Z. Łyko - Wstęp do Pisma Świętego

CZĘŚĆ PIERWSZA

O PIŚMIE ŚWIĘTYM OGÓLNIE

Rozdział pierwszy

KSIĘGA KSIĄG

„Jest to książka jedyna w swoim rodzaju, książka nigdy niewyczerpana, w której po­wiedziano wszystko o Bogu i wszystko o człowieku... Oto Biblia - Księga nad książkami, Księga człowieka i Księga Boga” (Daniel Rops, „Co to jest Pismo Święte”, Warszawa 1959, s. 1.3).

Spójrzmy na Pismo Święte uważniej. Zewnętrznie nie przedstawia niczego osobliwego. Jest książką jak tysiące innych. Czasem wyróżnia je forma wydań, oprawy i złoceń. Mimo pozornej przeciętności, kryje w sobie nieprzebrane bogactwo treści i ducha.

I. NAZWA

Na określenie Pisma Świętego przyjęło się szereg nazw. Pierwsza z nich, to znana powszechnie nazwa „Pismo Święte”. Nazwano je tak, gdyż święta jest je­go treść pisana przez świętych ludzi. Dlatego jest jak­by „pismem Boga do ludzi” - jak mówili Chryzostom i Św. Augustyn ¹. Nazwa „Pismo Święte” jest przekła­dem łacińskiego wyrażenia Sacra Scriptura, będącego z kolei tłumaczeniem biblijnych nazw greckich graphe (pismo), graphai (pisma) lub graphai hagiai (pisma święte), którymi posługiwali się Chrystus i apostoło­wie (Jan 10,35; 5,39; Mat. 21,42; 2 Tym. 3,15; Rzym 1,2). Nazwa więc „Pismo Święte” jest pochodzenia bib­lijnego².

Określenie wywodzi się niewątpliwie od starotesta­mentalnej hebrajskiej formuły sakralnej kakkatub (po grecku: hos gegraptai), czyli „jako jest napisane”, a także od samego faktu pisania. Nazwa wprowadzona została w IV w. po Chr. przez Atanazego³.

Inną nazwą Pisma Świętego jest „Biblia”. Nazwa ta jest greckim (i łacińskim także)⁴ tłumaczeniem sta­rotestamentalnych hebrajskich określeń pism świę­tych - sefer (księga), sefarim (księgi), lub sefer Jahwe (księga Pańska), używanych przez pisarzy biblijnych i proroków (2 Mojż. 17,14; Dan. 9,2; Izaj. 34,16). Nazwa ta nawiązuje do materiału piśmienniczego, na którym spisywane było Słowo Boże, jak również do księgi, w której Słowo to zostało zawarte.

Znana jest również nazwa „Słowo Boże”. Posługi­wano się nią już w czasach starotestamentalnych (Przyp. 13,13; Mat. 4,4; Mar. 7,13). Znane jest także określenie „Stare i Nowe Przymierze” lub „Stary i No­wy Testament”, wywodzące się również z Pisma Świę­tego (2 Kor. 3,14; Mat. 26,28; Jerem. 31,31) ⁵ oraz „Sta­ry i Nowy Zakon”, „Księga nad księgami” itp.

Każda nazwa uwypukla jakąś istotną cechę Pisma Świętego. Wszystkie są słuszne i można je stosować zamiennie. Razem wzięte ukazują całe bogactwo literac­kie i treściowe tej niezwykłej Księgi.

II. KOMPOZYCJA WEWNĘTRZNA

Pismo Święte w swej kompozycji wewnętrznej przedstawia układ na wskroś oryginalny. Jest właści­wie zbiorem szeregu ksiąg, złączonych w jedną księ­gę. Ksiąg tych jest 66. W tym sensie stanowi Biblia swoisty „księgozbiór”, który ze względu na swą treść, znaczenie i cel słusznie można by nazwać „księgozbio­rem wiary” lub „biblioteką zbawienia”. Jest więc w istocie swej Biblia prawdziwą „Księgą ksiąg”.

Biblia dzieli się na dwie części: Stary Testament i Nowy Testament. Pierwszy obejmuje księgi powstałe w czasach starotestamentalnych (na przestrzeni XV -IV w. przed Chr.), drugi - księgi powstałe w cza­sach nowotestamentalnych (w. I po Chr.).

Księgi Starego Testamentu dzielą się na trzy gru­py. Pierwszą grupę tworzą tzw. księgi historyczne⁶, obejmujące Pięcioksiąg Mojżeszowy (zwany także Pentateuchem), składający się z pięciu pierwszych ksiąg Pisma Świętego⁷, następnie Księgę Jozuego, Księgę Sędziów, Księgę Rut, 1 i 2 Księgę Samuela, 1 i 2 Księ­gę Królewską, 1 i 2 Księgę Kronik, Księgę Ezdrasza i Księgę Nehemiasza oraz Księgę Estery. Następna grupa obejmuje księgi dydaktyczne i poetyckie, od Księgi Joba, poprzez Księgę Psalmów, Przypowieści Salomona, Księgę Kaznodziei Salomona do Pieśni nad Pieśniami. Trzecią grupę stanowią księgi prorockie, przede wszystkim księgi proroków większych: od Księ­gi Izajasza poprzez Księgę Jeremiasza i Księgę Ezechiela do Księgi Daniela, wreszcie dwunastu proroków mniejszych: od Księgi Ozeasza, poprzez Księgę Joela, Księgę Amosa, Księgę Abdiasza, Księgę Jonasza, Księ­gę Micheasza, Księgę Nahuma, Księgę Habakuka, Księ­gę Sofoniasza, Księgę Aggeusza, Księgę Zachariasza do Księgi Malachiasza ⁸.

Nowy Testament również dzieli się na trzy grupy: księgi historyczne, tj. Cztery Ewangelie (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) oraz Dzieje Apostolskie, na­stępnie księgi dydaktyczne, obejmujące Listy Apostol­skie, czyli instrukcje i pouczenia pisane do wczesnych gmin chrześcijańskich przez apostołów, takie jak Listy ap. Pawła (Corpus Paulinum), a więc List do Rzymian, 1 i 2 List do Koryntian, List do Galacjan, List do Efezjan, List do Filipian, List do Kolosan, 1 i 2 List do Tesaloniczan, 1 i 2 List do Tymoteusza, List do Ty­tusa, List do Filemona i List do Hebrajczyków, dalej Listy Powszechne, obejmujące List ap. Jakuba, 1 i 2 List ap. Piotra, 1, 2 i 3 List ap. Jana i List ap. Judy, wreszcie księga prorocza, zwana Księgą Objawienia Św. Jana lub Apokalipsą.

Każda księga dzieli się na rozdziały⁹, a rozdziały na wiersze¹⁰. Wiersze zaopatrzone są w większości przypadków w odnośniki do wierszy lub wyrażeń paralelnych. Oznaczenia te uprzystępniają treść Biblii, czynią ją przejrzystą i bardziej komunikatywną, po­zwalając na szybkie odnalezienie tekstów lub zdań, co w dużym stopniu ułatwia czytanie i głębsze studiowa­nie Pisma Świętego.

III. TREŚĆ I AUTORSTWO

Pismo Święte przedstawia olbrzymie bogactwo tre­ści. Wachlarz poruszonych zagadnień jest zdumiewa­jący: od spraw ludzkich, codziennych, poprzez głębsze współzależności, uwarunkowania i problemy życia ku sprawom wielkim - Boga, transcendencji i zbawienia. Treść Biblii rozpoczyna się opisem stworzenia świata i człowieka oraz panoramą raju, dalej przedstawione zostały pierwotne dzieje ludzkości, potem zarys dzie­jów wybranego narodu na tle narodów ościennych sta­rożytnego Wschodu. W pośrodku dziejów świata - „gdy nadeszła pełnia czasu” (Gal 4,4 BT) - zjawia się postać Boga-Człowieka, Jezus Chrystus, który do­konuje odkupienia ludzkości. Następnie przedstawia Biblia działalność apostołów i ich naukę, wreszcie na­kreśla w panoramie proroczej - w Apokalipsie - nowotestamentalne dzieje Kościoła i świata. Opis kończy się wizją „Nowej Ziemi” - planety sprawiedliwości i pokoju, ojczyzny jutra. Pismo Święte prowadzi więc czytelników od raju utraconego do raju odzyskanego.

Między stworzeniem a ojczyzną jutra rozciągają się przemijalne dzieje świata i ludzkości, przedstawiające dramat zła moralnego, czyli grzechu, w którym spra­wiedliwość i dobro odnoszą - dzięki historiozbawczym działaniom Boga - ostateczne zwycięstwo.

Stanowisko człowieka ukazuje Biblia w perspekty­wie wieczności, nadając tym samym życiu ludzkiemu głęboki sens. Wyjaśnia dalej Pismo Święte złożone problemy świata i ludzi, paradoksy wiary oraz tajem­nice bytu i cierpienia, postuluje postęp w dziedzinie ducha, tchnie nadzieją i optymizmem. Jest nieocenio­nym źródłem nauki wiary oraz pouczeń religijnych i moralno-społecznych. Proroctwa biblijne są jej szcze­gólnym akcentem treściowym jako „pochodnia świecą­ca w ciemnym miejscu” (2 Piotra 1,19), oświecając zda­rzenia i znaki czasu dzisiejszej współczesności oraz rzucając jasny snop światła na przyszłość naszej pla­nety i cywilizacji.

Obie części Pisma Świętego, Stary i Nowy Testa­ment, przedstawiają wzajemnie uzupełniającą się ca­łość. „Nowy Testament jest - jak powiedział Św. Augustyn - ukryty w Starym, a Stary w Nowym znajduje wyjaśnienie” ¹¹.

Autorami ksiąg świętych byli gorliwi wyznawcy Boga, mieszkańcy starożytnego Wschodu, żyjący na przestrzeni szesnastu wieków, „ludzie Boży - jak określa ich ap. Piotr - natchnieni Duchem Świętym” (2 Piotra 1,21). Znajdowali się wśród nich prawodaw­cy, królowie i mędrcy, pasterze i filozofowie, rybacy i wodzowie, uczeni i prości, apostołowie i prorocy. Po­sługiwali się oni różnymi formami literackimi, od pro­zy, poprzez epikę i historię, a na przypowieściach i poezji skończywszy. Reprezentowali różne style i spojrzenia. Łączyło ich jednak szczere umiłowanie prawdy i żarliwość w służbie Boga i człowieka.

Pomimo tej wybitnej wielości autorów, czasu i miejsc powstania poszczególnych ksiąg, Biblia wyka­zuje zdumiewającą jedność treści, niemożliwą do osią­gnięcia przez myśl wyłącznie ludzką. Obecnie, w cza­sach nam współczesnych, jest nauka religijna i moral­na Pisma Świętego w takim samym stopniu aktualna, w jakim aktualne są nagłówki dzisiejszych komunika­tów prasowych. W dziedzinie ludzkiego ducha, psycho­logii i moralności nie ma niczego, co by mogły wysu­nąć największe umysły naszych czasów, a co by nie zostało już zawarte w pismach mądrości Dawida i Sa­lomona, starotestamentowych wodzów i proroków oraz w pismach apostołów.

W odróżnieniu od większości starożytnych dzieł li­terackich, Pismo Święte nie jest dziełem jednego czło­wieka czy jednego pokolenia. Jest rezultatem pracy nie tylko ponad czterdziestu natchnionych pisarzy, lecz także licznych kompilatorów i redaktorów. Powsta­wało w okresie przeszło 1600 lat i zakończone zostało około 1900 lat temu, tj. w I w. po Chr. Tworzone było na terenie Bliskiego Wschodu i w obrębie Morza Śródziemnego. Dzieło przetrwało do naszych czasów. Zawsze cieszyło się dużym poważaniem. Autorytet je­go nadal ustawicznie rośnie. Dokumentacja naukowa Pisma Świętego jest olbrzymia. Dzisiaj Księga ta jest najbardziej rozpowszechnioną księgą i najpoczytniejszą. Dzieje Biblii są doprawdy pasjonujące.

Kończąc wstępną i ogólną charakterystykę tej zdu­miewającej Księgi trzeba stwierdzić, że wyróżnia ją następujący zespół znamion: po pierwsze starożytność (w jej pochodzeniu i dziejach), po drugie nowożytność (w jej aktualności religijno-onoralnej), po trzecie róż­ność (w jej genezie i strukturze), po czwarte jedność (w jej kompozycji treściowej), po piąte chrystocentryzm (w jej przewodnim temacie teologicznym), po szóste moc (w jej sile odrodzeńczej) i po siódme - na­dzieja (w jej perspektywach i oczekiwaniach). W su­mie jest to dzieło ciekawe i pouczające, zdumiewające i święte.

§ 1. POWSTANIE STAREGO TESTAMENTU

Współczesna biblistyka, czyli nauka o Biblii, dysponuje olbrzymim materiałem faktograficznym, umożliwiającym prze­śledzenie procesu formowania się na przestrzeni wieków Sta­rego Testamentu. Jedne kierunki biblistyczne rozciągają w cza­sie formowanie się ksiąg świętych, zwłaszcza pierwszej części starotestamentalnych ksiąg historycznych Biblii, tzw. Pięcioksiągu Mojżeszowego¹², inne natomiast kierunki, zachowując cały szacunek dla pracy późniejszych redaktorów i kompilato­rów, opowiadają się za bardziej tradycyjnym ujęciem procesu powstania Biblii, cieszącym się autorytetem świadectw poko­leń ¹³. Wszystkie kierunki jednak są zgodne co do tego, że Stary Testament jest dziełem całego starotestamentalnego Lu­du Bożego, wielu pokoleń i stuleci, oraz wynikiem pracy pisarskiej, redakcyjnej i kompilacyjnej wielu wybitnych, zna­nych i nieznanych mężów Bożych, a przede wszystkim natch­nionym dziełem Boga. Nasze poglądy nawiązywać będą do kierunków tradycyjnych.

I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSIĄG ¹⁴

Prześledźmy powstanie poszczególnych ksiąg Starego Te­stamentu. Proces ten trwał długo, stopniowo narastał i doj­rzewał, dając ludzkości księgi Starego Testamentu.

1. CZASY MOJŻESZA

Pierwsze księgi Pisma Świętego - tzw. Pięcioksiąg (zwa­ny również Pentateuchem lub Torą) - pochodzą z epoki Moj­żesza, czyli XV w. przed Chr. Autorem ich jest bez wątpie­nia Mojżesz (1525-1405), potężny wódz Izraela z czasów wiel­kiego „eksodusu” plemion izraelskich z Egiptu, na co wska­zują zresztą liczne dowody wewnętrzne (literacka działalność Mojżesza - np. 2 Mojż. 17,14; 24,4, znajomość rzeczy egip­skich, pustynny koloryt opisu wędrówki, racje filologiczne) oraz dowody zewnętrzne (świadectwa pozostałych ksiąg Sta­rego Testamentu, zwłaszcza świadectwo Chrystusa, np. Jan 5,46)¹⁵.

Pierwsza część jego wiekopomnego dzieła, Księga Rodza­ju, powstała prawdopodobnie na pustyni madiańskiej jeszcze przed wyjściem Izraela z Egiptu, tj. przed rokiem 1445 przed Chr.: „W miarę jak upływały lata - pisze E. G. White - wędrował Mojżesz ze swą trzodą z miejsca na miejsce. Natch­niony przez Ducha Świętego napisał Księgę Rodzaju”¹⁶. Po­zostałe księgi powstały podczas wędrówki pustynnej. Przy końcu swego chwalebnego życia spisał Mojżesz - jak stwier­dza Biblia - ostatnie polecenia Boże do prowadzonej już od początku „księgi” (5 Mo-jż. 31,24). Sprawozdanie o śmierci Mojżesza jest uzupełnieniem późniejszym, nie dezawuującym poprzednich treści Pięcioksięgu i ich Mojżeszowego autorstwa. O działalności literackiej Mojżesza wspominają zresztą wszystkie niemalże księgi Starego Testamentu ¹⁷, a także Chrystus, np. w słowach: „Mojżesz pisał o mnie” (Jan 5,46 BG). Mojże­szowi przypisywana jest również Księga Joba, na co wskazuje analiza treści i języka oraz starożytne świadectwa historii, w szczególności literatura rabinistyczna ¹⁸.

Księgi Mojżeszowe stanowiły pierwszy chronologicznie zbiór ksiąg świętych. Były one skrzętnie strzeżone, przecho­wywane i przepisywane, ciesząc się w starożytnym narodzie izraelskim wielkim autorytetem. Znane były w epoce pod­bojów Kanaanu za czasów Jozuego (Jozue 1,7.8; 8,31) i towa­rzyszyły Izraelowi w dalszych jego dziejach (l Król. 2,3; 2 Kron. 17,9; 34,14.19; Neh. 8,18).

2. CZASY NASTĘPCÓW MOJŻESZA

Podobną działalność pisarską prowadził następca Mojże­sza, Jozue (1405-1363), w rezultacie czego powstała księga nazwana od jego imienia Księgą Jozuego. Potwierdzają to najstarsze świadectwa biblijne (Jozue 24,26), a potem żydow­skie i chrześcijańskie. Prorok Samuel (1079-1050) był praw­dopodobnie autorem Księgi Sędziów i Rut. W czasach pano­wania Saula (1050-1011) i Dawida (1011-971), pierwszych królów monarchii izraelskiej, powstały księgi Samuelowe, posiadające autorstwo zbiorowe (l Kron. 29,29). W czasach Jeremiasza (627/26-580 lub 560) napisane zostały Księgi Kró­lewskie, być może przez Jeremiasza, a po niewoli babilońskiej (V w. przed Chr.) - ostatnie księgi historyczne: Księgi Kro­niki oraz Księga Ezdrasza i Księga Nehemiasza, przypisywa­ne - według najstarszych świadectw historii - Ezdraszowi, wybitnemu znawcy prawa, działającemu w Jerozolimie w okre­sie 457 - 420 przed Chr.

Dawid (1011-971) był głównym autorem i pierwszym kompilatorem Księgi Psalmów, najpiękniejszego zbioru religij­nej poezji i pieśni, a syn jego, Salomon (971-931) - trzech ksiąg dydaktycznych i sapiencjalnych: Przypowieści Salomona, Księgi Kaznodziei Salomona i Pieśni nad Pieśniami.

3. CZASY PROROKÓW

W wiekach VIII-V przed Chr. powstały księgi proroków w następującej chronologicznie kolejności: Jonasza (790?), Amo­sa (c. 767-753), Ozeasza (755-725), Izajasza (s. 745-685), Mi­cheasza (c. 740-700), Nahuma (640?), Habakuka (630?), Sofo­niasza (630?), Joela (620?), Jeremiasza (627/26-580), Abdyjasza (586?), Ezechiela (593/92-570), Daniela (603/02-536/35), Ag­geusza 520/19?), Zachariasza (520-518) i Malachiasza (425?).

II. KANON STAROTESTAMENTALNYCH KSIĄG ŚWIĘTYCH

Powstające w różnych czasach i okolicznościach księgi święte cieszyły się wśród ludu Bożego wielkim poważaniem, chociaż były także przypadki lekceważenia ich, np. niedbale zagubienie w świątyni Jerozolimskiej księgi Prawa i odnale­zienie jej w 620 przed Chr. podczas odrestaurowywania świą­tyni za czasów Jozjasza (2 Król. 22,8) lub zniszczenie przez Jehojakima (608-597) księgi proroka Jeremiasza (Jer. 36,23). Były to jednak przypadki krańcowe. Szczególnie wielkim po­ważaniem cieszyły się księgi święte w narodzie Izraelskim w okresie siedemdziesięcioletniej niewoli babilońskiej (606/5 -536/5), będąc wówczas na obczyźnie jedyną duchową ostoją narodu.

1. ZBIÓR KSIĄG ŚWIĘTYCH

Po powrocie Izraelitów do Palestyny, a więc w okresie powygnaniowym, otoczone zostały księgi święte jeszcze więk­szą czcią i pieczołowitością. Doprowadziło to w końcu - za czasów Ezdrasza i Nehemiasza (V w. przed Chr.) - do pow­stania urzędowego i zamkniętego zbioru ksiąg świętych, zwa­nego powszechnie kanonem¹⁹, stanowiącego dla ówczesnego ludu Bożego najwyższą normą wiary i życia ²⁰. Wybitną w tym względzie rolę dwóch, wyżej wspomnianych, mężów potwier­dzają zwłaszcza świadectwa pozabiblijne²¹. Troskliwą opiekę nad księgami roztoczyli tzw. soferim, czyli uczeni w Piśmie, którzy po ustaleniu - jeszcze w czasach Nehemiasza i Ezdrasza określonej formy tekstu - przepisywali go bardzo sta­rannie, niczego nie dodając, ani ujmując.

Tekst został z czasem podzielony na wiersze, a wiersze policzone. Okoliczności te przyczyniły się w bardzo dużym stopniu do zachowania czystości tekstu.

2. PODZIAŁ

Zbiór dzielił się na trzy części: Zakon, Prorocy i Pisma ²² i w takim stanie przetrwał do czasów Chrystusa, który - jak świadczą Ewangelie - nauczał tego, co było napisane w „zakonie Mojżesza, u proroków i w psalmach (pismach)” (Łuk. 24,44). Podział na Prawo, Prorocy i Pisma (Tora, Newiim, Ketuwim) występuje do dnia dzisiejszego w Biblii Hebraj­skiej ²³.

W grupie Prawa każda księga ma swoją nazwę, wywo­dzącą się od pierwszych słów danej księgi. W grupie Proro­ków rozróżnia się Proroków Pierwszych (Newiim riszonim), do których zalicza się Jozuego, Sędziów, l-2 Samuela, l-2 Królów, oraz Proroków Późniejszych (Newiim aharonim), do których zalicza się Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela oraz Dwu­nastu Proroków: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zacha­riasza i Malachiasza. W grupie Pism wyróżnia się: Pisma Wielkie (Ketuwim gedalim) - Psalmy, Przypowieści i Joba oraz Pięć zwojów (Hamesz megillot) - Pieśń nad Pieśniami, Rut i Lamentacje, Kaznodzieję i Esterę. Do tej części zalicza się także księgi: Daniela, Ezdrasza, Nehemiasza i l-2 Kro­nik ²⁴. Według ówczesnej rachuby zbiór obejmował 22 księgi (zgodnie z liczbą liter alfabetu hebrajskiego) Starego Testa­mentu ²⁵.

Wybitny historyk żydowski (żyjący w I w. po Chr. i pi­szący po zburzeniu Jerozolimy w roku 70 po Chr.), Józef Fla­wiusz, potwierdza fakt zamknięcia starotestamentalnego ka­nonu w czasach Artakserksesa (465-423), króla perskiego, czyli w czasach działalności Ezdrasza i Nehemiasza, podając zarazem liczbę dwudziestu dwóch ksiąg kanonicznych: „Nie posiadamy miriadów - pisze Józef Flawiusz - sprzecznych ze sobą ksiąg, przeczących jedna drugiej. Nasze księgi, te, któ­re słusznie są uznane, wyrażają się cyfrą 22 i zawierają hi­storię wszystkich czasów. Z nich pięć, to księgi Mojżesza, obejmujące zakon i historię od narodzin człowieka do śmier­ci prawodawcy. Okres obejmuje około trzy tysiące lat. Pro­rocy, następujący po Mojżeszu, napisali historię wydarzeń współczesnych im czasów od śmierci Mojżesza do Artakserkse­sa, następcy Kserksesa, w 13 księgach. Pozostałe 4 księgi za­wierają hymny na cześć Boga oraz wskazówki postępowania w życiu” ²⁶

3. TRZYDZIEŚCI DZIEWIĘĆ KSIĄG ST

Liczba 22 ksiąg oznacza w rzeczywistości 39 ksiąg Starego Testamentu. Jeśli bowiem uwzględni się, że w opinii Józefa Flawiusza Księga Rut występowała łącznie z Księgą Sędziów, Treny Jeremiasza razem z Księgą Jeremiasza, a Księga Ezdra­sza z Księgą Nehemiasza, zaś księgi 12 mniejszych proroków tworzyły osobną księgę, a Księgi Samuela, Królewskie i Kro­niki stanowiły księgi pojedyncze - to okaże się, że starote­stamentalny kanon obejmował w sumie 39 ksiąg Biblii Hebraj­skiej ²⁷. Kanon ten rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik. Liczbę 39 ksiąg, tworzącą kanon, potwierdza­ją także: Talmud Babiloński, wybitny uczony żydowski Eliasz Lewita (zm. 549) oraz liczni Ojcowie Kościoła z Hieronimem (347-420) i papieżem Grzegorzem Wielkim (zm. 604) na czele ²⁸.

4. KANON ALEKSANDRYJSKI

Oprócz kanonu hebrajskiego istniał także w czasach sta­rotestamentalnych judaistyczny kanon aleksandryjski, grecki, obowiązujący w judaizmie hellenistycznym, zwłaszcza zaś egip­skim. Kanon ten obejmował, oprócz ksiąg kanonu hebrajskie­go, także inne pisma. Reprezentowała je tzw. Septuaginta, czyli grecki przekład Biblii. W tym kanonie nie obowiązywał podział na prawo, proroków i Pisma²⁹. Również liczba ksiąg była inna. Wynosiła 46 ksiąg. Judaistyczny kanon hebrajski potwierdzony został ostatecznie ok. roku 100 po Chr. na sy­nodzie rabinicznym w Jamnie ^3o.

W czasach starotestamentalnych powstało o wiele więcej judaistycznych ksiąg religijnych niż ksiąg zawartych w Sta­rym Testamencie Biblii. Już choćby z samej lektury biblijnej wynika, że istniały takie jeszcze księgi, jak: Księga Sprawied­liwego (Joz. 10,13; 2 Sam. 1,18), Księga Dziejów Salomona (l Król. 11,41), Księga Dziejów Królów Izraelskich (l Król. 14,19.29), itp. Ale księgi te nie weszły do kanonu biblijnego i nie dotarły do naszych czasów.

III. KWESTIA APOKRYFÓW

Przez apokryfy (gr. apokryfos - ukryty, podrobiony) ro­zumiemy utwory wątpliwego autorstwa i nieautentyczne, a w szczególności nienatchnione ³¹.

1. PISMA APOKRYFICZNE

Starotestamentalny kanon hebrajski nie obejmował apo­kryfów, zwanych później także księgami deuterokanicznymi (wtórnokanonicznymi), czyli pism nienatchnionych, powstałych po czasach Ezdrasza i Nehemiasza, występujących jednak w Septuagincie, czyli greckim przekładzie Pisma Świętego, w szczególności zaś następujących ksiąg: Księga Tobiasza, Księga Judyty, Księga Mądrości, Eklezjastyka (Mądrości Sy­racha), Księga Barucha i dwóch ksiąg Machabejskich. O pis­mach tych następujące wzmianki czyni Józef Flawiusz: „Od Artakserksesa do naszych czasów została spisana cała histo­ria, lecz nie posiada wartości równej sprawozdaniom wcze­śniejszym, ponieważ nie pochodzi od proroków”³².

2. DZIEJE APOKRYFÓW

Nic przeto dziwnego, że apostołowie, jakkolwiek posłu­giwali się Septuagintą, to jednak nigdy nie cytowali żadnej księgi apokryficznej ³³. Przeciwko posługiwaniu się tymi pis­mami występowali Św. Meliton z Sardes (zm.170), Orygenes (zm.254), a także Św. Hieronim^34. Sobór Laodycejski ok. 360 po Chr. zakazał czytania ksiąg apokryficznych³⁵.

Na synodach w Hipponie (393) i Kartaginie (397 i 419) wypowiedziano się jednak za kanonicznością wszystkich ksiąg znajdujących się w Septuagincie, a więc również za księga­mi apokryficznymi, czyli deutorokanonicznymi³⁶. Pogląd ten, mimo licznych oporów (Jan Damasceński, pap. Grzegorz Wiel­ki, Hugon od Św. Wiktora, Mikołaj z Liry, Karol Tomas de Vio, Kajetan i inni)³⁷, ostatecznie zatwierdził w roku 1546 sobór trydencki, a potwierdziły go sobory watykańskie, pierwszy w roku 1870 i drugi w roku 1965 ³⁸. Dlatego Biblia rzymskoka­tolicka liczy nie 39, ale 46 ksiąg Starego Testamentu.

3. POWRÓT DO CZASÓW APOSTOLSKICH

Wiklif (1324-1381) i Luter (1483-1546), nawiązując do wczesnochrześcijańskich opinii, nie uznawali kanoniczności apo­kryfów. Przetłumaczyli jednak te pisma i zamieścili je przy końcu Biblii, uważając, że są pożyteczne. Od czasów Refor­macji, a zwłaszcza Karlstadta, współczesnego Lutrowi, pro­testanci odrzucili pisma deuterokanoniczne, w ślad zresztą za tradycją apostolską i wczesnochrześcijańską³⁹. Dlatego Biblia protestancka nadal nie uznaje apokryfów za księgi natchnio­ne ⁴⁰. Podobnie nie uznaje ksiąg deuterokanonicznych Kościół Prawosławny.

Stanowisko takie wydaje się ze wszech miar słuszne, gdyż nie tylko nawiązuje do czasów apostolskich, ale także chroni doktrynę biblijną przed naukami obcymi. Apokryfy bowiem zawierają szereg nauk, które odbiegają od nauk nie tylko starotestamentalnych ksiąg kanonicznych, ale w ogóle całego Pisma Świętego. Dla przykładu możnaby przytoczyć nastę­pujące błędne nauki⁴¹: czarodziejstwo (Tob. 6,5-8 - por. Mar. 16,17; Dz.Ap. 16,18), odpuszczanie grzechów za jałmużnę (Tob. 12,8-9; Syr. 3,33 - por. 1 Piotr 1,18.19), modlitwa i da­ry za umarłych (2 Mach. 12, 43-46 - por. Dz.Ap. 2.34; Izaj. 38,18; Łuk. 16,20; Izaj. 8,20), nauka o czyśćcu (Mądr. 3,1-7 - por. 1 Jan 1,7.9), kłamstwo anioła, przybierającego postać Azariasza, krewnego Tobiasza (Tob. 5,13-23 - por. Łuk. 1,19), trzyletni post Judyty z małymi przerwami (Jud. 8,4-6), nie­prawdziwa historia o Symeonie (Jud. 9,2 - por. 1 Mojż. 34.30; 49,5-7; Izaj. 8,20).

4. PSEUDOEPIGRAFY

Oprócz ksiąg deuterokanonicznych, występujących w Septuagincie i w przekładach rzymskokatolickich, istnieje wiele innych jeszcze apokryfów starotestamentalnych, zwanych tak­że pseudoepigrafami. Z palestyńskich apokryfów (pseudoepigrafów) wymienić należy następujące: Księga Henocha. Księ­ga Jubileuszów, Testamenty Dwunastu Patriarchów. Psalmy Salomona, Wniebowzięcie Mojżesza, 4 Księga Ezdrasza itp., a z apokryfów hellenistycznych - List Arysteusza. Księgi Sybilijskie, Modlitwa Manasesa itp.⁴²

IV. JAKĄ BIBLIĄ POSŁUGIWAŁ SIĘ CHRYSTUS?

Jest to pytanie niezwykle interesujące i ważne. Na szczę­ście, świadectwa nowotestamentalne pozwalają na jasną i jednoznaczną odpowiedź. Otóż Chrystus posługiwał się wyłącznie kanonem hebrajskim, a więc judaistycznym zbiorem ksiąg świętych, czyli Starym Testamentem zawierającym 39 ksiąg. Istnieją na to aż dwa dowody skrypturystyczne o doniosłym znaczeniu.

1. DOWODY SKRYPTURYSTYCZNE

Po pierwsze - Chrystus posługiwał się Biblią, która dzieliła się na „Prawo, Proroków i Pisma”, co wynika z wypowiedzi ewangelisty Łukasza, iż Jezus nauczał tego, co zostało napisane w „zakonie, prorokach i psalmach (pismach)” (Łuk. 24,44), a taki podział posiadał tylko kanon hebrajski, czyli hebrajski zbiór ksiąg świętych, obejmujący 39 ksiąg. Po dru­gie - Jezus posługiwał się zbiorem ksiąg świętych, który rozpoczynał się Księgą Rodzaju a kończył Księgą Kronik, co wynika z mowy Jezusa o prześladowaniach od Abla aż do Zachariasza (Mat. 23,35; por. 1 Mojż. 4,8; 2 Kron. 24,20.21), taki zaś układ posiadał wyłącznie hebrajski zbiór ksiąg świę-tych, obejmujący 39 ksiąg ⁴³.

Chrystus wskazał tutaj nie tylko na kanon hebrajski, z jego potrójnym podziałem na „Prawo, Proroków i Pisma”, lecz także na zakres treściowy tego kanonu (zbioru), rozpoczy­nający się Księgą Rodzaju a kończący się Księgą Kronik. Stwierdzenie to ma kolosalne znaczenie, dowodzi bowiem te­zy, iż za czasów Chrystusa hebrajski kanon ksiąg świętych był już ściśle określony i zamknięty. Kanon ten obejmował 39 ksiąg kanonicznych z wyłączeniem ksiąg apokryficznych. Tylko te księgi traktował Jezus, a w ślad za Nim apostołowie, za natchnione i pochodzące od Boga, wywodzące się z epoki prorockiej⁴⁴. Słusznie więc uważać należy, że Stary Testa­ment obejmuje jedynie 39 ksiąg, a nie ksiąg 46, jak wystę­puje to w Bibli zatwierdzonej na soborze trydenckim.

2. STARY TESTAMENT CHRZEŚCIJAN BIBLIJNYCH

Czy w tej sytuacji może dziwić fakt, że apostołowie, jakkolwiek posługiwali się ze względów ewangelizacyjnych Biblią Grecką (Septuagintą), to jednak nie odwoływali się do jej ksiąg apokryficznych i nie traktowali tych ksiąg jako natchnionych? Nie dziwi również fakt, że w dobie dzisiejszej, w dobie odnowy biblijnej i powrotu do źródła, chrześcijanie biblijni nawiązują do zasad apostolskich i uznają tylko 39 ksiąg Starego Testamentu jako natchnionych. Czynią to za wzorem Chrystusa i Apostołów.

§ 2. POWSTANIE NOWEGO TESTAMENTU

Księgi Nowego Testamentu, w liczbie 27, powstały w I w. po Chr., w latach 51-96, w wyniku apostolskiej katechezy ewangelicznej oraz działalności pisarskiej apostołów i uczniów apostolskich. Ewangelia Chrystusowa, owa Radosna Nowina zbawienia, zawarta w życiu i nauce Jezusa, głoszona była początkowo ustnie, a w miarę upływu czasu i potrzeby utrwa­lana była na piśmie. W formie piśmiennej fragmenty jej po­jawiły się najpierw w postaci wzmianek, występujących w pierwszych listach apostolskich, a potem powstały cztery od­rębne i natchnione utwory poświęcone życiu, nauczaniu i dzia­łalności Chrystusa, zwane Ewangeliami ⁴⁵. Równolegle do nich powstawały dalsze listy apostolskie. W ten sposób, z pierwot­nie ustnego nauczania wyłoniły się księgi Nowego Testamentu. W sumie, oprócz czterech Ewangelii, mamy 14 listów ap. Paw­ła, jeden List Jakuba, 2 Listy ap. Piotra, jeden List ap. Judy,3 Listy ap. Jana i Apokalipsę Św. Jana. Dzieło to jest wyni­kiem pracy pisarskiej i redakcyjnej apostołów i uczniów apo­stolskich.

I. GENEZA POSZCZEGÓLNYCH KSIĄG

Formowanie się Nowego Testamentu było wieloletnim procesem twórczym, którego poszczególne etapy chronologicz­nie przedstawiają się następująco.

1. LISTY

W latach 51-52 po Chr. powstał, podczas drugiej podró­ży misyjnej.ap. Pawła, w Koryncie, Pierwszy i Drugi List ap. Pawła do Tesaloniczan. Przypuszczalnie nie były to pierwsze listy Apostoła (2 Tes. 2,2; 3,6), ale pierwsze, które weszły w skład nowotestamentalnego kanonu. Podczas trzeciej pod­róży misyjnej, w roku 57 po Chr. napisał ap. Paweł, w Efe­zie, Pierwszy List do Koryntian, a wkrótce potem, w Mace­donii, powstał Drugi List ap. Pawła do Koryntian. Pod koniec roku 57 lub na początku roku 58 powstał, w Koryncie, List ap. Pawła do Galatów, a wkrótce także, również w Koryn­cie, List ap. Pawła do Rzymian. Cztery listy, tzw. więzienne, tj. List do Efezjan, List do Filipian, List do Kolosan i List do Filemona, napisał ap. Paweł w Rzymie podczas pierwszego uwięzienia (61-63), przypuszczalnie pod koniec pierwszego uwięzienia, tj. ok. 63 r. po Chr., powstał List ap. Pawia do Hebrajczyków. Po uwolnieniu z więzienia i po swej wizycie w Hiszpanii, na Krecie i w Efezie (l Tym. 1,3) ap. Paweł na­pisał w Macedonii, przypuszczalnie na wiosnę roku 65 po Chr.. Pierwszy List do Tymoteusza, a w lecie roku 65 po Chr., po­wstał List ap. Pawła do Tytusa. Ponownie aresztowany, napi­sał ap. Paweł w Rzymie, przypuszczalnie w jesieni 66, Drugi List do Tymoteusza. W ten sposób w ciągu 15 lat służby - w latach 51-66 - powstały wszystkie Listy Pawłowe, stano­wiące tzw. Corpus Paulinum.

W roku 58 po Chr. powstał przypuszczalnie w Jerozoli­mie List ap. Jakuba, w 64 po Chr. - Pierwszy List ap. Piotra, a w latach 66-67 - List ap. Judy i Drugi List ap. Piotra.

W połowie lat dziewięćdziesiątych I w. po Chr. Powstały 3 listy ap. Jana. Ok. roku 96 powstała wreszcie ostatnia księ­ga Nowego Testamentu, Apokalipsa, zw. Objawieniem Św. Jana.

2. EWANGELIE

Pierwszą Ewangelią, która została napisana, przypuszczal­nie pod koniec lat pięćdziesiątych lub na początku lat sześć­dziesiątych, była Ewangelia Św. Marka. W początkach lat sześć­dziesiątych powstała także Ewangelia Mateusza. W tym samym czasie powstała również Ewangelia Łukasza i Dzieje Apostol­skie. Trzy pierwsze Ewangelie nazywane są Ewangeliami sy­noptycznymi. Ostatnia, Ewangelia Św. Jana, napisana została pod koniec życia Apostoła ok. 96 roku.

Należy tutaj dodać, że jakkolwiek istnieją cztery Ewan­gelie, to jednak właściwie jest tylko jedna Ewangelia (euangelion) jako Dobra Nowina o Chrystusie i zbawieniu, jedna „w opisie czterech ewangelistów⁴⁶. Dwaj z nich byli apostoła­mi (Mateusz i Jan), dwaj apostolskimi uczniami i ich w. pół-pracownikami (Marek i Łukasz)”. Mateusz napisał swą Ewan­gelię przed zburzeniem Jerozolimy jako apologię. Jezusa, za­powiedzianego już w czasach starotestamentalnych Mesjasza, z myślą o czytelniku żydowskim. Marka nazwać by można biografem Jezusa, pisał on bowiem w oparciu o katechezę Piotra, którego był - jak stwierdza Papiasz, chrześcijański pisarz z ok. 130 r. po Chr. - współpracownikiem, a pisał ją z myślą o czytelniku rzymskim. Łukasz, lekarz i współpracow­nik Pawła, napisał swą Ewangelię z myślą o czytelniku grec­kim w oparciu o bogaty materiał źródłowy zebrany od tych. ,,którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami sło­wa” (Łuk. 1,2 BT), o czym wspomina w prologu do swej Ewangelii (Łuk. 1,1-4). Był także Łukasz autorem Dziejów Apostolskich (Dz. Ap. 1,1). Ostatnią Ewangelię napisał ap. Jan ok. roku 96. Jest to dzieło teologiczne o głębokiej myśli religijnej, ukazujące Boskość Jezusa - Zbawiciela świata, sta­nowiące cenne dopełnienie Ewangelii poprzednich. Ewangelie synoptyczne poczęły się formować na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych, po ok. 30 latach od wnie­bowstąpienia Chrystusa, już po powstaniu pierwszych listów ap. Pawła, także listów więziennych ap. Pawła oraz Listu ap. Jakuba, a Ewangelia Św. Jana powstała ok. 30 lat później.

II. KANON NOWOTESTAMENTALNYCH KSIĄG ŚWIĘTYCH

W pierwszym wieku po Chrystusie powstały nie tylko wszystkie księgi Nowego Testamentu, ale także pierwsze ich zbiory. Należały do nich Ewangelie, Listy Pawłowe. Listy Powszechne i Apokalipsa. Księgi te były ze czcią przechowywane, wymieniane między zborami (Kol. 4,16) i przepisywane,

ciesząc się autorytetem pism świętych na równi z pismami starotestamentalnymi.

1. CZASY APOSTOLSKIE

O powadze pism nowotestamentałnych świadczy np. opinia ap. Piotra o „wszystkich listach” ap. Pawła, traktowanych z taką samą powagą jak święte „inne pisma” (2 Piotra 3.15.16), i oświadczenie ap. Pawła o słowach Ewangelii Łukasza jako słowach „Pisma” (l Tym. 5,18 - Łuk. 10,7), tj. w pełni zrów­nanych w powadze z wypowiedziami Starego Testamentu. Stanowisko to było słuszne, gdyż apostołowie, obdarzeni pełnią Ducha Świętego, głosili z upoważnienia Jezusa Jego naukę, a więc to, co On im „nakazał” (Mat. 28,20) oraz czego Duch Święty ich „nauczył” (Jan 14,26), co im „przypomniał” (Jan 14,26) i „oznajmił” (Jan 16,13). Ponieważ nauka ta pochodzi­ła - podobnie jak nauka starotestamentalnych proroków - od Boga, jako że została objawiona przez Ducha Bożego rów­nież Jego „świętym apostołom” (Efez. 3,5), nic przeto dziwnego, że pisma ich cieszyły się powagą pism świętych.

Wysoki autorytet pism apostolskich potwierdzają również Ojcowie Kościoła, czyli wcześni pisarze chrześcijańscy, zwła­szcza z drugiej połowy I w. i pierwszej połowy II w. po Chr. Ilość występujących w dziełach Ojców Kościoła cytatów z No­wego Testamentu, jak również przywiązana do nich powaga i sposób ich cytowania - identyczny z cytowaniem starote­stamentalnych pism świętych - dowodzą, że na początku II w. po Chr. za księgi miarodajne i natchnione uważano już wszystkie księgi Nowego Testamentu, wchodzące w skład dzi­siejszego kanonu⁴⁸. Fakt ten świadczy, że kanon jako zbiór ksiąg natchnionych i miarodajnych w sprawach wiary był właściwie i w sposób oczywisty ustalony już pod koniec cza­sów apostolskich.

Na podstawie studium wczesnych pism chrześcijańskich można stwierdzić, że „w onych czasach nie było oficjalnego spisu ksiąg Św., ale nie było również wątpliwości co do tego, które księgi są natchnione. W pismach Ojców i Apolegotów tego okresu znajdujemy cytaty zaczerpnięte z wszystkich ksiąg NT z wyjątkiem 3 Listu Św. Jana (...). Te cytaty i aluzje, któ­re są, pozwalają więc wnosić, że praktycznie wszystkie księgi NT znano oraz że istniał jakiś nieoficjalny kanon wyszczegól­niający księgi, które uważano za natchnione i święte (...), w połowie II w. uważano za natchnione i święte wszystkie księgi protokanoniczne”⁴⁹. Rację ma D. Rops, gdy pisze, iż „nie trzeba sądzić, że ten nowy kanon ustalił się od razu, a nie decyzją ex cathedra». Chodzi tu raczej o wspólną zgodę w na­tchnionym porywie pierwotnych gmin, które, bliskie Objawie­niu, nosiły jeszcze w sobie płomień Ducha Świętego. Samo ży­cie zresztą dawało rozwiązanie w sposób jasny i prosty”⁵⁰. Istniał więc pod koniec I w. po Chr. nieurzędowy katalog ksiąg Nowego Testamentu.

2. OKRES SPORÓW

Pod koniec II w. po Chr. powaga niektórych ksiąg nowotestamentalnych została w pewnych środowiskach chrześcijań­skich zakwestionowana, co zapoczątkowało długi, trwający dwa wieki, okres sporów i wahań oraz kształtowania się urzę­dowego katalogu ksiąg świętych, ale było to wynikiem wkradających się do Kościoła różnych apostazji i herezji, zwłasz­cza jednej z pierwszej, tzw. herezji Marcjona (zm.160). On to ok. 144 r. po Chr. dokonał pierwszej selekcji pism świętych⁵¹. Pakt ten jednakże świadczy niezbicie, że na długo przed nim (Marcjonem) istniały już zbiory ksiąg natchnionych, cieszą­cych się w. poszczególnych gminach i kościołach powagą rów­ną księgom św.⁵² O tym, że pod koniec II w. po Chr. zakwe­stionowano niektóre księgi Nowego Testamentu również w środowiskach rzymskich, świadczy tzw. kanon Muratoriego ⁵³.

Istnienie w kołach chrześcijańskich kanonu nowotestamentalnego jeszcze przed Marcjonem podkreśla wybitny rzymskokatolicki biblista, Eugeniusz Dąbrowski, w następujących słowach: „Jeśliby przez «kanon» pojmować bezpośrednią ingerencję Magisterium Kościoła i wydanie przezeń urzędowego

katalogu ksiąg kanonicznych, to nic nam nie wiadomo o istnieniu takiego katalogu przed Marcjonem. Ale pośpieszmy dodać, że długo jeszcze po wystąpieniu Marcjona na tego rodzaju katalog czekano, tak że trudno wskazać na jakiś bezpośredni wpływ Marcjona w tym względzie. Jeśli jednak przez «kanon» pojmować będziemy uznane za natchnione i miarodajne w poszczególnych kościołach zbiory ksiąg, choćby nie we wszystkich szczegółach były one identyczne, to istniały one na długo przed Marcjonem i cieszyły się powagą równą księgom Starego Testamentu”⁵⁴.

3. ZWYCIĘSTO

Jednakże ze sporów tych wyszło wszystkich dwadzieścia siedem ksiąg Nowego Testamentu zwycięsko, a to, co uczynio­no w tym zakresie przez zacnych obrońców kanoniczności, tj. czystości Pisma Świętego, łącznie z późniejszym uchwaleniem, urzędowych katalogów ksiąg świętych na synodach prowincjo­nalnych IV w. po Chr.⁵⁵, było właśnie echem autorytetu ksiąg świętych z czasów apostolskich.

Dodać należy, że o zwycięstwie pierwotnego poglądu w Kościele chrześcijańskim na kanoniczność ksiąg świętych Nowe­go Testamentu nie zadecydowała ani powaga synodów czy soborów, ani też urzędu nauczycielskiego Kościoła, tym bar­dziej że w pierwszych wiekach po Chrystusie nie istniało w chrześcijaństwie żadne centrum eklezjalne, na co zwraca celnie uwagę Z. Poniatowski⁵⁶, lecz wiekowa powaga tych ksiąg oraz fakt apostolskiego ich pochodzenia poparty świa­dectwem historii. B. van Jersel pisze: „Zasadnicza faza pow­stania kanonu, a zatem i Biblii, uznanej za jedyną Księgę Ko­ścioła - poprzedziła wszelkie oficjalne orzeczenia i pogrążona jest w mrokach kryjących początki Kościoła - Ludu Boże­go”.

Początkowo wszystkie Księgi Nowego Testamentu dzielono na dwie grupy: euangelion, czyli Ewangelia (i zaliczano do nich cztery Ewangelie), oraz apostolos, czyli apostoł (i zali­czano do niej resztę 23 ksiąg), z tym że dzielono tę część na dwie grupy: Dzieje Apostolskie oraz Listy Powszechne z Apokalipsą i Listy Św. Pawła. Później, pod wpływem po­działu ksiąg Starego Testamentu, zaczęto dzielić również księ­gi Nowego Testamentu na księgi historyczne, dydaktyczne i prorockie ⁵⁸.

III. APOKRYFY NOWOTESTAMENTALNE

Wypada choć parę słów powiedzieć o apokryfach nowo­testamentalnych.

1. PISMA APOKRYFICZNE

Poza 27 księgami świętymi Nowego Testamentu, istnieje olbrzymia liczba nowotestamentalnych ksiąg apokryficznych, powstałych w pierwszych wiekach po Chrystusie. Wszystkie one posiadają wspólne cechy z apokryfami starotestamental­nymi, którymi są - jak już stwierdziliśmy - tajemnicze pochodzenie, błędna nauka, podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna treść i niedopuszczenie do zbio­ru kanonicznego ^59.

2. RODZAJE

Z apokryfów tych należy wymienić ewangelie apokryficz­ne zachowane fragmentarycznie, ewangelie gnostyczne z Hag Hammadi, apokryfy obejmujące całość życia Chrystusa, apo­kryfy o narodzeniu i dzieciństwie Chrystusa, apokryfy o męce i zmartwychwstaniu Pańskim oraz apokryfy asumpcjonistyczne, czyli poświęcone wzniebowzięciu Maryi ⁶⁰.

Więcej jest w nich wyobraźni i nieprawdopodobieństwa niż ziarn prawdy i dlatego nikt z biblistów nie traktuje ich jako źródło wiary, a raczej jako źródło „pobożnych życzeń”.

IV. REFLEKSJA KOŃCOWA

Pismo Święte, zarówno Starego jak i Nowego Testamentu, powstawało na przestrzeni szesnastu stuleci, przy tym nie bez zmagań i walk. Zagrażały mu liczne niebezpieczeństwa, z któ­rych największym była zwykła niedoskonałość ludzka, nie mówiąc już o złej woli czy działaniu demonicznych sił zła.

W okresie tym powstało o wiele więcej ksiąg napisanych przez ludzi świętych. Wspomina je nawet Pismo Święte. Nie wszystkie jednak przetrwały wieki. Nie wszystkie z nich również były natchnione i zawierały uniwersalne objawienie Boże. Apokryfy z kolei, jako księgi podobne do biblijnych, sta­nowiły wręcz zagrożenie prawdy objawionej. Bóg jednak czuwał nad zachowaniem ksiąg natchnionych, autentycznych i kanonicznych, zawierających najważniejsze treści Bożego Słowa. Już w starożytności przecież zostało powiedziane: ,,Ba­dajcie Pisma Pana i czytajcie: żadnej z tych rzeczy nie brak, żadna z nich nie pozostanie bez drugiej, gdyż usta Pana to nakazały i jego Duch je zgromadził” (Izaj. 34,16).

Tak powstał zbiór 66 ksiąg, stanowiących Pismo Święte, Księgę ksiąg, nadprzyrodzone objawienie woli Bożej, księgę prawdy i zbawienia.

§ 3. TECHNIKA PISANIA KSIĄG ŚWIĘTYCH

Pismo Święte powstawało na przestrzeni wielu stuleci. Jego formowanie się było procesem długotrwałym. W jakich jed­nak tworzyło się okolicznościach? W jakim języku było pi­sane i jakim pismem? Czy pismo głoskowe, tj. alfabetyczne było już wówczas znane? A wreszcie, jakie istniały w tych czasach materiały piśmiennicze i techniki pisarskie? Jeśli pragnie się mieć pełny obraz rzeczy, na wszystkie te pytania należy dać jasną odpowiedź.

I. JĘZYK

Stary Testament pisany był w języku hebrajskim, z wy­jątkiem niektórych fragmentów, które pisane były w języku aramejskim⁶¹. Nowy Testament natomiast pisany był w ję­zyku greckim. Języki te uchodzą za języki biblijne.

1. JĘZYK HEBRAJSKI

Język hebrajski należy do języków semickich. Wywodzi się z języka, którym mówili mieszkańcy Kanaanu. Skoro pra­ojcowie Izraela przebywali w tym kraju, to jest zrozumiałe, że posługiwali się jego językiem. Nazwa pochodzi od imienia Hebera jednego z potomków Sema⁶². W Biblii język ten na­zywał się kananejskim (Izaj. 19,18) lub judejskim (2 Król. 18,26.28) albo żydowskim (Neh. 13,24). Język hebrajski znany jest również z literatury pozabiblijnej, np. z tabliczek z Tell el-Amarna (XV w. przed Chr.), a zwłaszcza zawartych tam gloss pisanych w tym języku, z zapisu na grobowcu króla Ahi-rama z Biblos (XIII w.) i z tekstów z Ras Szamra (XII w.) ⁶³. W okresie pisania Biblii język hebrajski był doskonale roz­winięty i stanowił jeden z dialektów, jakimi posługiwały się w owym czasie ludy Palestyny. Od Mojżesza do czasu nie­woli babilońskiej język hebrajski był w powszechnym użyciu wśród narodu Izraelskiego. Później, w czasach perskich, wy­party został przez język aramejski.

2. JĘZYK ARAMEJSKI

Język aramejski należy również do semickiej rodziny języków. Nazwa wywodzi się od Arama, jednego z potomków syna Noego. Uważa się, że jest on nawet pierwotniejszy od języka hebrajskiego. Język aramejski znany jest z napisów sięgających VIII w. przed Chr. (znalezionych koło Bagdadu) oraz z papirusów assuańskich (z V w. przed Chr.)⁶⁴. Od cza­sów niewoli babilońskiej stał się językiem powszechnie uży­wanym przez Izraelitów. Językiem aramejskim posługiwali się również Jezus i apostołowie.

3. JĘZYK GRECKI

Apostołowie posługiwali się w swej pracy ewangelizacyjnej i pisarskiej także językiem greckim, różniącym się jednakod greki klasycznej.

Tym właśnie językiem został napisany Nowy Testament. Jest to język powszechnie używany w tamtym czasie przez ludność imperium rzymskiego. Stanowił go tzw. dialekt koine, czyli powszechny. Dialekt ten rozpowszechnił się wskutek podbojów Aleksandra Macedońskiego. Dialekt koine znany jest również z literatury pozabiblijnej.⁶⁵.

II. PISMO

Starotestamentalni autorzy posługiwali się pismem alfa­betycznym, w przeciwieństwie do egipskiego pisma hieroglificznego czy pisma klinowego Babilonii.

1. PISMO ALFABETYCZNE

Archeologia wykazała, że pismo alfabetyczne - zrazu pro­ste i prymitywne - znane było na Bliskim Wschodzie, a szczególnie w Syrii i Palestynie, w okresie 1800-1500 r. przed Chr.⁶⁶, a więc w epoce mniej więcej Mojżesza (1525-1405), co uznać należy za zjawisko wprost opatrznościowe⁶⁷. Było ono wydarzeniem z jednej strony o olbrzymim znaczeniu kul­turowym⁶⁸, a z drugiej - z uwagi na powstanie w epoce formowania się początków Biblii - o doniosłym znaczeniu religijnym. Pismo to, zwane w literaturze fachowej protosy-naickim (od miejsca, gdzie zostało odkryte przez Flindersa Petrie w roku 1906 w Serabit el-Chadim na Półwyspie Synajskim)⁶⁹, uległo z czasem uproszczeniu i dało początek alfa­betowi starohebrajskiemu (zwanemu także alfabetem fenickim lub kanaańskim) i innym alfabetom orientalnym, a szczególnie pismu aramejskiemu ⁷⁰.

Z pisma starohebrajskiego (fenickiego) wywodzi się, w dal­szej ewolucji pismo greckie, łacińskie i wszystkie pochodzące od nich alfabety europejskie ⁷¹. Z tej samej mniej więcej epo­ki co inskrypcje protosynaickie pochodzi inne jeszcze pismo alfabetyczne, pisane jednak pismem klinowym, a mianowicie, tzw. alfabet ugarytycki⁷². Dowodzi to, że już nawet w epoce przed Mojżeszem pismo alfabetyczne było znane ⁷³, pozwala­jąc potem na aktywny rozwój piśmiennictwa biblijnego.

2. INSKRYPCJE STARO HEBRAJSKIE

Pismo starohebrajskie znane jest z szeregu napisów, ta­kich jak inskrypcja na grobowcu króla Ahirama w Biblos z XIII w. przed Chr.⁷⁴ (co daje w przybliżeniu wyobrażenie pisma, którym posługiwali się pierwsi pisarze biblijni: Moj­żesz, Jozue), kalendarz z Gezer z końca X w.⁷⁵ (co pozwala na odtworzenie pisma, jakim pisali Dawid i Salomon), napis kró­la moabickiego Meszy z w. IX, a ściśle z ok. 825 przed Chr. (król Mesza był współczesny królowi izraelskiemu Joramowi⁷⁶) i ostraka, czyli skorupka gliniana z Samarii z początku w. VIII⁷⁷ (czasy proroka Ozeasza), inskrypcje z Siloe z w. VII (czasy Izajasza i Nahuma)⁷⁸, ostraka z Lachisz z w VI (czasy proroka Jeremiasza) ⁷⁹.

3. INSKRYPCJE ARAMEJSKIE

Z pisma starohebrajskiego wykształciło się później pismo aramejskie, najpierw w formie znanej z papirusów z Elefantypy koło Assuanu w Egipcie czy z papirusu Nash z I w. po Chr., które potem przybrało kształt pisma kwadratowego, uży­wanego do dnia dzisiejszego, zwanego popularnie pismem he­brajskim ⁸⁰.

4. ALFABET GRECKI

Księgi Nowego Testamentu pisane były alfabetem grec­kim, który - jak wiadomo - wywodzi się z alfabetu starohebrajskiego (fenickiego) i w czasach apostolskich był już cał­kowicie wykształcony i utrwalony. W rękopisach biblijnych występują dwa jego typy: duże - pismo uncjalne lub majuskułowe oraz pismo małe - minuskułowe.

III. MATERIAŁ PIŚMIENNICZY i NARZĘDZIA PISARSKIE

W starożytności najwcześniej posługiwano się jako ma­teriałem piśmienniczym tabliczkami kamiennymi (np. 2 Mojż. 24,12) lub glinianymi, albo też skorupami z glinianych naczyń (zwanymi ostrakami⁸¹)

1. PAPIRUS, SKÓRA, PERGAMIN

W III tysiącleciu przed Chrystusem znany był w Egipcie papirus jako materiał do pisania⁸². Sporządzano go z włókien rośliny, zwanej cyberą papierową (Cyperus papyrus), porasta­jącej moczary delty Nilu. Włókna układano jedną warstwą wzdłuż, drugą wszerz, przy czym substancją spajającą był sok rośliny zmieszany z wodą, następnie materiał prasowano, suszono i wygładzano, by potem z kilku kart skleić wstęgą (zwój). Grecy nazywali zarówno samą roślinę, jak i jej włók­na byblos. Mianem tym nazwali nawet miasto Gebal (l Król. 5,18), będące głównym eksporterem papirusu z Egiptu do Eu­ropy ⁸³. Później nazwę tę ( w formie zdrobniałej biblion) roz­ciągnięto na materiał piśmienniczy (zwój papyrusowy) i księgę. Później w Egipcie i na bliskim Wschodzie używane do pi­sania skóry zwierzęcej. Skóry tej nie wyprawiano, lecz wy­gładzano i tworzono karty, które następnie zszywano w wstę­gę. Na takiej np. wstędze skórzanej, złożonej aż z 17 kart, napisany został tekst Izajasza z ok. II w. przed Chr. znale­ziony w roku 1947 w Qumran.

W III lub II w. przed Chrystusem pojawił się jeszcze inny materiał piśmienniczy, mianowicie pergamin, będący cienką, starannie wyprawioną skórą baranią. Materiał ten był nie­zwykle trwałym. Wynaleziony został rzekomo przez króla Pergamonu, Eumenesa (197-158), skąd zaczerpnięto nazwę pergamin. W powszechne użycie wszedł pergamin dopiero w IV w. po Chr. i wyparł wówczas całkowicie papirus.

2. PRZYBORY DO PISANIA

Narzędzia pisarskie dostosowane były do materiału piś­mienniczego. Na tablicach kamiennych wycinano litery z po­mocą żelaznego rylca (Job. 19,24). Podobnie rylcem pisano na tabliczkach glinianych lub drewnianych pokrywanych wo­skiem. Do pisania na papirusie, skórach i pergaminie posłu­giwano się trzcinką skośnie przyciętą albo zgnieciona (por. Jer. 8,8; Ps. 45,2) oraz atramentem sporządzonym z pyłu węglowego lub sadzy zmieszanej z tartą żywicą rozpuszczoną w wodzie lub occie winnym (Jer. 36,18)⁸⁴.

Proszek ów przechowywano w torebkach lub puszkach z bambusu i noszono u pasa wraz z rylcami jako przybory do pisania (Ezech. 9,2). Przed użyciem proszek rozpuszczano.

IV. FORMA KSIĄG ŚWIĘTYCH

Formą ksiąg świętych były początkowo zwoje papirusowe, a potem także skórzane (Jer. 36,4). Jak świadczą manuskrypty znad Morza Martwego określano je mianem megilla lub sefer (po grecku biblos lub biblion). Posługiwano się także zwojami pergaminowymi (2 Tym. 4,13). Zwój przymocowywano do dwóch wałków i nawijano go na nie ⁸⁵. Zwoje owijano w płót­no i - podobnie jak inne dokumenty - przechowywano w dzbankach glinianych (Jer. 32,14).

Tekst rozmieszczano w kolumnach prostopadłych do dłu­gości zwoju, przeważnie na wewnętrznej stronie zwoju. Każda kolumna składała się z określonej ilości linii, tzw. stychów, a każdy stych - z równej ilości liter. Ze względu na oszczędność materiału piśmienniczego, w tekście hebrajskim jak i grec­kim nie oddzielano na ogół poszczególnych wyrazów, pisano więc pismem ciągłym⁸⁶.

§ 4. RĘKOPISY

Księgi święte wychodziły spod piór pisarzy biblijnych w różnych miejscach i okolicznościach. Co jednak się działo z tymi dziełami literackimi pisarzy biblijnych? Czy do naszych czasów przetrwały oryginalne pisma tych pisarzy, zwane auto­grafami? Jak potoczyły się losy świętych ksiąg? Oto pytania, na które trzeba również odpowiedzieć.

I. REDAKCJA KSIĘGI

Pisanie księgi biblijnej było procesem niezwykle żmud­nym i niełatwym, jeśli zwłaszcza uwzględni się fakt, że cała praca dokonywana była ręcznie, przy użyciu ówczesnych pry­mitywnych technik pisarskich. Dlatego tworzenie księgi było swoistym arcydziełem i to arcydziełem zarówno autorsko-redaktorskim, jak i pisarskim.

1. AUTORSTWO

Czasem chodziło o wierne spisanie mów Pana, a czasem połączenie różnych myśli, nasuwających się autorowi pod natchnieniem Bożym. Niekiedy trzeba było zebrać i uporząd­kować czy nawet przeselekcjonować materiał źródłowy lub do­kumentacyjny, czasem chodziło o dokonanie korekt i ponowne wydanie księgi. Jedne księgi pisali sami autorowie natchnie­ni, inne zaś pisali za pośrednictwem swych sekretarzy czy uczniów. Niektóre księgi były kompilacjami i posiadały zbio­rowe autorstwo.

2. EDYCJE

Na szczególną uwagę zasługują późniejsi redaktorzy i edy­torzy księgi, którzy dokonywali nowych jej wydań, zawierających pewne aktualizujące poprawki i uzupełnienia. W mia­rę upływu czasu troska o czystość tekstu stawała się z ko­nieczności coraz większa i nabierała cech wprost sakralnych.

II. ORYGINAŁY I ODPISY

Księgi, które wychodziły spod piór autorów biblijnych, czyli hagiografów, nazywamy oryginałami lub autografami. Były one własnością nie tylko samych pisarzy natchnionych, ale własnością społeczną całego Ludu Bożego i pozostawały w powszechnym użyciu. Ze względów praktycznych i w mia­rę potrzeby dokonywano z nich odpisów, czyli tzw. apografów ⁸⁷.

1. POLECENIE

Od czasów Mojżesza obowiązywało np. polecenie, że król, zasiadający na tronie, „sporządzi sobie na zwoju odpis tego Prawa z tekstu kapłana lewitów. Będzie go miał przy sobie i będzie go czytał po wszystkie dni swego życia, aby się nau­czyć czcić Boga swego, Jahwe, strzegąc wszystkich słów tego Prawa i stosując jego postanowienia, by uniknąć wynoszenia się nad swych braci i zbaczania od przykazań na prawo czy też na lewo, aby długo królował on i synowie jego w Izraelu” (5 Mojż. 17,18-20 BT).

Zniszczone częstym używaniem zwoje ksiąg świętych za­stępowano nowymi. Z czasem przepisywaniem tekstu poczęli zajmować się specjalni skrybowie. Powstawały też duże biblio­teki i zespoły przepisujących święte księgi. Praca skrybów była bardzo odpowiedzialna i ważna. Od pilności bowiem i skrupulatności tych mężów zależała wierność odpisu. W wie­kach późniejszych teksty nieudane, zawierające błędy, nisz­czono. Zużyte zaś rękopisy przechowywano następnie w spe­cjalnym schowku synagogalnym, zwanym genizą, a potem je niszczono ⁸⁸. Niemniej jednak mogły się dostać do obiegu teksty z drobnymi, technicznymi pomyłkami. Dzisiaj - przy obec­nych technikach badawczych - z łatwością można uchybie­nia takie poznać i usunąć ⁸⁹.

2. KOPIOWANIE

Ze względu na kruchość pierwotnie używanego materiału piśmienniczego, jakim był papirus, oraz częste używanie ory­ginałów biblijnych, czyli autografów, dość wcześnie - jak się wydaje - musiały ulec owe rękopisy oryginalne zniszcze­niu. Na szczęście oryginały były kopiowane (przepisywane) i kopii tych było zawsze więcej. Jeśli nawet oryginały uległy zniszczeniu, to jednak pozostały często nawet w znacznych ilościach odpisy, czyli apografy. Do naszych czasów nie za­chował się ani jeden autograf. Zachowało się natomiast sporo odpisów, apografów, a znaczenie tych odpisów, pochodzących z różnych czasów, jest niezwykle doniosłe, ponieważ pozwalają one z olbrzymią wprost dokładnością na odtworzenie tekstu pierwotnego, tj. tekstu pokrywającego się z tekstem oryginal­nym ⁹⁰.

III. RĘKOPISY HEBRAJSKIE STAREGO TESTAMENTU

Do niedawna, bo do końca niemalże XIX w., najstarszymi starotestamentalnymi rękopisami hebrajskimi były manuskryp­ty pochodzące z IX w. po Chr., wywodzące się od tzw. masoretów, czyli uczonych żydowskich, którzy zaopatrzyli tekst biblijny w wokalizacją, tj. znaki samogłoskowe ułatwiające jego odczytanie⁹¹. Stąd nazwa tekst masorecki. Najstarszy rę­kopis całej Biblii hebrajskiej Aharona ben Mosze ben Aszera pochodził z roku 930 po Chr., a więc z czasu dość późne­go.

1. DZIEJE ODKRYĆ

Wkrótce jednak sytuacja uległa zmianie. Pod koniec XIX w., w roku 1897, odkryto w Oksyrhynchos w egipskim Fajum kilka hebrajskich fragmentów Pism Świętych z okresu bizantyjskiego, a więc wcześniejszego niż IX w. po Chr., ale prawdopodobnie nie wybiegającego przed IV w. po Chr.⁹² W roku 1902 dokonano innego cennego odkrycia, odkryto mia­nowicie we wspomnianym już Fajum tzw. papirus Nash za­wierający Dziesięcioro Przykazań i modlitwę Szema, a pocho­dzący z I w. przed Chr.⁹³ Odkrycie to miało poważne znacze­nie dla dokumentacji biblijnej.

Najważniejsze jednak odkrycie biblistyczne miało należeć do przyszłości. Było nim odkrycie w roku 1947 słynnych ręko­pisów hebrajskich w grotach Qumran nad Morzem Martwym, zwanych rękopisami qumrańskimi⁹⁴, przesuwających doku­mentację naukową tekstu masoreckiego o całe tysiąc lat wstecz, dzięki czemu powaga tekstu masoreckiego, na którym opierały się zresztą wszystkie nowożytne przekłady Starego Testamentu, została ostatecznie i w pełni potwierdzona. Ogó­łem odkryto 11 grot, w których odnaleziono m.in. (obok prze­kładów biblijnych, apokryfów i pism esseńczyków) olbrzymią liczbę hebrajskich rękopisów biblijnych, zawierających poszcze­gólne księgi (np. całą księgę proroka Izajasza) i fragmenty wszystkich bez mała (oprócz Księgi Estery) ksiąg Starego Te­stamentu. Rękopisy te, będące własnością esseńczyków, za­mieszkujących osadę w Kirbeth Qumran, pochodzą z I w. przed Chr., a niektóre z tych rękopisów pisane alfabetem starohebrajskim, pochodzą z w. III przed Chr.⁹⁵, a więc z cza­sów bliskich już Nehemiaszowi i Ezdraszowi, głównym kompi­latorom i redaktorom Biblii Hebrajskiej.

Dzieje odkryć qumrańskich są pasjonujące. Oto pasterz z plemienia Taamire w poszukiwaniu zagubionej owcy natknął się na pieczarę skalną z ukrytymi w niej glinianymi dzbanami. Jakież było jego rozczarowanie, gdy zamiast spodziewa­nych skarbów zobaczył znajdujące się w nich zwoje pergami­nowe. Sporo czasu jednak upłynęło zanim okazało się, że od­krycie to należy do największych i najbardziej sensacyjnych odkryć archeologicznych i przedstawia olbrzymie znaczenie bi­blistyczne. Zapoczątkowało ono zresztą szeroko zakrojone bada­nia w okolicach Morza Martwego, w rezultacie czego odkryto szereg innych grot z ich całym bogactwem archeologicznym. Teksty biblijne znaleziono także w innych miejscach., np. w Murabbaat i Masadzie.

2. ZNACZENIE ODKRYĆ QUMRAŃSKICH

Znaczenie odkryć qumrańskich jest doniosłe. Jak już wspomniano, przesuwają one tekstualne udokumentowanie Sta­rego Testamentu o całe tysiąc lat w stosunku do znanego dotychczas, a pochodzącego z VIII-X w., tekstu masoreckiego. Są materialnym dowodem starożytności i autentyczności ksiąg świętych, potwierdzającym zasadniczą czystość tekstu bib­lijnego, jak również nieskażoność treści Pisma Świętego.

O znaczeniu manuskryptów znad Morza Martwego tak wyraża się znany polski biblista katolicki, ks. E. Dąbrowski: „Odkrycie manuskryptów biblijnych z Ain Feszcha (okolice Qumran - Z. Ł.) przesuwa datę o tysiąc lat, co równa się rewolucji w dokumentach biblijnych (...) Zasadnicza zgodność dotychczas znanych tekstów z nowo odkrytymi, nawet w nie­wielkim zakresie (tj. księgą proroka Izajasza), budzi zaufanie, że nie powiem pewność do tekstów i pozostałych ksiąg bib­lijnych, a zaufanie to jest tym większe dlatego, że porówna­nie tekstu Izajasza czy Habakuka z wydaniem R. Kittti - P. Kahla świadczy o zdumiewającej zasadniczej zgodności”⁹⁶. J. A. Thompson pisze: „W związku z odkryciami w Qumran wyszło na jaw wiele interesujących faktów. Najważniejszym z nich jest zasadnicza, wielka zgodność tych tekstów z dotych­czas nam znanym materiałem”⁹⁷. J. T. Milik stwierdza: „W rękopisach tych znajdujemy tekst identyczny z tekstem masoretów - przynajmniej w takim stopniu, w jakim pozwa­lają to stwierdzić przechowywane próbki (Pięcioksiąg, Izajasz, Prorocy Mniejsi, Psalmy)” ⁹⁸.

3. DOKUMENTACJA NAUKOWA TEKSTU HEBRAJSKIEGO

Obecnie dokumentacja tekstualna Starego Testamentu w zakresie hebrajskich rękopisów starotestamentalnych jest imponująca⁹⁹. Liczba rękopisów hebrajskich masoreckich, stanowiących odpisy tekstu świętego całego ST lub tylko niektórych ksiąg świętych, wynosi ok. 2000 egzemplarzy. Większa ich część została napisana w XIV w., ok. 50 rękopisów pochodzi z XIII w., 8 rękopisów z XII w., niektóre tylko z IX-XI w. Do rękopisów tych, występujących w formie ko­deksów, należy: Kodeks z Kairu (C) - z roku 895 po Chr., napisany przez Mosze ben Aszera, Kodeks z Alepo - z pierw­szej pół. X w., Kodeks Leningradzki (L lub B 19a) - z roku 1008, stanowiący podstawę obecnej Biblii Hebrajskiej, Peter­sburski Kodeks Proroków (P) - z 916 r. itp.¹⁰⁰

Oprócz rękopisów masoreckich, istnieje także Pięcioksiąg Samarytański, którego egzemplarz posiadany przez Samarytan pochodzi z I w. po Chr., a także liczne - bo wynoszące ok. :200 tysięcy - fragmenty dawnych rękopisów hebrajskich, star­szych od rękopisów masoreckich, pochodzące z genizy (archi­wum) synagogi kairskiej^l01, a wreszcie rękopisy znad Mo­rza Martwego, pochodzące z grot qumrańskich, również w Murabbaat i w Masadzie.

Opublikowane fragmenty kairskie pochodzą z VII-VIII w. po Chr., a rękopisy qumrańskie, których także jest olbrzy­mia już ilość, pochodzą z okresu III w. przed Chr. do I w. po Chr.¹⁰². Wśród tych ostatnich występują teksty hebrajskie pi­sane alfabetem starohebrajskim i pismem kwadratowym. Do najstarszych rękopisów biblijnych Qumrańskich należy ręko­pis 4QSm, pochodzący z III w. przed Chr. Na uwagę zasłu­guje również papirus Nash odkryty w roku 1902, a pochodzący z I w. przed Chr. oraz teksty liturgiczne, zwane fila­kteriami (zawierające słowa z 5 Mojż. 6,4-9), pochodzące z II w. po Chr.¹⁰³.

Ta wspaniała dokumentacja manuskryptowa hebrajska pozwala nie tylko na odtworzenie oryginalnego tekstu Starego Testamentu, ale także prześledzenie historii tekstu.

IV. RĘKOPISY NOWEGO TESTAMENTU

Imponująca jest również dokumentacja tekstualna Nowe­go Testamentu. Nowotestamentalne rękopisy greckie zachowa­ły się w postaci tzw. kodeksów pergaminowych, czyli zbioru kart pergaminowych (popularnych zwłaszcza od IV w. po Chr.) oraz papirusów i lekcjonarzy.

1. IMPONUJĄCA CYFRA

Liczba tych rękopisów wyraża się cyfrą blisko 4300¹⁰⁴, w tym kodeksów jest ok. 3000, przy czym kodeksów zawiera­jących cały Nowy Testament jest ok. 53, papirusów - 68, a lekcjonarzy, czyli perykop biblijnych do użytku liturgiczne­go, jest ok. 2000¹⁰⁵. Jest to ogromna liczba świadków po­twierdzających wiarygodność Nowego Testamentu. Liczba ta stawia Nowy Testament w położeniu wprost wyjątkowym. „Dla porównania - stwierdza E. Dąbrowski - przytoczyć warto, że dla autorów klasycznych mamy jeden lub kilka kodeksów bardzo późnego pochodzenia. I tak dla Eyschylosa kodeks Medycejski (Mediceus) datuje się z X wieku, a Pary­ski (Parisimus) z XIII wieku, a dla Platona i Herodota mamy kodeksy z X wieku, a wyjątkowa sytuacja Wergiliusza z jed­nym kodeksem z V wieku jest zgodnie podkreślana przez ba­daczy” ¹⁰⁶. Jakże inaczej wygląda sytuacja Nowego Testamen­tu.

2. KODEKSY

Wśród owych ok. 3000 kodeksów rozróżnia się kodeksy majuskułowe (pisane dużymi literami) i minuskułowe (pisane małymi literami). Do roku 1967 zanotowano 250 kodeksów majuskułowych. Najstarsze z tych kodeksów, zawierające cały Nowy Testament, pochodzą z IV lub V w. po Chr. Należą do nich Kodeks Synaicki (alef 01), pochodzący z IV w., odnaleziony w roku 1844 przez Tischendorfa w klasztorze na Synaju, Kodeks Aleksandryjski (A 02) - z V w., Kodeks Watykański (B 03) - z IV w., Kodeks Efrema (C 04) - z V w.,Kodeks Bezy (D 05) - z V w., Kodeks Claromontanus (D 06) -z VI w., Kodeks Laudianus (E 08) - z VI w. itp.¹⁰⁷. Poza tym do roku 1967 zanotowano 2646 kodeksów minuskułowych, oznaczanych literami arabskimi, pochodzących z XI-XV w.,w których 50 kodeksów zawiera cały Nowy Testament¹⁰⁸.

Pierwszą i najważniejszą grupę rękopisów minuskułowych stanowią kodeksy W. H. Ferrara, inną grupę stanowią kodeksy K. Lakego ¹⁰⁹.

3. PAPIRUSY

Starsze od kodeksów, bo pochodzące z II-IV w. po Chr., są papirusy ^1I0. Niektóre z nich sięgają II w. po Chr., co łączy je bezpośrednio z okresem apostolskim. I tak np. papirusy Chester Beatty (P⁴⁵, P⁴⁶, P⁴⁷), zawierające prawie cały Nowy Testament, pochodzą z III w. po Chr., papirus Bodmer 2 (P⁶⁶), zawierający 14 rozdziałów Ew. Jana - z roku ok. 200 po Chr., papirus Egerton 2, będący apokryfem nawiązującym do Ewangelii kanonicznych - z drugiej połowy II w. po Chr., oraz papirus Rylandsa (P⁵²), zawierający fragment Ew. Jana - z roku 130 po Chr., a więc z okresu bardzo już bliskiego autorowi czwartej Ewangelii ¹¹¹.

4. LEKCJONARZE I CYTATY OJCÓW KOŚCIOŁA

Oprócz wspomnianych rękopisów nowotestamentalnych, istnieje spora liczba tzw. lekcjonarzy, czyli ksiąg zawierają­cych tekst Nowego Testamentu dla celów liturgicznych, pochodzących z II-IV w. po Chr., co również ma doniosłe zna­czenie dla krytyki tekstu zwłaszcza, że liczba ich wynosi ok. 2000 ¹¹².

Wymowę mają wreszcie liczne cytaty w pismach Ojców Kościoła. Pisma Justyna zawierają ich 300, Ireneusza - 1800, Klemensa Aleksandryjskiego - 2400, Tertuliana - 7000. Orygenesa - 18000.

5. STAROŻYTNOŚĆ ODPISÓW

W badaniach historycznych jest rzeczą niezmiernie waż­ną, ażeby odpisy (apografy) pochodziły z czasów możliwie dawnych, najbardziej zbliżonych do czasów powstania orygi­nału (autografu). „Jeżeli się zwróci uwagę na fakt - pisze E. Dąbrowski - że dla szeregu autorów klasycznych (Eury­pidesa, Sofoklesa, Tukidydesa, Platona, Demostenesa) apografy datują się dopiero po tysiącletniej przerwie od okresu powstania oryginałów - to uprzywilejowana pozycja Pisma św. wystąpi w całej pełni (...). Ponadto liczba manuskryptów biblijnych jest co do wielkości zupełnie wyjątkowa (ponad 4000). Wystarczy to porównać chociażby z Tacytem, do które­go posiadamy tylko jeden manuskrypt średniowieczny, aby pojąć walory dokumentacji Pisma św.” ¹¹³.

Pismo Święte, w tym także Nowy Testament, znajduje się pod względem tekstualnym w sytuacji niezwykle korzystnej. Fakt ten niewspółmiernie wzmacnia autorytet Pisma Święte­go jako księgi starożytnej i autentycznej.

Badając rękopisy nowotestamentalne można stwierdzić, że już w starożytności istniały pewne charakterystyczne ich gru­py, zwane recenzjami, charakteryzujące się pewnymi odręb­nościami. Do recenzji tych należą: recenzja zachodnia, egip­ska, palestyńska i antiocheńska ¹¹⁴.

V. DRUKOWANE WYDANIA TEKSTU BIBLIJNEGO

Od czasu wynalezienia w roku 1450 druku przez Gutenberga tekst biblijny, zarówno hebrajski, jak i grecki, wyda­wany jest w postaci drukowanej. Oprócz tekstu podstawowe­go, zamieszczane są również zachodzące wśród rękopisów wa­rianty. Umożliwia to skrupulatne badanie tekstów biblijnych. Wydania te, zaopatrzone aparatem krytycznym, posiadają cha­rakter naukowy.

1. HEBRAJSKI TEKST STAREGO TESTAMENTU

Biblię Hebrajską, zawierającą wszystkie księgi Starego Testamentu, wydano po raz pierwszy drukiem w roku 1488 w Soncino. Szczególnie dużym autorytetem cieszyła się Biblia Bombergiana, wydana w Wenecji w 1525 u D. Bomberga, opracowana przez Jakuba ben Chajjima. Biblia ta posiadała dodatkowo targum (przekład) aramejski i komentarze znako­mitych rabinów, a także małą i wielką masorę. Później Biblia Hebrajska była wydawana z aparatem krytycznym zawiera­jącym warianty występujące w rękopisach.

Na uwagę zasługuje nowoczesne wydanie tekstu hebraj­skiego przez R. Kittla. tzw. Biblia Hebraica. Pierwsze wyda­nie ukazało się w Lipsku w roku 1905. W trzecim wydaniu, drukowanym w roku 1937 w Stuttgardzie, wprowadzono w miejsce tekstu Jakuba ben Chajjima tekst Ben Aszera wed­ług Kodeksu Leningradzkiego. W roku 1977 ukazała się Biblia Hebraica Stuttgartensia w opracowaniu krytycznym, uwzględ­niającym również manuskrypty qumrańskie.

„Dzieje tekstu hebrajskiego wykazują całkiem wyraźnie, że w pierwszym okresie, tj. do I w. przed Chr. podłegał on, jak każde ludzkie dzieło, pewnym skażeniom i błędom. Ska­żenia te jednak nie dotknęły istotnej jego treści. Toteż z całą pewnością można twierdzić, że tekst hebrajski dotarł do na­szych czasów w zasadzie (in substantia) nieskażony, zwłasz­cza gdy chodzi o prawdy dogmatyczne. Jest on więc dla nas wiarygodnym źródłem objawienia i można mu przypisać auten­tyczność oraz powagę oryginału o tyle, o ile jako odpis jest zgodny z autografami hagiografów. Kult, jakim Żydzi ota­czali hebrajski tekst Pisma św. od czasów Chrystusa Pana oraz pietyzm i sumienność, z jaką go potomności przekazywali,są najlepszą gwarancją, że w tym okresie nie został on ska­żony i błędnie na piśmie przekazany. Fakt zaś, że Chrystus Pan i Apostołowie, zarzucając Żydom wiele błędów i wypaczeń, nigdy nie postawili zarzutu sfałszowania tekstu Pisma św., pozwala żywić przekonanie, że również w czasach przed Chry­stusem w istocie swej nie został skażony” ¹¹⁵.

Obecne więc wydanie Biblii Hebrajskiej, tj. Starego Te­stamentu w języku hebrajskim, jest w pełni autorytatywne i wiarygodne, potwierdzone przez tysiące świadków w postaci odpisów biblijnych, pochodzących z różnych czasów i miejsc, dowodzących zasadniczej czystości, a co za tym idzie auten­tyczności świętego tekstu.

2. GRECKI TEKST NOWEGO TESTAMENTU

Pierwsze wydania greckiego tekstu Nowego Testamentu pochodzą. z XVI w. po Chr. Pierwszym wydaniem była 5-tomowa Poliglota z Alcala de Henares, czyli tzw. Poliglotta Complutensis z 1514 roku, zawierająca tekst recenzji antio­cheńskiej. W roku 1516 wydał tekst grecki Erazm z Rotterdamu. Teksty greckie, uwzględniające w oparciu o recenzję antiocheńską warianty innych kodeksów, wydali także Robert Stefan, czyli Estienne, w roku 1535 i 1550 oraz T. Beza w ro­ku 1565. Opierając się na wydaniach Stefana i Bezy, nowe wydanie tekstu greckiego przygotowali w roku 1624 drukarze z Leiden, Bonawentura i Abraham Elzewirowie. Tekst ten otrzymał nazwę „tekstu przyjętego” (Textus recepjus; i prze­trwał do XIX w.

Nowe krytyczne wydanie tekstu greckiego sporządzili. E. Nestle w 1898 (Stuttgart), A. Merk w 1933 (Rzym). J. M. Bover w 1943 (Madryt). W roku 1963 ukazało się już 25 wydanie Nowego Testamentu E. Nestla. Dużym autorytetem cie­szyło się zbiorowe wydanie tekstu greckiego Nowego Testa­mentu - K. Alanda, M. Blacka, B. M. Metzgera i A. Wikgrena - dokonane w roku 1966 przez Zjednoczenie Towarzystw Biblijnych. Najpoważniejszym wydaniem krytycznym Nowego Testamentu jest 26 wydanie Novum Testamentum Graece z roku 1979 jako wydanie Nestle-Aland. Wydanie to opiera się na najwcześniejszej i najobszerniejszej dokumentacji tekstualnej.

„Mając na uwadze dzieje tekstu greckiego NT zauważamy, iż przy przepisywaniu tekst ten ulegał pewnym zniekształce­niom. Jednak na stosunkowo dużą ilość wariantów, sięgającą liczby 2500 tys., tylko 200 dotyczy sensu zdania, a jedynie 15 budzi poważniejsze dyskusje. Można więc stwierdzić, że tekst grecki NT jest nie tylko substancjonalnie nieskażony, ale również w szczegółach przeważnie pewny i w zasadzie zgodny z autografami natchnionych pisarzy”^1I6. Wszystko to dowodzi niewątpliwie wiarygodności i autorytetu ksiąg Nowego Testamentu jako podstawy nauki wiary i moralności.

Dzieje świętego tekstu Biblii, zarówno Starego, jak i No­wego Testamentu, są pasjonujące. Wskazują niezbicie, że tekst biblijny, który przetrwał do naszych czasów zasługuje w pełni na wiarygodność, uznanie i szacunek.

§ 5. PRZEKŁADY PISMA ŚWIĘTEGO

Pismo Święte, jakkolwiek powstało w określonym kręgu kulturowym i wyznaniowym, to jednak nie było ono własno­ścią jednego narodu czy konfesji. Z natury rzeczy posiadało charakter uniwersalny i miało być własnością wszystkich na­rodów, zawierało wszak Objawienie Boże uniwersalne, prze­znaczone dla całej ludzkości. Dlatego księgi Pisma Świętego dość wcześnie poczęto tłumaczyć na inne języki. Nakazywały to zresztą względy komunikacji, mające na uwadze potrzebę zbliżenia tekstu biblijnego wyznawcom różnych ras i narodów dla celów przede wszystkim liturgicznych i katechetyczno-duszpasterskich, a także ewangelizacyjnych.

I. GRECKI PRZEKŁAD STAREGO TESTAMENTU ¹¹⁷

Najstarszym przekładem Biblii Starego Testamentu jest jego grecki przekład, zwany Septuagintą, czyli „Biblią Sie­demdziesięciu”, domyślnie tłumaczy (LXX).

1. DZIEJE PRZEKŁADU

Przekład ten powstał na przestrzeni stu lat, w okresie 250-150 przed Chr. w Aleksandrii, gdzie znajdowało się w owym czasie duże skupisko shellenizowanych Żydów, tj. mówiących po grecku. Legenda głosi, że na polecenie króla Ptolomeusza II Filadelfa (285-247), który pragnął mieć w swej bibliotece Biblię po grecku, przekładu dokonało siedemdzie­sięciu dwóch sprowadzonych z Jerozolimy uczonych żydow­skich w ciągu siedemdziesięciu dwóch dni. Czy tak było fak­tycznie, trudno ustalić. Jedno jest pewne, że już w III w, przed Chr. zapoczątkowano prace przekładowe Starego Te­stamentu na język grecki, które ukończono ok. r. 150 przed Chr.¹¹⁸.

Do przekładu greckiego dodano kilka ksiąg pisanych po grecku, a mianowicie Tobiasza, Judyty, Księgi Machabejskie, Mądrości, Syracha i Barucha, zwanych popularnie apokry­fami, tj. księgami niepewnego pochodzenia, nienatchnionymi i nie znajdującymi się w kanonie hebrajskim. Septuaginta by­ła oficjalną Biblią żydowską diaspory helleńskiej.

2. RECENZJE TEKSTU GRECKIEGO

Inne greckie przekłady Biblii Hebrajskiej dokonane zo­stały w II w. po Chr. - jak świadczą niektórzy Ojcowie Ko­ścioła, a m.in. Hieronim - przez Akwilę w roku 140, Teodocjona w r. 180 i Symmacha ok. r. 200, wybitnych uczonych ży­dowskich owego czasu. Przekłady te nie dochowały się, nie­stety, do naszych czasów.

Ok. r. 240 po Chr. nowego przekładu greckiego, jak rów­nież zestawienia wyżej wspomnianych przekładów z tekstem hebrajskim i jego transkrypcją grecką, dokonał chrześcijański uczony, Orygenes (185-254). Dzieło to jednak, nazwane Heksaplą, społnęło w VII w. po Chr. podczas pożaru biblioteki w Cezarei, spowodowanego najazdem mahometan. Pozostały z niego tylko fragmenty.

Wydaniem tekstu Septuaginty zajęli się pod koniec III w. po Chr. również dwaj inni uczeni, tym razem chrześcijańscy: Hezychiusz i Lucjan, jak o tym wspomina Hieronim.

3. WYDANIA SEPTUAGINTY

Ilość rękopisów Septuaginty wyraża się liczbą 1900. Najstarsze kodeksy, zawierające Septuagintę, to znane nam już kodeksy: Synaicki, Aleksandryjski, Watykański, Efrema i in­ne, posiadające również tekst grecki Nowego Testamentu. Naj­starsze fragmenty papirusowe Biblii greckiej pochodzą z II w. 1 po Chr. (fragment tekstu Księgi Liczb i Powtórzonego Prawa) i należą do słynnych papirusów Chester Beatty, zawierających także fragmenty Nowego Testamentu. Po raz pierwszy tekst Septuaginty wydano w Poliglocie, tj. wielojęzycznej Biblii Kompluteńskiej w latach 1514-1517. Krytycznego wydania Septuaginty dokonał w Stuttgardzie - w oparciu o główne kodeksy - Alfred Rahlfs w roku 1935. Obecnie istnieje już siódma edycja tego tekstu z roku 1962.

4. ZNACZENIE SEPTUAGINTY

Znaczenie Septuaginty jest doniosłe. Po pierwsze Septu­agintą jest najstarszym świadkiem tekstu hebrajskiego, a po drugie Septuagintą - w zakresie kanonicznym - stałą się księgą chrześcijańską, którą posługiwali się apostołowie i pierw­szy Kościół Chrześcijański. Na 350 cytatów ze ST, aż 300 pocho­dzi z Septuaginty ¹¹⁹. Septuagintą wywarła także wpływ na ję­zyk religijny i teologiczny chrześcijan.

II. INNE STAROŻYTNE PRZEKŁADY BIBLIJNE

Dokonajmy przeglądu innych jeszcze przekładów staro­żytnych.

1. TARGUMY

Z innych starożytnych przekładów, na uwagę zasługują tzw. targumy, tj. tłumaczenia, a raczej parafrazy tekstu he­brajskiego na język aramejski, którymi posługiwali się Żydzi po powrocie z niewoli babilońskiej dla celów liturgicznych (odczytywań w synagogach). Pierwsze targumy na piśmie po­chodzą z czasów przedchrześcijańskich (np. Targum Jeruszalmi II) oraz z I w. po Chr. (np. Targum Onkelosa obejmujący Pięcioksiąg Mojżesza) ¹²⁰. Wartość targumów posiada znaczenie bardziej historyczne niż naukowe.

2. PRZEKŁAD ŁACIŃSKI

Stosunkowo wcześnie przełożono całą Biblię, zarówno Sta­ry jak i Nowy Testament, na język łaciński. Pierwsze tego rodzaju przekłady pojawiają się już w II w. po Chr. na Sy­cylii ¹²¹, a w III w. istnieją już dwa przekłady - jeden w pół­nocnej Afryce zwany Afrą, a drugi w Italii zwany Italą. Świadczy o tym św. Augustyn ¹²². Przekłady starołacińskie nie były doskonałe. Rękopisy ich, które znamy, pochodzą z IV -XIII w. po Chr. Na przełomie IV i V w. dokonał św. Hie­ronim (340-420) swego wiekopomnego dzieła, tłumacząc Pismo Święte na język łaciński. Przekład ten, nazwany Wulgatą, stał się urzędowym tekstem Kościoła Rzymskokatolickiego, Biblią Hieronima, której najstarszy kodeks, tzw. Kodeks Amiatinusa, sięga VI w. po Chr. W roku 1965 rozpoczęły się w Watykanie prace nad wydaniem neo-Wulgaty ¹²³.

3. INNE PRZEKŁADY

Obok łacińskiego, powstają inne jeszcze przekłady. Wspom­nieć tutaj należy przekłady syryjskie, tj. przekłady na język z odgałęzień języka wschodnio-aramejskiego, jakim posługi­wali się Żydzi w czasach Jezusa. Przekład syryjski Starego Testamentu powstał w II w. po Chr., Nowego Testamentu zaś w V w. po Chr. Oba te przekłady otrzymały w X w. po Chr.nazwę Peszitta, co oznacza tłumaczenie „proste” lub też „roz­upowszechnione” ¹²⁴.

Wymienić także należy przekłady na język koptyjski, czyli egipski (II w.), etiopski (IV w.), arabski (IV w.), gocki (IV w.), ormiański (V w.) i gruziński, a wreszcie starosłowiański (IX w.), tzw. Biblia Cyryla (zm.869) i Metodego (zm.885).

III. PRZEKŁADY NOWOŻYTNE

Prace tłumaczeniowe w Kościele Rzymskokatolickim usta­ły prawie zupełnie w okresie średniowiecza. Mimo to w róż­nych kołach chrześcijańskich nie zaniechano przekładania Bib­lii na języki europejskie i propagowania tej Księgi. Dzięki te­mu w roku ok. 1100 pojawił się pierwszy niekościelny przekład na język francuski, sto lat później na język hiszpański, a dwieście lat - na język niemiecki, angielski i włoski. W okresie przedreformacyjnym olbrzymią rolę odegrała Biblia Wiklifa (1382), sto lat później powstała Biblia Czeska (1482). Nową falę tłumaczeniową na języki narodowe zapoczątkował Marcin Luter (1483-1546), reformator niemiecki, który w ro­ku 1522 wydał w języku niemieckim Nowy Testament, a w roku 1534 całą Biblię.

IV. PRZEKŁADY POLSKIE

Polskie przekłady ¹²⁵ sięgają w. XIV (Psałterz Floriański) i w. XV (Psałterz Puławski).

1. DZIEJE POLSKIEJ BIBLII

Z roku 1435 pochodzi Biblia królowej Zofii, zwana także Szaroszpatacką, a z r. 1532 - Psałterz Królewski, z r. 1539 -Zoltarz Wróbla, z r. 1551-1553 - Nowy Testament Szarfenbergera, a z r. 1561 - Biblia Leopolity, z r. 1563 - Biblia Brzeska, zwana także Radziwiłłowską lub Pińczowską. z r. 1572 - Biblia Nieświeska, z r. 1577 - Nowy Testament Czechowicza, z r. 1596 - Biblia ks. J. Wujka, 7. r. 1632 - Biblia Gdańska, wielokrotnie wydawana w następnych wiekach.

Po I wojnie światowej pojawiło się; kilka przekładów bib­lijnych: Rzewuskiego, Jaczewskiego, Szczepańskiego, Michalskiego, Kruszyńskiego i inne.

2. PRZEKŁADY WSPÓŁCZESNE

Po II wojnie dokonano w Polsce nowych opracowań. Pojawiły się przekłady Nowego Testamentu w tłumaczeniu ks. E. Dąbrowskiego i ks. S. Kowalskiego, nadto przekład dokonany przez rzymskokatolickich biblistów z Tyńca (Biblia Tynicka, zwana także Biblią Tysiąclecia) oraz Nowy Przekład Pisma Świętego Starego i Nowego Testamentu dokonany przez pro­fesorów Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej, wydany przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w Warszawie (Nowy Testament pojawił się w 1966, a cała Biblia w 1975 r.). W roku 1973 wydana została także 3-tomowa Bib­lia Poznańska przez Księgarnię św. Wojciecha. W roku 1979 pojawił się Nowy Testament w przekładzie ks. Kazimierza Romaniuka, a w roku 1985 - Nowy Testament w przekładzie pod redakcją ks. Mariana Wolniewicza.

[Uwaga: publikacja ta ukazała się w 1987 r., stąd brak w niej wzmianki o niektórych współczesnych przekładach polskich - dop. red. programu „e-Biblia”]

V. TOWARZYSTWA BIBLIJNE

W XIX stuleciu powstało wiele towarzystw biblijnych, które dokonały wspaniałej pracy translatorskiej Pisma Świę­tego na nowe języki i przyczyniły się do rozpowszechniania tej Księgi.

1. BRYTYJSKIE I ZAGRANICZNE TOWARZYSTWO BIBLIJNE

W roku 1804 powstało w Londynie Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne (w roku 1814 powstał w Polsce Od­dział Brytyjskiego i Zagranicznego Towarzystwa Biblijnego), które do roku 1971 wydało Biblię w ok. 1009 językach świa­ta, a tylko w roku 1971 rozpowszechniło ok. 10 milionów egzemplarzy ¹²⁶.

2. ZAWROTNA KARIERA BIBLII

Dzisiaj Biblia rozpowszechniona jest w ok. 2000 językach i jest dostępna w całości lub fragmentach dla ok. 95% lud­ności świata. Jeśli uwzględni się działalność wszystkich to­warzystw biblijnych - a jest ich 330 - ilość rozpowszech­nionych rocznie Biblii jest olbrzymia. Według danych sta­tystycznych, co roku drukuje się i rozpowszechnia ok. 400 mi­lionów Biblii, a do r. 1990 liczba ta ma być potrojona¹²⁷.

Pismo Święte wielokrotnie było skazywane na spalenie (np. w r. 303 przez cesarza Dioklecjana), często na banicję (okres średniowiecza), przetrwało jednak i - wbrew słowom Woltera - nie tylko nie stało się „zabytkiem muzealnym”, ale pod koniec XX w. osiągnęło szczyt popularności, rozpowszech­nienia i poczytności. Zaiste zawrotną karierę zrobiła ta sta­rożytna i zdumiewająca Księga. Co jest tajemnicą jej powo­dzenia i wielkości?

PRZYPISY:

¹ Por. K. Kotula, Co to jest biblia, Warszawa 1961, s. 6.

² Por. WOPS, s. 2.

³ Por. Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, Poznań 1973, t. I, s. XI.

⁴ Słowo „Biblia” (będące liczbą mnogą od słowa greckiego „biblion” - książka) upowszechnione zostało przez Hieronima. Obecnie, za przekładem łacińskim, posiada formę liczby pojedynczej. Słowo „biblos” oznaczało pierwotnie roślinę papirusową, z której wyrabia­no materiał piśmienniczy, potem od słowa tego określano również samą księgę (biblion).

⁵ Nazwy „Stare Przymierze” (Testament) używa ap. Paweł, a „No­we Przymierze” (Testament) upowszechniają Ojcowie Kościoła, np. Orygenes, Klemens Aleksandryjski - por. WOPS, s. 3. Po grecku Stare Przymierze nazywało się „pałaia diatheke”, Nowe Przymie­rze - „kaine diatheke” (co Jest odpowiednikiem hebrajskiej nazwy „berith hadasza” - Jer. 31,31).

⁶ Por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, Warszawa 1982, s. 14.

⁷ Księgi te nazywają się po prostu Księgami Mojżeszowymi lub określone są następującymi nazwami: Księga Rodzaju, Księga Wyj­ścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa. Słowo „Pentateuch”, znaczy „Pięcioksiąg”.

⁸ Stary Testament Biblii Hebrajskiej dzieli się również na trzy części, lecz w Innym przekroju: Prawo, Prorocy i Pisma. Podział

Septuaginty jest podobny do podziału chrześcijańskiego ,z tym że księgi prorockie rozpoczynają się małymi prorokami, a kończą pro­rokami dużymi - Izajaszem, Jeremiaszem, Ezechielem i Danielem.

⁹ Podział na rozdziały dokonany został w roku 1214 przez Stefana Langtona (zm.1218), późniejszego arcybiskupa Centerbury w Anglii - por. WOPS, s. 4.

¹⁰ Podziału na wiersze dla Biblii Hebrajskiej dokonali w I I w. po Chr. uczeni żydowscy. Podział ten wprowadził w 1528 Santes Pagnino (zm. 1541) dla Starego Testamentu Biblii Chrześcijańskiej oraz dokonał podziału na wiersze Nowego Testamentu. Podział na wiersze Nowego Testamentu zastąpiony został nowym podziałem, dokonanym w 1551 przez Roberta Estienne. Podział ten przetrwał do naszych cza­sów, por. tamże, s. 4.

¹¹ Novum foedus in vetere latet - vetus In novo patet” - Quaest. in Hept., 2,73;PL 34, s. 623; Sobór Watykański II, Poznań 1968, s. 358

¹² Uważa się np., że początki Pięcioksięgu wywodzą się od Moj­żesza, ale jej forma końcowa jest dziełem zdecydowanie późniejszym (czasów Ezdrasza) jako rezultat utrwalenia się wszystkich czterech tradycji treściowych, tj. jahwistycznej, elohistycznej, deuteronomicznej i kapłańskiej. Uważa się, że ustalenie się tradycji jahwistycznej nastąpiło dopiero w X w. przed Chr., tradycji elohistycznej - w IX w. przed Chr. Tradycja deuteronomiczna formowała się na przestrzeni VIII-V w. przed Chr., zaś tradycja kapłańska powstała w VI w. przed Chr. - por. W. J. Harrington, Klucz do Biblii, War­szawa 1982. s. 22-23.

¹³ Kierunek ten reprezentowany jest m.i. przez biblistów z An­drews University w USA.

¹⁴ Okoliczności powstania poszczególnych ksiąg Pisma Świętego omówione zostaną w następnych częściach pracy w oparciu o repre­zentatywne źródła biblistyki ogólnochrześcijańskiej i adwentystycznej.

¹⁵ Por. J. Archutowski, Wstęp szczegółowy do ksiąg Św. Starego Testamentu, Kraków 1927, s. 27-48; WST.

¹⁶ PP, s. 233. Jakkolwiek wielu współczesnych biblistów nie zga­dza się z tym poglądem, to jednak stanowisko zajęte przez E. G. Whi­te leży całkowicie w granicach prawdopodobieństwa, Mojżesz miał wszelkie dane, aby opisać tradycje narodowe i cieszyć się Objawie­niem Bożym.

^l7 Por. J. Archutowski, dz. cy., s. 32.

¹⁸ Por. Talmud Babiloński Baba Bathra, 14b, 15a. Marcin Luter i Delitsch przypisywali autorstwo Księgi Joba Salomonowi - por. G. T. Manley, The New Bibie Handbook, Londyn 1962, s. 187

¹⁹ Por. WOPS, s. 156. Słowo greckie „kanon”, po asyr. kannu, hebr. qane, oznaczało pierwotnie pręt mierniczy (Ezech. 40,3), a prze­nośnie - prawidłowo, normę, regułę. W tym znaczeniu występuje u Filona Aleksandryjskiego i w Nowym Testamencie (np. Gal, 6,16; 2 Kor. 10,13). Pierwotnie kanon, to normy życia chrześcijańskiego, od III w. po Chr. - to normy kościelne i soborowe, od IV w. poChr. - to także zbiór ksiąg świętych - por. J. Niemczyk, Kompedium wstępu do Starego Testamentu, Warszawa 1973, s. 18. W odnie­sieniu do Pisma Świętego użyte zostało po raz pierwszy przez Ory-genesa, a także Atanazego - por. WOPŚ, s. 157. Judaistyczna kon­cepcja kanonu łączyła się z pojęciem „kalania rąk” - por. W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1981, s. 418.

²⁰ Progresywne kierunki współczesnej biblistyki chrześcijańskiej stoją na stanowisku innego formowania się starotestamentalnego ka­nonu. Uważa się, że w czasach Ezdrasza uformował się jedynie ka­non prawa, natomiast kanon proroków uformował się przed rokiem 180 przed Chr., a kanon pism - przed powstaniem Septuaginty, por. WOPS, s. 160-162.

²¹ Por. 2 Mach. 2,13; 4 Ezdr. 14,18-47. Potwierdza to również Jó­zef Flawiusz, o czym wspomnimy jeszcze.

²² Świadczy o tym prolog do apokryfu Mądrość Syracha, pocho­dzącego z ok. 132-117 przed Chr., akcentującego „Prawo i Proroctwa i inne księgi” - Syr. prol. 24-25 (por. BT, s. 777).

²³ W skrócie nazywa się to „Tanak” od początkowych liter zbio­ru - por. W. Tyloch, dz. cyt., s. 423.

²⁴ Por. WOPS, s. 154-155.

²⁵ Por. tamże, s. 154.

²⁶ Contra Appionem, 1,8; por. SDA BC, t. I, s. 42. Na tym sta­nowisku stali także Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes, a w XIII w. Dawid Kimchi, zaś w XVI w. Eliahu Ha-Lewi - por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 421. Jak już wspomniano nie wszyscy bibliści zgadzają się z tezą, że starotestamentalny kanon hebrajski zamknięty został w czasach Nehemiasza-Ezdrasza, por. WOPS, s. 162-169. Według J. Niemczyka - Stary Testament powstał w wyniku długiego rozwoju i procesu selekcji, w którym czynne było Słowo Boże w postaci kapłana i wypowiedzi proroka, rady mędrca i pieśni religijnej. Dzięki reformie deutoronomicznej z r. 621 i reformie Ezdrasza z r. 445 przed Chr. sędzia zyskał nadzwyczajną powagę. Ezdrasz dokonuje ostatecznej redakcji Prawa. Kanon Proroków prze­chodzi długą ewolucję, ale ok. r. 200 przed Chr. zbiór ksiąg proroc-

kich jest już skończony (Syr. 48,22 - 49,12). Trzeci dział kanonu nie był jeszcze zamknięty w III i II w. przed Chr. Kanon ST ostatecznie zamknięto ok. 100 r. po Chr. na synodzie żydowskim w Jamnie. Por. J. Niemczyk, dz.cyt., s. 22-27.21. W. Tyloch uważa, że ustalenie kanonu Prawa nastąpiło przed odłączeniem się Samarytan od Ju­daizmu, czyli na przełomie IV i III w. przed Chr., kanonu Proro­ków - między napisaniem księgi Kronik a księgi Daniela, tj. mię­dzy 250 a 165 przed Chr., a kanonu Pism dopiero w r. 100 po Chr., lub w III w. po Chr. - por. tamże, s. 427.432. Pogląd tradycyjny wydaje się jednak nadal najbardziej przekonywujący.

²⁷ Owe 22 księgi to: 5 ksiąg Mojżeszowych, 13 ksiąg historii (Jozue, Sędziowie + Rut, Samuel, królowie, kroniki, Izajasz, Jeremiasz + Tre­ny Jeremiaszowe, Ezechiel, Dwunastu, Estera, Daniel, Ezdrasz + Nehemiasz, Job) oraz 4 hymny (Psalmy, Przypowieści, Kohelet, Pieśń nad Pieśniami).

²⁸ Por. Baba Bathra 14b - 15a; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, Poznań 1955, s. 68-69; WOPŚ., s. 154.155.167-169.

²⁹ Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 438-439.

³⁰ Jamno, to miasto palestyńskie na wybrzeżu Morza Śródziemne­go. Na synodzie w Jamnie największym autorytetem cieszył się rabbi Gemaliel II. Na temat kanonu wypowiadał się także rabbi Akiba (58-135) - por. Cz. Jakubiec, Wprowadzenie do ksiąg Starego Testa­mentu, Warszawa 1954, s. 17.18.

³¹ Grecki termin „apokryfos” oznaczał księgę zawierającą tajemną i ezoteryczną wiedzę, niedostępną profanom, a jedynie ludziom wtajemniczonym. W Kościele chrześcijańskim terminem tym określa­no księgi nienatchnione, niedopuszczone do czytań liturgicznych. Cechami charakterystycznymi apokryficzności były: tajemnicze po­chodzenie, błędna nauka, podobieństwo do ksiąg kanonicznych, synkretyzm, nieprawdopodobna treść, niedopuszczenie do zbioru - por. M. Starowieyski, Apokryfy Nowego Testamentu, Lublin 1980, s. 31-36.

³² Against Apion 1,8; por. SDABC, t. I, s. 38.

³³ por. WOPS, s. 166.

³⁴ Por. tamże, s. 167. Św. Hieronim „nie uznawał ksiąg deuterokanonicznych za natchnione” (tamże, s. 167). Pisał: „cokolwiek jest poza księgami kanonicznymi winno być zaliczone do apokryfów” (por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 33) i przestrzegał: „Strzeż się wszelkich apokryfów a wiedz, iż nie pochodzą one od tych, których imiona uwidocznione są w tytułach” (por. tamże).

³⁵ Por. M. E. Waksh, The Apocrypha, Nashville, Tennessee, 1968, s. 14. Synod Laodycejski postanowił, że w Kościele „nie mogą być czytane księgi akanoniczne, lecz tylko kanoniczne Starego i Nowego Testamentu” (por. M. Starowieyski, dz. cyt., s. 31).

³⁶ Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.

³⁷ Por. WOPŚ, s. 169.

³⁸ Por. W. Tyloch, dz.cyt., s. 440.

³⁹ Por. M. E. Walsh, dz.cyt., s. 14.

⁴⁰ Por. K. Kotula, Co to jest Biblia, Warszawa 1981, E. 34.

⁴¹ Por. M. E. Walsh, Doctrinal Bibie Studies for the Layman. Nashville, Tennessee 1967, s. 17-24. Szczegółowy wykaz błędów. wy­stępujących w każdej księdze apokryficznej - por. M. E. Walsh. The Apocrypha, dz.cyt.

⁴² Por. WOPS, s. 191; EK, t. 1, s. 758

⁴³ Powtórzmy raz jeszcze - zbiór ksiąg świętych, którym posłu­giwał się Jezus, dzielił się na trzy części: zakon, prorocy i pisma (Łuk. 24.44), rozpoczynał się księgą, w której zawarty był opis śmier­ci Abla, a więc Pierwszą Księgą Mojżesza, a kończył księgą, w któ­rej opisana została śmierć Zachariasza, a więc Drugą Księgą Kronik (Mat. 23,35). Mowa jest tutaj zarówno o podziale zbioru ksiąg świę­tych, jak i jego zakresie, z zaznaczeniem granic początkowych i koń­cowych kanonu. Jest to zdumiewające! J. Niemczyk stwierdza, że „w czasach Jezusa istniał kanon z księgami od 1 Mojżeszowej (Genesis) aż do 2 Kronik” - dz.cyt., s. 21

⁴⁴ Por. W. Michalski, Wstęp ogólny do Ksiąg Starego Testamentu, Poznań 1928, s. 43.

⁴⁵ Na początku lat sześćdziesiątych powstały pierwsze trzy Ewan­gelie (w kolejności: Marka, Mateusza, Łukasza), zwane synoptyczny­mi, a w połowie lat dziewięćdziesiątych powstała czwarta ewangelia, ap. Jana.

⁴⁶ Bliżej na temat Listów i Ewangelii - por, cześć trzecią

⁴⁷ Na temat Ewangelii - por. Z. Poniatowski, Wprowadzenie w ewangelie, Warszawa 1971.

⁴⁸ Por. E. Dąbrowski, Prolegomena do Nowego Testamentu, Po­znań 1960, s. 47.48.

⁴⁹ WOPS, s. 170.171.

⁵⁰ D. Rops, Co to jest Pismo Święte? Poznań 1959, s. 42.

⁵¹ Por. WOPS, s. 172.

⁵² Tamże, s. 172.

⁵³ Jest to fragment dokumentu powstałego w Rzymie ok. roku 180 po Chr. zawierający spis ksiąg NT z pominięciem następujących listów: do Hebrajczyków, Jakuba, Piotra i 3 Listu Jana. Dokument znaleziony został przez Muratoriego, bibliotekarza, w roku 1740, w Mediolanie, i nazwany imieniem odkrywcy - por. tamże, s. 173.

⁵⁴ E. Dąbrowski, dz.cyt., s. 552.

⁵⁵ Wymienić tutaj należy synody: w Laodycei (360), w Rzymie (382), w Hipponie (390) i Kartaginie (393). Wynikiem synodu rzymskie­go jest tzw. dekret Pseudo-Galezego, zawierający wykaz wszystkich ksiąg Nowego Testamentu - por. tamże, s. 175.

⁵⁶ Por. Z. Poniatowski, dz.cyt., s. 94.

⁵⁷ Księga Ludu Bożego, w: „Concilium”, nr 1-10(1965)6, s. 704. Z. Poniatowski zwraca uwagę na fakt, iż kanon rodził się zwolna wskutek i w trakcie uzgadniania ze sobą kanonów poszczególnych kościołów lokalnych - por. dz.cyt., s. 95.

⁵⁸ Por. WOPS, s. 156,

⁵⁹ Por. Apokryfy Nowego Testamentu t. 1, Lublin 1980. s. 33-35.

⁶⁰ Por. tamże, t. I i II.

⁶¹ Fragmenty te są następujące: 1 Mojż. 31,47; Jer. 10,11; Dan. 2,4-7,28; Ezdr. 4,6-8,18; 7,12-26.

⁶² Por. 1 Mojż. 10,23-25; Cz. Jakubiec, Wstęp ogólny do Pisma Świętego, dz.cyt., s. 102.

⁶³ Por. tamże, s. 102

⁶⁴ por. tamże, s. 103.

⁶⁵ Np. z dokumentów z Oxyrhynchos w Egipcie - por. B. P. Grenfell-A. S. Huht, The Oxyrhinchus Papyri, London 1898-1927

⁶⁶ Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, Warszawa 1964. s. 237-340 .

⁶⁷ Por. SDABC, t. VIII, s. 1159.

⁶⁸ Stanowiło olbrzymi krok naprzód w porównaniu ze skomplikowanymi pismami w Egipcie i Mezopotamii - por. S. Moscati, Kultura starożytna ludów semickich, Warszawa 1963, s. 121-122. Znamien­ne jest, że dokonały tego semickie ludy Syrii i Palestyny, co stanowi niezwykły wkład tych ludów w kulturę ludzkości.

⁶⁹ Por. W. Keller, A jednak Pismo Święte ma rację, Warszawa 1959, s. 105-108; W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt, s. 237- 242; W. F. Albright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa. Warszawa 1967, s. 38; S. Moscati, dz.cyt., s. 122; J.Friedrich, Zapomniane pisma i języki, PWN, Warszawa 1958, s. 160.

⁷⁰ Por. WOPS, s. 22.

⁷¹ Por. W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 238.

⁷² Inskrypcie pisma ugarytyckiego odkryte zostały w Ras Szamra (starożytny Ugarit) w 1929 przez C. F. A. Schaeffera - por. W. F. Al­bright, Od epoki kamiennej do chrześcijaństwa, Warszawa 1967, s. 39; S. Moscati, dz.cyt., s. 123-128; W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 236; W. Tyloch, Teksty z Ugarit a Stary Testament, w: „Człowiek I Światopogląd”, nr 1/162/1979, s. 90-109; J. Friedrich, dz.cyt., s. 55-56.

⁷³ Por. WOPS, s. 21 amże, s. 1750-111

⁷⁴ Inskrypcja została odkryta w 1923. Niektórzy uważają, że jest młodsza, że sięga X w. przed Chr. - W. F. Albright, Od epoki ka­miennej do chrześcijaństwa, dz.cyt., s. 38.

⁷⁵ Kalendarz odkryty został w roku 1908 - por. WOPS, s. 22; W. F. Albright, Archeologia Palestyny, dz.cyt., s. 275.

⁷⁶ Napis znaleziony został w roku 1868 w Dibon w Zajordanii. Król moabicki Mesza był także współczesny królowi judzkiemu Jehoszafatowi (872-848) i prorokowi Elizeuszowi, por. tamże, s. 171.

⁷⁷ Ostraka znaleziona została w roku 1911 w Samarii. Są to czasy królów judzkich Uzjasza, Jotama i Hiskiasza oraz króla izraelskiego Jeroboama II, por. tamże, s. 172.275.

⁷⁸ Inskrypcja siloańska pochodzi z czasów Hiskiasza (729-685) - 2 Król. 20,20, odkryta została w roku 1880, por. tamże, s. 173.275.

⁷⁹ Ostrakę z Lachisz odkryto w roku 1935, por. tamże, s. 175.275

⁸⁰ Por. WOPŚ, s. 22

⁸¹ Por. L. Lipin A. Biełow, Gliniane księgi, „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1954.

⁸² Najstarszy papirus pochodzi z V dynastii egipskiej, tj. ok 2750-2625 przed Chr. - por. WOPS, s. 17.

⁸³ Por. PEB, t. 1, s. 189

⁸⁴ Por. WOPS, s. 18.

⁸⁵ Słowo megilla pochodzi od słowa golal, które znaczy obracać.

⁸⁶ Por. Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 110-111.

⁸⁷ Nie mylić apografu, czyli odpisu, z apokryfem, czyli księgą nienatchnioną.

⁸⁸ W. Tyloch, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, dz.cyt, s. 418.

⁸⁹ Por. WOPS, s. 36-37

⁹⁰ Por. WOPS, S. 25.

⁹¹ Masoretami - w szerszym znaczeniu są wszyscy uczeni i skry­bowie żydowscy, którzy od II w. po Chr. zajmowali się księgami świętymi, a więc tzw. talmudyści, tj. twórcy Talmudu, składającego się z tzw. Miszny i Gemary. w II-III w. po Chr. powstała Miszna, czyli tradycja (nauka uczonych rabinów), spisana przez tzw. tannaitów (nauczycieli), a IV-V w. powstała Gemara, czyli komentarz do Miszny, spisany przez amoraitów (mówców). Uczeni ci działali w akademiach żydowskich kwitnących wówczas w Babilonie. W ści­słym znaczeniu masoretami są uczeni żydowscy zajmujący się Biblią po okresie talmudycznym, tj. w VI-X w. po Chr., koncentrujący swe prace przeważnie w Tyberiadzie. Szczególnie w pracy nad wokali­zacją (dodanie do tekstu spółgłoskowego znaków samogłoskowych i akcentów) wyróżniła się rodzina Ben Aszerow. Od tych uczonych, masoretów, wywodzi się tekst biblijny zwany masoreckim.

⁹² Por. W. F. Albright, dz.cyt., s. 276.

⁹³ Por. WOPŚ, s. 28.

⁹⁴ Na temat odkryć nad Morzem Martwym, por. Z. Łyko, Zwoje hebrajskie znad Morza Martwego” („Znaki Czasu”, nr 5/1960, s. 6); Z. Łyko, Na marginesie palestyńskich odkryć („Znaki Czasu”, nr 6/ 1960, s. 4). WOPS, s. 264; W. Tyloch, Gmina z Qumran, „Przegląd Orientalny”, 65/1968, s. 17; W. Tyloch, Aspekty społeczne gminy z Qumran w świetle rękopisów z nad Morza Martwego i tekstów autorów starożytnych, Warszawa 1968.

⁹⁵ Por. PEB, t. II, s. 390; S. Mędala, Odkrywanie świata biblijnego przez archeologię („Ateneum kapłańskie”, to. 77, z. 1971, s. 49); WOPS, s. 267.

⁹⁶ E. Dąbrowski, Studia biblijne, Pallottinum, Poznań 1952. s. 51.

⁹⁷ J. A. Thompson, Biblia i archeologia, dz.cyt., s. 200.

⁹⁸ J. T. Milik, Dziesięć lat odkryć na pustyni judzkiej, s. 28.

⁹⁹ Por. WOPŚ, s. 25.27.263-275.

¹⁰⁰ Por, tamże, s. 25-26.

¹⁰¹ Por. tamże, s. 25.

¹⁰² Por. tamże, s. 27.

¹⁰³ Por. tamże, s. 27.

¹⁰⁴ Por. M. Peter, „Tak mówi Bóg”, Księgarnia św. Wojciecha. Poznań, 1981, s. 111. Z.Poniatowski podaje liczbę 5155 - por. dz.cyt. s. 27.

¹⁰⁵ Do roku 1959 zanotowano kodeksów 2774 - por. E. Dąbrowski. Prologomena do Nowego Testamentu, Księgarnia św. Wojciecha, Poz­nań 1959, s. 85; Cz. Jakubiec, dz.cyt., s. 135; WOPS, s. 34; Z. Poniatowski podaje 3020 kodeksów - por. dz.cyt., s. 27.

¹⁰⁶ E. Dąbrowski, Prolegomena, dz.cyt., s. 86

¹⁰⁷ Por. WOPS, 3. 30-33.

^l08 Por. tamże, s. 33.

¹⁰⁹ Por. tamże, s. 34.

¹¹⁰ Por. tamże, s. 28-29.

¹¹¹ Por. tamże, s. 28-29; E. Dąbrowski, dz.cyt., s. 98-101.

¹¹² Do roku 1967 było ich 1997 - por. tamże, s. 34.

^l13 E. Dąbrowski, Glossy i odkrycia biblijne, s. 95-96; Problems in Bible Translation, Washington 1967, s. 95-34.

¹¹⁴ Por. WOPS, s. 42-47.

¹¹⁵ WOPŚ, s. 49.

¹¹⁶ Tamże, s. 52.

¹¹⁷ Por. tamże, s. 53-65.

¹¹⁸ Analiza tekstu przekładu wskazuje na dzieło zbiorowe. Język przekładu nie jest jednolity. Najbardziej starannie przetłumaczony został Pięcioksiąg Mojżesza, pozostałe natomiast księgi przełożono z różnym stopniem wierności. Pieśń nad Pieśniami i Eklezjates prze­tłumaczono słowo w słowo, Psalmy i księgi prorockie z lepszym oddaniem myśli, zaś Joba, Przypowieści Salomona i Daniela - w for­mie raczej parafrazy.

¹¹⁹ Por. WOPS, s. 61.

¹²⁰ Por. tamże, s. 59.60.

¹²¹ Por. tamże, s. 66.

¹²² Por. C. Jakubiec, dz.cyt., s. 154.155. Por. WOPŚ, s. 68-78.

¹²³ Por. tamże, s. 78.

¹²⁴ Por. tamże, s. 78-79.

¹²⁵ Por. J. Adamski, Dzieje polskiej Biblii, w: Na przełomie ty­siącleci, s. 215; PEB, t. II, hasło: Polskie przekłady Pisma Świętego.

¹²⁶ Por. B. Narzyńska „Jak pracują Towarzystwa Biblijne dzisiaj, w: Kalendarz ewangelicki 1972, s. 92-104.

¹²⁷ Por. Z. Łyko, 160-lecie Towarzystwa Biblijnego („Znaki Czasu”, nr 12/1977, s. 7).

---