawiera :

- naczynia i nerw podniebienny większy

3. otwory podniebienne mniejsze (foramina palatina minora) - prowadzą do kanałów podniebiennych mniejszych (canales palatini minores), które jak poprzedni łączą się

z kanałem skrzydłowo-podniebiennym (canalis pterygopalatinus), a przezeń prowadzą do dołu skrzydłowo-podniebiennego(fossa pterygopalatina). Zawierają :

- naczynia i nerwy podniebienne mniejsze

DÓŁ SKRZYDŁOWO-PODNIEBIENNY

(Fossa pterygopalatina)

Ściana przednia : - wyrostek oczodołowy kości podniebiennej (processus posterior ossis palatini)

- trzon szczęki (corpus maxillae)

ściana tylna : - wyrostek skrzydłowaty kości klinowej (processus pterygoideus ossis sphenoidalis)

- powierzchnia szczękowa skrzydła większego kości klinowej (facies maxillaris alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przyśrodkowa : - blaszka pionowa kości podniebiennej (lamina perpendicularis ossis ethmoidalis)

ściana górna : - trzon kości klinowej (corpus ossis sphenoidalis)

Zawartość :

1. zwój skrzydłowo-podniebienny (ganglion pterygopalatinum)

2. nerw szczękowy (nervus maxillaris, V2) dzieli się na :

- nerw jarzmowy (nervus zygomaticus)

- nerw podoczodołowy (nervus infraorbitalis)

- nerwy skrzydłowo-podniebienne (nervi pterygopalatini)

3. III odcinek tętnicy szczękowej (arteria maxillaris) z odgałęzieniami

4. część splotu żylnego skrzydłowego (plexus venosus pterygoideus)

Komunikacja :

1. przez otwór klinowo-podniebienny (foramen sphenopalatinum) z jamą nosową

2. przez szczelinę oczodołową dolną (fissura orbitalis inferior) z oczodołem

3. przez otwór okrągły (foramen rotundum) z dołem środkowym czaszki

4. przez kanał skrzydłowy (canalis pterygoideus) z otworem poszarpanym (foramen lacerum). Zawiera :

- tętnicę, żyłę i nerw kanału skrzydłowego (arteria, vena et nervus canalis pterygoidei, s. Vidii).

5. przez kanał podniebienno-pochwowy (canalis palatovaginalis) z zewnętrzną powierzchnią podstawy czaszki w pobliżu nozdrzy tylnych. Zawiera :

- gałąź tętnicy klinowo-podniebiennej wraz z żyłą towarzyszącą

- gałęzie nosowe tylne boczne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

6. przez kanał skrzydłowo-podniebienny (canalis pterygopalatinus), który dzieli się na kanał podniebienny większy i dwa kanały podniebienne mniejsze - z jamą ustną. Zawiera :

- tętnicę podniebienną zstępującą (arteria palatina descendens) od tętnicy szczękowej (wraz z żyłą)

- nerwy podniebienne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

- gałęzie nosowe tylne dolne ze zwoju skrzydłowo-podniebiennego

7. przez szczelinę skrzydłowo-podniebienną (fissura pterygopalatina) z dołem podskroniowym. Zawiera :

- tętnicę szczękową (arteria maxillaris)

- splot żylny skrzydłowy (plexus venosus pterygoideus)

DÓŁ SKRONIOWY

(Fossa temporalis)

Ściana przyśrodkowa : - kość ciemieniowa (os parietale)

- część łuskowa kości skroniowej (pars squamosa ossis temporalis)

- powierzchnia skroniowa kości czołowej (facies temporalis ossis frontalis)

- powierzchnia skroniowa skrzydła większego kości klinowej (facies temporalis alae majoris ossis sphenoidalis)

ściana przednia : - powierzchnia skroniowa kości czołowej

- powierzchnia skroniowa kości jarzmowej (facies temporalis ossis zygomatici)

ściana boczna : - łuk jarzmowy (arcus zygomaticus)

Ku dołowi dół skroniowy przechodzi w dół podskroniowy; granica znajduje się na wysokości grzebienia podskroniowego (crista infratemporalis).

Zawartość :

1. mięsień skroniowy (musculus temporalis)

2. naczynia skroniowe przyśrodkowe (vasa temporales mediae)

3. naczynia skroniowe głębokie (vasa temporales profundi)

4. gałąź jarzmowo-skroniowa nerwu jarzmowego (ramus zygomaticotemporalis nervi zygomatici)

5. tkanka tłuszczowa

Na powięzi skroniowej znajdują się :

- naczynia skroniowe powierzchowne (vasa temporales superficiales)

- gałęzie skroniowe powierzchowne nerwu uszno-skroniowego od nerwu żuchwowego (V3)

- gałęzie skroniowe i jarzmowe nerwu twarzowego (VII)

DÓŁ PODSKRONIOWY

(Fossa infratemporalis)

Ściana górna : - powierzchnia podskroniowa skrzydła większego kości klinowej (facies infratemporalis alae majoris ossis temporalis)

ściana przednia : - powierzchnia podskroniowa szczęki (facies infratemporalis maxillae)

ściana boczna : - gałąź żuchwy (ramus mandibulae)

ściana przyśrodkowa : - blaszka boczna wyrostka skrzydłowatego kości klinowej (lamina lateralis processus pterygoideus ossis sphenoidalis)

Zawartość :

1. mięśnie skrzydłowe : przyśrodkowy i boczny (musculi pterygoidei : medialis et lateralis)

2. II odcinek tętnicy szczękowej z odgałęzieniami

3. nerw żuchwowy (nervus mandibularis, V3), oddaje tu :

- nerw kolcowy (nervus spinosus) - gałąź oponową

- nerw żwaczy (nervus masticatorius) in. pień przedni nerwu żuchwowego.

a następnie dzieli się na :

- nerw językowy (nervus lingualis)

- nerw zębodołowy dolny (nervus alveolaris inferior)

- nerw uszno-skroniowy (nervus auriculotemporalis)

4. zwój uszny (ganglion oticum)

5. struna bębenkowa (chorda tympani)

6. splot żylny skrzydłowy (plexus venosus pterygoideus)

Komunikacja :

1. przez szczelinę skrzydłowo-podniebienną z dołem skrzydłowo-podniebiennym

2. przez szczelinę oczodołową dolną z oczodołem

3. przez otwór owalny z dołem środkowym czaszki

4. przez otwór kolcowy z dołem środkowym czaszki

5. przez otwór żuchwy z kanałem żuchwy (canalis mandibulae). Zawiera :

- tętnicę, żyłę i nerw zębodołowy dolny (arteria, vena et nervus alveolaris inferior)

6. przez wcięcie żuchwy (incisura mandibulae) z okolica powierzchowną twarzy. Zawiera :

- naczynia i nerw dla mięśnia żwacza (vasa et nervus massetericus)

DÓŁ ZAŻUCHWOWY

(Fossa retromandibularis)

Od przodu : gałąź żuchwy

od tyłu : wyrostek sutkowaty kości skroniowej

od góry : część bębenkowa kości skroniowej

od strony przyśrodkowej : wyrostek rylcowaty kości skroniowej

więzadło rylcowo-gnykowe

więzadło rylcowo-żuchwowe

mięśnie przyczepiające się do wyrostka rylcowatego :

- mięsień rylcowo-gnykowy

- mięsień rylcowo-gardłowy

- mięsień rylcowo-językowy

Zawartość :

1. część głęboka ślinianki przyusznej

2. nerw twarzowy (VII) i jego podział na gałęzie

3. nerw uszno-skroniowy

4. końcowy odcinek tętnicy szyjnej zewnętrznej (arteria carotis externa) i jej podział na tętnicę skroniową powierzchowną (arteria temporalis superficialis) oraz tętnicę szczękową (arteria maxillaris)

5. żyła zażuchwowa (vena retromandibularis)

STAW SKRONIOWO-ŻUCHWOWY

(Articulatio temporomandibularis)

Pod kątem budowy morfologicznej jest to staw kłykciowy parzysty.

Powierzchnie stawowe :

Główkę stanowi powierzchnia stawowa głowy żuchwy.

Panewkę : stanowią dołek stawowy (fovea articularis) i guzek stawowy (tuberculum articulare) kości skroniowej.

Powierzchnie stawowe są pokryte chrząstką włóknistą. W stawie występuje krążek stawowy (discus articularis), który przyczepia się do błony włóknistej torebki stawowej i dzieli jamę stawu na dwa piętra : górne i dolne. Obie komory stawu mają osobne błony maziowe, które wyścielają od wewnątrz błonę włóknistą, lecz nie pokrywają krążka stawowego.

Torebka stawowa : na kości skroniowej przyczepia się do brzegów powierzchni stawowych. Na żuchwie z przodu do górnego brzegu dołka skrzydłowego; z tyłu do szyjki żuchwy.

Więzadła :

1. więzadło skroniowo-żuchwowe (ligamentum temporomandibulare) składa się z dwóch części :

a). więzadło boczne (ligamentum laterale) - biegnie od wyrostka jarzmowego kości skroniowej do bocznej i tylnej powierzchni szyjki żuchwy.

b). więzadło przyśrodkowe (ligamentum mediale) - biegnie od okolicy szczeliny skalisto-bębenkowej (fissura petrotympanica) do przyśrodkowej i tylnej powierzchni szyjki żuchwy.

2. więzadło klinowo-żuchwowe (ligamentum sphenomandibulare) - biegnie od kolca kości klinowej i brzegów szczeliny skalisto-bębenkowej do przyśrodkowej powierzchni gałęzi i języczka żuchwy (lingula mandibulae).

3. więzadło rylcowo-żuchwowe (ligamentum stylomandibulare) - biegnie od wyrostka rylcowatego kości skroniowej do kąta żuchwy i tylnego brzegu gałęzi żuchwy.

Mechanika stawu :

1. ruchy zawiasowe (opuszczania i podnoszenia żuchwy w piętrze dolnym stawu)

2. ruchy saneczkowe (ślizgowe do przodu i do tyłu w piętrze górnym stawu)

3. ruchy żucia (mielenia - są kombinacją obu poprzednich rodzajów ruchów)

NARZĄD PRZEDSIONKOWO-ŚLIMAKOWY (Organum vestibulocochleare) -

Ucho (Auris)

Narząd przedsionkowo-ślimakowy obejmuje dwa narządy : narząd ślimakowy (narząd słuchu) oraz narząd przedsionkowy (narząd równowagi). Są one ze sobą ściśle związane pod względem morfologicznym. W skład narządu słuchu i równowagi wchodzą :

- ucho zewnętrzne (auris externa)

- ucho środkowe (auris media)

- ucho wewnętrzne (auris interna), zwane także błędnikiem (labyrinthus)

Ucho zewnętrzne i środkowe należą wyłącznie do narządu słuchu (przewodzą fale dźwiękowe). Ucho wewnętrzne (błędnik - labyrinthus) zawiera komórki receptorowe zarówno dla słuchu jak i dla równowagi. Ucho zewnętrzne jest zbudowane z małżowiny usznej i przewodu słuchowego zewnętrznego (meatus acusticus externus). Od ucha środkowego oddziela je błona bębenkowa (membrana tympani).

Narząd słuchu służy do odbierania dźwięków : fale dźwiękowe przyjmuje małżowina uszna; przez przewód słuchowy zewnętrzny dźwięki przenoszą się na błonę bębenkową, która pod ich wpływem drga. Drganie przenosi się przez łańcuch trzech kosteczek słuchowych (zawartych w uchu środkowym w tzw. jamie bębenkowej) na błędnik, a ściślej rzecz biorąc na

przychłonkę - ciecz wodnistą zawartą w błędniku kostnym, otaczającą błędnik błoniasty. Ruchy przychłonki przenoszą się na śródchłonkę, ciecz zawartą w błędniku błoniastym. Ruchy tej ostatniej pobudzają komórki zmysłowe znajdujące się w ślimaku.

Narząd przedsionkowy ma w błędniku kilka obszarów, których komórki zmysłowe są drażnione poruszaniem się śródchłonki pod wpływem ruchów głowy.

UCHO ZEWNĘTRZNE

Małżowina uszna (auricula) zbudowana jest z chrzęstnego zrębu (chrząstka sprężysta), więzadeł zewnętrznych mocujących chrząstkę do kości czaszki, więzadeł wewnętrznych łączących części chrząstki ze sobą, drobnych mięśni oraz skóry, która te twory pokrywa. Spośród wszystkich części małżowiny tylko płatek (lobulus auriculae) jest pozbawiony chrząstki, natomiast zawiera tkankę tłuszczową.

Przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus) złożony jest z 2 części : chrzęstnej i kostnej. Część chrzęstna (meatus acusticus externus cartilagineus) zajmuje 1/3 boczną długości przewodu; zaczyna się w jamie muszli (cavum conchae) i dochodzi w kierunku przyśrodkowym do kostnego otworu słuchowego zewnętrznego (porus acusticus externus). Chrzęstny przewód słuchowy zewnętrzny buduje chrząstka sprężysta, tworząca rynienkę otwarta ku górze i ku tyłowi oraz tkanka włóknista łączna, która uzupełniając chrzęstną rynienkę, tworzy ścianę górną i znaczną część ściany tylnej. Przewód słuchowy zewnętrzny ma przebieg łukowaty, uwypuklony ku górze, a na przekroju poprzecznym ma kształt esowaty. W chrząstce przewodu słuchowego zewnętrznego występują dwie szczeliny, zwane wcięciami (większym i mniejszym) chrząstki przewodu słuchowego (incisurae cartilaginis meatus acustici major et minor). Przez te szczeliny mogą przechodzić procesy zapalne z przewodu słuchowego zewnętrznego do ślinianki przyusznej i odwrotnie. Kostny przewód słuchowy zewnętrzny (meatus acusticus externus osseus) ma ścianę przednią, dolną i część tylnej utworzone przez część bębenkową kości skroniowej, natomiast ścianę górną i pozostałą część ściany tylnej tworzy część łuskowa kości skroniowej. W kierunku przyśrodkowym kostny przewód słuchowy zewnętrzny sięga do rowka bębenkowego, do którego przyczepia się część napięta błony bębenkowej. Obie części przewodu słuchowego zewnętrznego są wyścielone skórą z przydatkami (m. in. z gruczołami woskowinowymi).

Błona bębenkowa (membrana tympani)

Jest strukturą oddzielającą przewód słuchowy zewnętrzny od jamy bębenkowej. Anatomicznie jest zbudowana z części napiętej (pars tensa) i wiotkiej (pars flaccida). Część wiotka jest bardzo niewielka i zajmuje górno-przednią część błony. Część napięta jest przyczepiona za pomocą pierścienia włóknisto-chrzęstnego (anulus fibrocartilagineus) do rowka bębenkowego (w części bębenkowej kości skroniowej), a część wiotka przyczepia się do wcięcia bębenkowego (na części łuskowej kości skroniowej).

Pod względem histologicznym błona bębenkowa ma budowę trójwarstwową : od strony przewodu słuchowego zewnętrznego jest zbudowana z naskórka; od strony jamy bębenkowej z błony śluzowej, a pomiędzy skórą a błoną śluzową leży blaszka właściwa, złożona z dwóch warstw - zewnętrznej o układzie promienistym i wewnętrznej o okrężnym przebiegu włókien. Blaszka właściwa jest najgrubszą warstwą błony bębenkowej, występującą tylko w części napiętej. Z nią jest zrośnięta rękojeść i wyrostek boczny młoteczka.

Kształt błony bębenkowej jest porównywany do nieregularnej elipsy, zbliżony do kolistego. Długa oś, skierowana od góry i przodu do dołu i tyłu ma długość 10-11 mm, prostopadła do niej os krótsza ma 9 mm.

U człowieka dorosłego błona bębenkowa jest ustawiona skośnie, silnie pochylona ku dołowi i przodowi, do płaszczyzny poziomej pod kątem 45 - 60°, otwartym na zewnątrz (kąt inklinacji), a do płaszczyzny strzałkowej pod kątem ok. 50°, otwartym ku tyłowi (kąt deklinacji).

Na zewnętrznej powierzchni błony granicą między częścią napiętą a wiotką są prążki błony bębenkowej przedni i tylny (striae membranae tympanicae anterior et posterior) biegnące od leżącej pomiędzy nimi wyniosłości młoteczkowej (prominentia mallearis), wywołanej przez wyrostek boczny młoteczka. Od tej wyniosłości ku dołowi i tyłowi biegnie prążek młoteczka (stria mallearis), wywołany przez rekojeść młotzeczka. Prążek ten kończy się wgłębieniem zwanym pepkiem błony bębenkowej (umbo membranae tympani). W przednio-dolnej części błony bębenkowej podczas badania wziernikiem (otoskopem) odbija się trójkątny refleks świetlny.

Ucho środkowe (auris media)

Składa się z : jamy bębenkowej (cavum tympani)

trąbki słuchowej (tuba auditiva)

jamy sutkowej (antrum mastoideum)

komórek sutkowych (cellulae mastoideae)

Jama sutkowa jest przestrzenią pneumatyczną wielkości ziarna fasoli, wyścieloną błoną śluzową, leży w części sutkowej kości skroniowej, do tyłu od jamy bębenkowej. Łączy się z jamą bębenkową przez wejście do jamy (aditus ad antrum). Komórki sutkowe są połączone z jamą sutkową, a nie mają bezpośredniej łączności z jamą bębenkową.

Trąbka słuchowa jest przewodem łączącym jamę bębenkową z jamą gardła. Zaczyna się na przedniej ścianie jamy bębenkowej ujściem bębenkowym (ostium tympanicum tubae auditi-

vae), przebiega ku przodowi i przyśrodkowo i kończy się na bocznej ścianie części nosowej gardła ujściem gardłowym (ostium pharygeum tubae auditivae), leżącym na wysokości małżowiny nosowej dolnej. Trąbka słuchowa jest złożona z dwóch części : kostnej (1/3 przyśrodkowa długości trąbki) i chrzęstnej (2/3 boczne długości trąbki). Część kostna przebiega w półkanale trąbki słuchowej (semicanalis tubae auditivae), który jest dolną częścią kanału mięśniowo-trąbkowego (canalis musculotubarius). Część chrzęstna ma ścianę górną, tylną oraz niewielka część ściany przedniej zbudowaną z chrząstki, a pozostałe ściany, czyli dolna i większa część ściany przedniej są zbudowane wyłącznie z błony śluzowej. Dlatego światło części chrzęstnej jest zamknięte i otwiera się jedynie wskutek skurczu mięśnia napinacza podniebienia miękkiego (m. Tensor veli palatini), co następuje podczas połykania i ziewania. Część kostna jest wyścielona błoną śluzową i wypełniona powietrzem. Zadaniem trąbki słuchowej jest wyrównywanie ciśnienia powietrza w jamie bębenkowej do ciśnienia powietrza w środowisku zewnętrznym.

Jama bębenkowa jest główną, centralną częścią ucha środkowego; jest wąską przestrzenią o kształcie porównywanym do dwuwklęsłej soczewki. Jest wyścielona błoną śluzową i wypełniona powietrzem.

Rozróżnia się 6 ścian jamy bębenkowej :

1. Ściana boczna czyli błoniasta (paries membranaceus)utworzona jest częściowo przez błonę bębenkową; stąd pod względem położenia w stosunku do błony bębenkowej da się wydzielić trzy piętra jamy bębenkowej : część górną (mesotympanum), część dolną (hypotympanum), część górną (epitympanum s. recessus epitympanicus). W zachyłku nadbębenkowym tkwi głowa młoteczka i trzon kowadełka.

Górną część tej ściany tworzy część łuskowa kości skroniowej, a część dolną buduje część bębenkowa kości skroniowej. Na tej ścianie, do przodu od błony bębenkowej leży wewnętrzny (bębenkowy) koniec szczeliny skalisto-bębenkowej (fissura petrotympanica), łączącej jamę bębenkową z dołem podskroniowym.

2. Ściana przednia czyli szyjno-tętnicza (paries caroticus) oddziela jamę bębenkową od kanału tętnicy szyjnej (canalis caroticus). W górnej części tej ściany leży ujście bębenkowe kanału mięśniowo-trąbkowego. Kanał ten jest przedzielony kostną przegrodą (septum canalis musculotubarii) na część górna, czyli półkanał mięśnia napinacza błony bębenkowej (semicanalis musculi tensoris tympani) i część dolną, czyli półkanał trąbki słuchowej (semicanalis tubae auditivae). Przegroda ta kończy się wyrostkiem ślimakowatym (processus cochleariformis), który przez ujście bębenkowe kanału mięśniowo-trąbkowego wchodzi do jamy bębenkowej (i wystercza na wysokości promontorium na ścianie przyśrodkowej, kończąc się tuż przed okienkiem przedsionka). Na tym wyrostku zawija się ścięgno mięśnia napinacza błony bębenkowej.

W dolnej części ściany szyjno-tętniczej leżą zwykle dwa otwory kanalików szyjno-bębenkowych (canaliculi caroticotympanici), które łączą jamę bębenkową z kanałem tętnicy szyjnej. Również na ścianie przedniej zaczyna się kanalik, którym struna bębenkowa opuszcza jamę bębenkową, a który kończy się w szczelinie skalisto-bębenkowej.

3. Ściana dolna czyli dno jamy bębenkowej (solum tympani) albo ściana żyły szyjnej (paries jugularis) graniczy z boczna częścią dołu szyjnego (fossa jugularis). Na ścianie tej kończy się dolna część kanalika bębenkowego (canaliculus tympanicus), biegnąca od otworu dolnego (apertura inferior canaliculi tympanici), leżącego w dnie dołka skalistego (fossula petrosa). Kanalik ten następnie przedłuża się w rowek wzgórka i biegnie pionowo po promontorium na ścianie przyśrodkowej. W tylnej części ściany żyły szyjnej (na granicy ze ścianą tylną) leży wyniosłość rylcowata (prominentia styloidea), wywołana przez górny koniec wyrostka rylcowatego.

3. Ściana górna czyli strop jamy bębenkowej lub ściana pokrywkowa (paries tegmentalis) jest utworzona przez pokrywkę jamy bębenkowej (tegmen tympani), która jest cienką blaszką kostną, leżącą w przedniej ścianie piramidy kości skroniowej. W ścianie pokrywkowej zaczyna się górna część kanalika bębenkowego, dochodząca do przedniej powierzchni piramidy kości skroniowej, gdzie otwiera się otworem górnym kanalika bębenkowego (apertura superior canaliculi tympanici = hiatus canalis nervi petrosi minoris). Górna część kanalika bębenkowego zwana jest inaczej kanałem nerwu skalistego mniejszego. (kanalik ten rozpoczyna się na ścianie u końca bruzdy wzgórka małym otworkiem między okienkiem przedsionka a wyrostkiem ślimakowatym).

4. Ściana przyśrodkowa czyli błędnikowa (paries labyrinthicus) jest utworzona przez boczną powierzchnię błędnika kostnego (ucha wewnętrznego). Pośrodku tej ściany uwypukla się wzgórek (promontorium), wywołany zakrętem podstawnym ślimaka. Od wzgórka pionowo ku górze biegnie płytki rowek, zwany bruzdą wzgórka (sulcus promontorii), przeznaczony dla przebiegu nerwu bębenkowego, a później nerwu skalistego mniejszego. Tylna część wzgórka oddziela od siebie 2 dołki : wyżej leżący dołek okienka przedsionka (fossula fenestrae vestibuli) i leżący niżej dołek okienka ślimaka (fossula fenestrae cochleae). W dnie tych dołków leżą okienka o tych samych nazwach.

Okienko przedsionka (fenestra vestibuli), dawniej zwane okienkiem owalnym, jest zamknięte przez podstawę strzemiączka, połączoną z brzegiem okienka więzozrostem bębenkowo-strzemiączkowym utworzonym przez więzadło pierścieniowate strzemiączka (lig. anulare stapedis). Okienko przedsionka prowadzi z jamy bębenkowej do przedsionka błędnika kostnego.

Okienko ślimaka (fenestra cochleae), dawniej zwane okienkiem okrągłym (fenestra rotunda), jest zamknięte błoną bębenkową wtórną (membrana tympanica secundaria). Okienko ślimaka łączy jamę bębenkową z początkowym odcinkiem zakrętu podstawnego ślimaka, a konkretnie ze schodami bębenka. Okienko ślimaka jest objęte tzw. grzebieniem okienka ślimaka (crista fenestrae cochleae) - do której przyczepia się wspomniana błona bębenkowa wtórna. Ku górze i ku tyłowi dołek okienka ślimaka ograniczony jest podporą wzgórka (subiculum promontorii), która rozciąga się poniżej i do tyłu od wzgórka tworząc dolną część zatoki bębenkowej (sinus tympani). Zatoka bębenkowa jest dołkiem graniczącym ku tyłowi z wyniosłością piramidową tylnej ściany jamy bębenkowej. Ku górze zatoka bębenkowa prowadzi do dołka okienka przedsionka i jest oddzielona od niego tzw. mostkiem wzgórka (ponticulus promontorii).

Powyżej dołka okienka przedsionka leży wyniosłość kanału nerwu twarzowego (prominentia canalis facialis), a ponad nią wyniosłość kanału półkolistego bocznego (prominentia canalis semicircularis lateralis). Obie wyniosłości przebiegają od przyśrodkowej do tylnej ściany jamy bębenkowej.

6. Ściana tylna czyli sutkowa (paries mastoideus) oddziela jamę bębenkową od jamy sutkowej. W górnej części tej ściany leży trójkątny otwór zwany wejściem do jamy (aditus ad antrum), przyśrodkowo od niego znajdują się wyniosłości kanału nerwu twarzowego i kanału półkolistego bocznego. Poniżej dolnego brzegu wejścia do jamy leży dół kowadełka (fossa incudis), poniżej niego stożkowata wyniosłość piramidowa (eminentia pyramidalis), zawierająca w szczycie otwór dla przejścia ścięgna mięśnia strzemiączkowego. Bocznie od wyniosłości piramidowej leży otwór bębenkowy kanalika struny bębenkowej (apertura tympanica canaliculi chordae tympani).

Kosteczki słuchowe :

W jamie bębenkowej pomiędzy błoną bębenkową a okienkiem przedsionka rozpościera się łańcuch kosteczek słuchowych (ossicula auditus) pokrytych błoną śluzową. Są to kolejno : młoteczek (malleus), kowadełko (incus), strzemiączko (stapes).

1. Młoteczek (malleus) - wyróżniamy : głowę (caput), szyjkę (collum), rękojeść (manubrium). Z szyjki lub rękojeści odchodzą wyrostki : boczny (processus lateralis)

i przedni (processus anterior).

2. Kowadełko (incus) - odróżniamy trzon (corpus) oraz odnogę krótką (crus breve incudis)

i długą (crus longum incudis), zakończona wyrostkiem soczewkowatym (processus lenticularis).

3. Strzemiączko (stapes) - składa się z podstawy (basis), głowy (caput) oraz odnogi przedniej, prostej (crus anterius s. rectilineum) i odnogi tylnej, czyli krzywej (crus posterius s. curvilineum). Między odnogami jest rozpięta błona strzemiączkowa (membrana stapedis).

Połączenia kosteczek słuchowych :

Stawy :

a). staw kowadełkowo-strzemiączkowy (articulatio incudomallearis) - jest to staw określany jako : siodełkowy, śrubowy lub “zaporowy”(hamulcowy)

b). staw kowadełkowo-strzemiączkowy (articulatio incudostapedia) - jest stawem kulistym (główkę stawową stanowi powierzchnia wyrostka soczewkowatego kowadełka, a panewką jest głowa strzemiączka).

Więzadła :

a). więzadło przednie młoteczka (lig. mallei anterius)

b). więzadło górne młoteczka (lig. mallei superius)

c). więzadło boczne młoteczka (lig. mallei laterale)

d). więzadło górne kowadełka (lig. incudis superius)

e). więzadło tylne kowadełka (lig. incudis posterius)

f). błona strzemiączkowa (membrana stapedis)

g). więzadło pierścieniowate strzemiączka (lig. anulare stapedis)

Zawartość jamy bębenkowej :

1. Kosteczki słuchowe - młoteczek (malleus), kowadełko (incus) i strzemiączko (stapes) wraz ze stawami (kowadełkowo-młoteczkowym i kowadełkowo-strzemiączkowym; art. incudomallearis et art. incudostapedia) i więzadłami.

2. Ścięgno mięśnia napinacza błony bębenkowej (tendo musculi tensoris tympani) i ścięgno mięśnia strzemiączkowego (tendo musculi stapedii).

3. Tętnice i żyły bębenkowe

a). tętnica bębenkowa górna od tętnicy oponowej środkowej

b). tętnica bębenkowa przednia od tętnicy szczękowej

c). tętnica bębenkowa dolna od gardłowej wstępującej

d). tętnica bębenkowa tylna od tętnicy rylcowo-sutkowej

4. Gałąź szyjno-bębenkowa tętnicy szyjnej wewnętrznej

4. Splot bębenkowy i nerwy do niego dochodzące

5. Nerw skalisty mniejszy

6. Struna bębenkowa

7. Powietrze

Mięsień napinacz błony bębenkowej (musculus tensor tympani) rozpoczyna się na części skalistej kości skroniowej przy ujściu kanału mięśniowo-trąbkowego, na tylnym brzegu skrzydła większego i kolcu kości klinowej, biegnie w swoim półkanale i przechodzi w ścięgno, które owijając się na wyrostku ślimakowatym przegrody kanału mięśniowo-trąbkowego, zagina się pod kątem prostym, biegnie przez jamę bębenkową i dochodzi do górnej części rękojeści młoteczka. Mięsień jest unerwiony przez gałąź nerwu skrzydłowego (nervus musculi tensoris tympani) prowadzącą włókna portio minor nervi trigemini.

Skurcz tego mięśnia zwiększa ostrość słuchu.

Mięsień strzemiączkowy (m. stapedius), najmniejszy mięsień poprzecznie prążkowany organizmu, leży wewnątrz wyniosłości piramidowej (w tylnej ścianie jamy bębenkowej), jego ścięgno wychodzi przez otwór w szczycie tej wyniosłości i dochodzi do tylnej odnogi strzemiączka. Mięsień ten jest unerwiony przez nerw strzemiączkowy (n. stapedius) od nerwu twarzowego. Jego skurcz unieruchamia strzemiączko, wskutek czego zmniejsza się ostrość słuchu.

Tętnice bębenkowe wchodzą do jamy bębenkowej różnymi otworami :

tętnica bębenkowa górna przez górną część kanalika bębenkowego,

tętnica bębenkowa dolna przez dolną część kanalika bębenkowego,

tętnica bębenkowa przednia przez szczelinę skalisto-bębenkową i tętnica bębenkowa tylna przez kanalik struny bębenkowej.

Gałąź szyjno-bębenkowa tętnicy szyjnej wewnętrznej wchodzi przez kanalik szyjno-bębenkowy (canaliculus caroticotympanicus).

Splot bębenkowy (plexus tympanicus) jest splotem autonomicznym. Leży na wzgórku (promontorium), na ścianie błędnikowej jamy bębenkowej. Do tego splotu dochodzą :

1. Nerwy szyjno-bębenkowe (nervi caroticotympanici) od splotu szyjno-tętniczego wewnętrznego (plexus caroticus internus), doprowadzające włókna sympatyczne pozazwojowe, których komórki macierzyste leżą w zwoju szyjnym górnym pnia sympatycznego.

2. Nerw bębenkowy (nervus tympanicus) odchodzący od zwoju skalistego nerwu językowo-gardłowego (IX), prowadzący włókna przywspółczulne i czuciowe.

3. Gałąź łącząca nerwu twarzowego ze splotem bębenkowym (ramus communicans nervi facialis cum plexu tympanico)

Rozgałęzienia splotu bębenkowego unerwiają błonę śluzową jamy bębenkowej, trąbki słuchowej oraz jamy i komórek sutkowych.

Nerw bębenkowy wchodzi do jamy bębenkowej przez dolną część kanalika bębenkowego, dochodzi do splotu bębenkowego, oddaje tam włókna czuciowe i część włókien przywspółczulnych, a następnie zmienia nazwę na nerw skalisty mniejszy (nervus petrosus minor), który biegnie w bruździe wzgórka (sulcus promontorii) na ścianie przyśrodkowej jamy bębenkowej. Opuszcza jamę bębenkową i wchodzi do dołu środkowego czaszki przez górną część kanalika bębenkowego zakończonego rozworem kanału nerwu skalistego mniejszego.

Struna bębenkowa (chorda tympani) jest odgałęzieniem nerwu pośredniego (część nerwu twarzowego). Jest zbudowana z włókien przywspółczulnych (które są neurytami komórek jądra ślinowego górnego) i z włókien czucia smaku (dendryty komórek zwoju kolanka). Rozpoczyna się w kanale nerwu twarzowego, wchodzi przez swój kanalik do jamy bębenkowej, biegnie w niej początkowo ku górze i przodowi, wchodzi między rękojeść młoteczka a odnogę długą kowadełka i zakręca, kierując się ku dołowi, przodowi i nieco bocznie. Opuszcza jamę bębenkową przez szczelinę skalisto-bębenkową i wchodzi do dołu podskroniowego. Przebiegając między mięśniami skrzydłowymi przyśrodkowym i bocznym dochodzi do nerwu językowego i dołącza się do niego.

Ucho wewnętrzne czyli błędnik (labyrinthus)

W skład ucha wewnętrznego wchodzi błędnik kostny i błoniasty. Błędnik błoniasty leży wewnątrz kostnego, a pomiędzy jego powierzchnią a ścianami błędnika kostnego znajduje się płyn zwany przychłonką (perilympha). Wnętrze błędnika błoniastego wypełnia śródchłonka (endolympha).

Błędnik kostny (labyrinthus osseus) złożony jest z przedsionka (vestibulum), ślimaka (cochlea) i 3 kanałów półkolistych (canales semicirculares) : przedniego, tylnego i bocznego.

Kanały półkoliste stanowią tylną część błędnika kostnego. Zaczynają się i kończą w tylnej ścianie przedsionka. Każdy z kanałów jest ułożony pod kątem prostym do dwóch pozostałych. Każdy kanał półkolisty zaczyna się bańką kostną (ampulla ossea), odchodzącą od tylnej ściany przedsionka. Istnieją więc trzy bańki kostne - odpowiednio : przednia, tylna i boczna. Bańka kostna przechodzi w odnogę bańkową (crus ampullare, która zakręcając, przedłuża się w odnogę pojedynczą (crus simplex). Odnoga pojedyncza kanału półkolistego bocznego dochodzi samodzielnie do tylnej ściany przedsionka, natomiast odnogi pojedyncze kanałów półkolistych przedniego i tylnego łączą się w odnogę wspólną (crus commune) i dopiero ta dochodzi do tylnej ściany przedsionka.

Środkową częścią błędnika kostnego jest przedsionek. Na jego tylnej ścianie leży 5 otworów, zaczynających i kończących kanały półkoliste. Na ścianie bocznej leży okienko przedsionka zamknięte przez podstawę strzemiączka. Na ścianie przyśrodkowej przedsionka przebiega i grzebień przedsionka (crista vestibuli), który ku dołowi rozdwaja się na odnogę przednią tylną. Między tymi odnogami leży zachyłek ślimakowaty (recessus cochlearis). Do tyłu od grzebienia przedsionka leży zachyłek eliptyczny (recessus elipticus), w którym znajduje się otwór wewnętrzny wodociągu przedsionka (apertura interna aquaeductus vestibuli). Powyżej i poniżej tego otworu leżą skupiska drobnych otworków, zwane plamkami sitkowatymi - odpowiednio : górną (macula cribrosa superior) i dolną (macula cribrosa inferior). Do przodu od grzebienia przedsionka leży zachyłek kulisty (recessus sphericus), a w nim plamka sitkowata środkowa (macula cribrosa media). Ku przodowi przedsionek przechodzi w kanał spiralny ślimaka, a ściślej - przedłuża się w górną część tego kanału, zwaną schodami przedsionka (scala vestibuli).

Ślimak (cochlea) jest przednią częścią błędnika. Rdzeń ślimaka stanowi wrzecionko (modiolus), wokół którego jest owinięty kanał spiralny ślimaka (canalis spiralis cochleae). Wrzecionko ma kształt stożkowaty, o poszerzonym wierzchołku zwanym blaszką wrzecionka (lamina modioli). Na podstawie wrzecionka widoczne są otworki ułożone w charakterystycznym kształcie ślimacznicy. Ten zespół otworków zwany jest pasmem spiralnym dziurkowanym (tractus spiralis foraminosus). Wewnątrz wrzecionka wzdłuż jego ściany, od podstawy do szczytu, przebiega kanał spiralny wrzecionka, tworzący we wrzecionku niepełne trzy obwoje (2 1/2 - 2 3/4). W kanale tym leżą komórki nerwowe, noszące łączną nazwę zwoju spiralnego ślimaka (ganglion spiralis cochleae). Wzdłuż przebiegu kanału spiralnego, na powierzchni wrzecionka leżą otworki, które prowadzą do tego kanału. Przez te otworki przechodzą dendryty komórek zwoju spiralnego ślimaka. Od kanału spiralnego wrzecionka odchodzą kanały podłużne wrzecionka (canales longitudinales modioli), które biegną do podstawy wrzecionka i kończą się tam otworkami tworzącymi pasmo spiralne dziurkowane. Przez kanały podłużne wrzecionka przebiegają neuryty komórek zwoju spiralnego ślimaka.

Wokół wrzecionka owija się kanał spiralny ślimaka (canalis spiralis cochleae), tworzący, podobnie jak kanał spiralny wrzecionka, niepełne trzy obwoje (ściślej : 2 1/2 - 2 3/4). Obwoje te nazywamy zakrętami ślimaka. Wyróżnia się zakręt podstawny, środkowy i osklepkowy. Ten ostatni jest niepełny (1/2 - 3/4). Wierzchołek ślimaka nosi nazwę osklepka (cupula cochleae). Kanał spiralny ślimaka jest podzielony niekompletnie przez blaszkę spiralną kostną (lamina spiralis ossea) na dwa piętra : wyższe nazywamy schodami przedsionka (scala vestibuli), a niższe schodami bębenka (scala tympani). Blaszka spiralna kostna przylega do ściany wrzecionka wzdłuż leżących na niej otworów prowadzących do kanału spiralnego wrzecionka. Blaszka ta zawiera kanaliki, przez które przechodzą dendryty komórek zwoju spiralnego ślimaka. Blaszka spiralna kostna kończy się w osklepku ślimaka, haczykiem blaszki spiralnej (hamulus laminae spiralis), który wraz z brzegiem blaszki wrzecionka ogranicza szparę osklepka (helicotrema). Szpara osklepka jest jedynym połączeniem między scala vestibuli a scala tympani.

Błędnik błoniasty

Leży wewnątrz błędnika kostnego, oddzielony od jego ścian przestrzenią przychłonkową. Nadmiar przychłonki jest odprowadzany do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia przewodami przychłonkowymi (ductus perilymphatici), z których największy biegnie przez kanalik ślimaka.

Wnętrze błędnika błoniastego wypełnia śródchłonka (endolympha), o innym składzie chemicznym od przychłonki. Powstawanie śródchłonki jest niejasne. Nadmiar przepływa do przestrzeni podpajęczynówkowej mózgowia z woreczka śródchłonkowego, do którego dopływa przewodem śródchłonkowym (ductus endolymphaticus) biegnącym przez wodociąg przedsionka.

W skład błędnika błoniastego wchodzą :

1. Przewody półkoliste (ductus semicirculares) przedni, tylny i boczny

2. Łagiewka (utriculus)

3. Woreczek (sacculus)

4. Przewód śródchłonkowy (ductus endlymphaticus) kończący się woreczkiem śródchłonkowym (saccus endolymphaticus).

5. Przewód łagiewkowo-woreczkowy (ductus utriculosaccularis)

6. Przewód łączący (ductus reuniens)

7. Przewód ślimakowy (ductus cochlearis)

Przewody półkoliste odchodzą od łagiewki i dochodzą do niej. Każdy z przewodów półkolistych zaczyna się bańką błoniastą (ampulla membranacea), leżącą w bańce kostnej. Bańka błoniasta przedłuża się w odnogę bańkową (crus ampullare), która zakręcając, przechodzi w odnogę pojedynczą (crus simplex). Odnogi pojedyncze przewodu półkolistego przedniego i tylnego łączą się w odnogę wspólną (crus commune) dochodzącą do łągiewki, a odnoga pojedyncza przewodu półkolistego bocznego dochodzi do łagiewki samodzielnie.

Łagiewka leży w przedsionku, w zachyłku eliptycznym. Do przodu od niej, w zachyłku kulistym leży woreczek. Od woreczka odchodzi przewód śródchłonkowy, który biegnie przez wodociąg przedsionka i przez otwór zewnętrzny tego wodociągu wchodzi do dołu tylnego czaszki. Tam poszerza się w woreczek śródchłonkowy, który leży między blaszkami opony twardej na tylnej powierzchni piramidy kości skroniowej. Od łagiewki odchodzi przewód łagiewkowo-woreczkowy, który wbrew nazwie nie dochodzi do woreczka, ale uchodzi do przewodu śródchłonkowego. Przewód łączący stanowi połączenie między woreczkiem a przewodem ślimakowym. Jego ujście do przewodu ślimakowego przypomina ujście jelita cienkiego do jelita grubego, dlatego początkową część przewodu ślimakowego nazwano kątnicą przedsionkową (cecum vestibulare). Przeciwległe, również ślepe zakończenie przewodu ślimakowego nosi nazwę kątnicy osklepkowej (cecum cupulare). Kątnica przedsionkowa leży w zachyłku ślimakowym przedsionka, a kątnica osklepkowa w osklepku ślimaka. Przewód ślimakowy znajduje się w kanale spiralnym ślimaka, położony między schodami przedsionka a schodami bębenka. Ma 3 ściany, które go ograniczają :

• ściana przedsionkowa (ogranicza od strony schodów przedsionka) utworzona przez błonę przedsionkową Reissnera) (membrana vestibularis Reissneri) oraz grzebień przedsionkowy węzła spiralnego.

• ściana bębenkowa (ogranicza od strony schodów bębenka) utworzona przez część blaszki spiralnej kostnej, błonę (= blaszkę) podstawną (membrana seu lamina basilaris), i grzebień podstawny węzła spiralnego.

• ściana zewnętrzna jest utworzona przez więzadło spiralne z leżącym na nim prążkiem naczyniowym (stria vascularis) i wyniosłością spiralną (prominentia spiralis) utworzoną przez ten prążek

Narząd spiralny Cortiego jest receptorem słuchu. Leży w przewodzie ślimakowym na błonie podstawnej. Składa się z komórek zmysłowych - włoskowatych (rzęsatych) wewnętrznych i zewnętrznych oraz z komórek zrębu. Do tych ostatnich należą :

1. komórki filara zewnętrznego i wewnętrznego (cellulae columnae internae et externae)

2. komórki falangowe wewnętrzne i zewnętrzne (cellulae phalangeae internae et externae)

3. komórki graniczne wewnętrzne i zewnętrzne (cellulae limitantes internae et externae)

4. komórki podporowe wewnętrzne i zewnętrzne (cellulae sustentantes internae et externae)

Nad komórkami narządu spiralnego położona jest błona pokrywająca (membrana tectoria). Do komórek zmysłowych dochodzą dendryty komórek nerwowych zwoju spiralnego ślimaka. Neuryty tych komórek biegną przez kanaliki podłużne wrzecionka, przechodzą przez pasmo spiralne dziurkowane i dostają się do przewodu słuchowego wewnętrznego, gdzie łączą się w nerw ślimakowy, który jest częścią nerwu przedsionkowo-slimakowego (VIII).

Receptory narządu równowagi, czyli narząd przedsionkowy złożony jest z 3 grzebieni bańkowych (cristae ampullares), plamki woreczka (macula sacculi) i plamki łagiewki (macula utriculi).

Grzebienie bańkowe leżą w bańkach błoniastych. Są zbudowane z komórek zmysłowych - włoskowatych (rzęsatych) i komórek zrębu. Komórki grzebienia leżące w jego centralnej części są najwyższe, a im bardziej obwodowo, tym niższe. Proporcjonalne do wysokości komórek są długości rzęsek. Rzęski komórek leżących w grzebieniu obwodowo są niższe, a komórek leżących centralnie - wyższe; dochodząc do przeciwległej ściany grzebienia bańkowego rzęski komórek zmysłowych tworzą tzw. przesłonę Steinhausena.

Plamka łagiewki (macula utriculi) stanowi pole zmysłowe o powierzchni 2 - 3 mm, położone w płaszczyźnie poziomej na ścianie przyśrodkowo-dolnej łagiewki.

Plamka woreczka (macula utriculi) o średnicy ok. 1,5 mm, znajduje się na ścianie przyśrodkowej woreczka i ustawiona jest w płaszczyźnie pionowej.

Do wymienionych receptorów dochodzą dendryty zwoju przedsionkowego (ganglion vestibulare) położonego na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. W zwoju wyróżniamy dwie części : górną (pars superior) oraz dolną (pars inferior). Do części górnej dochodzi nerw łagiewkowo-bańkowy (nervus utriculoampullaris), zwany gałęzią górną nerwu przedsionkowego (ramus superior nervi vestibularis), który powstaje z :

• nerwu bańkowego przedniego (nervus ampullaris anterior),

• nerwu bańkowego bocznego (nervus ampullaris lateralis) wychodzących z odpowiednich grzebieni bańkowych

• oraz gałęzi odchodzącej z plamki łagiewki - nerwu łagiewowego (nervus utricularis).

Nerw łagiewkowo-bańkowy wychodzi z przedsionka przez otworki w polu przedsionkowym górnym dna przewodu słuchowego wewnętrznego (dostając się tam od strony przedsionka przez otworki plamki sitkowatej górnej w zachyłku eliptycznym).

Do części dolnej zwoju dochodzi nerw woreczkowo-bańkowy (nervus sacculoampullaris), zwany też gałęzią dolną nerwu przedsionkowego. W jego skład wchodzą :

• nerw woreczkowy (nervus saccularis) wychodzący z plamki woreczka, przedostający się do przewodu słuchowego wewnętrznego przez pole przedsionkowe dolne (a od strony przedsionka błędnika przez otworki plamki sitkowatej środkowej w zachyłku sferycznym).

• nerw bańkowy tylny (nervus ampullaris posterior) - przedostający się do przewodu słuchowego wewnętrznego przez otwór pojedynczy (otworki plamki sitkowatej dolnej w zachyłku eliptycznym).

Ze zwoju przedsionkowego wychodzi część przedsionkowa VIII nerwu czaszkowego, która dalej biegnie razem z częścią ślimakową.

Główną tętnicą ucha wewnętrznego jest tętnica błędnika (arteria labyrinthi), odchodząca od tętnicy przedniej dolnej móżdżku lub od tętnicy podstawnej. Zwykle już w przewodzie słuchowym wewnętrznym dzieli się na trzy gałęzie : tętnicę przedsionkową, tętnicę przedsionkowo-ślimakową i tętnicę ślimakową.

Tętnica przedsionkowa (arteria vestibularis) - zaopatruje narząd przedsionkowy : główną część woreczka i łagiewki oraz przewód półkolisty przedni i boczny wraz z ich bańkami.

Tętnica przedsionkowo-ślimakowa (arteria vestibulocochlearis) - zaopatruje część tylna woreczka i łagiewki, przewód półkolisty tylny wraz z jego bańką oraz część zakrętu podstawnego ślimaka.

Tętnica ślimakowa (arteria cochlearis) - zaopatruje część zakrętu podstawnego ślimaka, zakręty środkowy i osklepkowy.

Krew żylna z błędnika odpływa :

1. żyłą wodociągu przedsionka (vena aqueductus vestibuli)

2. żyłą kanalika ślimaka (vena canaliculi cochleae)

3. żyłami błędnika (vv. labyrinthi)

1

---