Proza Tadeusza Konwickiego.
(do egzaminu obowiązują nas: Władza, Sennik współczesny, Kalendarz i klepsydra, Bohiń)
Biografia:
Konwicki to prozaik, scenarzysta i reżyser filmowy (np. zekranizował powieść Miłosza „Dolina Issy” w 1982r.)
ur. 22 czerwca 1926r. (pokolenie Kolumbów) w Nowej Wilejce koło Wilna
przedstawiciel prozy lat 1956-1970
młodość spędził w wielokulturowym środowisku - Litwini, Polacy, Ukraińcy, Rosjanie, Żydzi
w 1943r. wstępuje do Armii Krajowej
po wojnie studiował polonistykę na Uniwersytecie Jagiellońskim (1954 - 1947)
w latach 50. przynależy do PZPR, socjalista
pracował w tygodnikach „Odrodzenie” i „Nowa Kultura” (1950-1958)
kierownik literacki zespołu filmowego „Kadr” (1956-1968)
debiutował na łamach prasy jako reportażysta
nie może wrócić na Litwę, co będzie stałym elementem jego prozy
Twórczość:
1950 - Przy budowie (zaliczana do tzw. powieści produkcyjnych)
1954 - Władza;
Godzina smutku
1956 (choć napisana w 1948r.) - Rojsty (co oznacza „mokradła”);
Z oblężonego miasta
1959 - Dziura w niebie
1963 - Sennik współczesny
1967 - Wniebowstąpienie
1969 - Zwierzoczłekoupiór
1971 - Nic albo nic
1974 - Kronika wypadków miłosnych
1976 - Kalendarz i klepsydra
1977 - Kompleks polski
1979 - Mała apokalipsa
1982 - Wschody i zachody księżyca
1984 - Rzeka podziemna, podziemne ptaki
1987 - Bohiń;
Nowy Świat i okolice
1991 - Zorze wieczorne
1992 - Czytadło
Tadeusz Konwicki. Wyznaczniki twórczości:
twórczość Konwickiego jest autobiograficzna, wyrasta z doświadczeń życiowych autora, reprezentanta AK-owskiej młodzieży. Pisarz wychowany i urodzony na pograniczu kulturowym polsko-litewskim często w swej prozie przywołuje czasy „małej ojczyzny”, pojawiającej się niekiedy jako Arkadia lub jako symbol żyjącego już tylko w pamięci świata młodości . Idealizacja przeszłości służy ocaleniu podstawowych wartości ludzkich, narażonych na rozpad w obliczu powojennego kryzysu moralnego, politycznego, ideologicznego
Włodzimierz Maciąg określa jego twórczość jako „bolesną pamięć”
przeszłość to stały punkt odniesienia dla spraw teraźniejszych życia bohaterów, a powroty do młodości są próbą poszukiwania własnych korzeni, ale także służą do ocen współczesności
zanurzenie we wspomnieniach, ocalenie tkwi w przeszłości, która jest „czasem apokalipsy”. Trzeba ku niej dążyć, aby neutralizować tragizm współczesności. Jednocześnie ma świadomość nieodwracalności przemian. Szamotanina między współczesnością, z której chce się uciec a przeszłością, do której nie można już wrócić.
tradycja mickiewiczowska - pejzaż Litwy jako utraconej ojczyzny, podobieństwo biografii (obaj emigranci, rzuceni na bruk Paryża i Warszawy, poszukujący źródeł narodowej tożsamości)
najczęściej narracja jest pierwszoosobowa
w prozie Konwickiego bohater trwa w świecie zła, przemocy, absurdu; to wieczny tułacz tęskniący za czymś stałym. Stąd częsta konstrukcja bohatera bezimiennego, przypadkowego, u którego czas przeszły nakłada się na wydarzenia teraźniejsze. We wczesnych utworach (w tym w Senniku współczesnym) - o zachowaniu bohatera decydowała zła pamięć o dzieciństwie, o wojnie, o wygnaniu itp.;
w powieściach struktura narracyjna jest rozbita
lęki katastroficzne, egzystencjalne, moralne, elementy groteski, absurdu, świat w krzywym zwierciadle
autobiografia wpisywała się w historyczny porządek a mitologizowana przeszłość uniemożliwiała bohaterom rozpoznanie ich własnych przeznaczeń
w nowych powieściach (od ok. 1977r.) istotna jest nie obciążająca pamięć przeszłości, ale ukryte polskie kompleksy ujawniające się w okresie napięć i konfliktów społecznych. Ujawnienie tego, co „podziemne”, ukryte, o czym nie można było mówić publicznie daje szansę na powrót do normalności. Ale Konwicki ma świadomość ograniczeń literatury, stąd zaprasza do gry literackiej
Konwicki stale dąży do kontaktu z czytelnikiem, do porozumienia z nim przez uruchomienie jego kompleksów, liczy się z jego nawykami i oczekiwaniami
powieści Konwickiego zawsze rozgrywają się w niższym, zdegradowanym rejestrze życia, gdzie banalna codzienność ociera się o świat lumpenproletariacki-motłochu, marginesu społecznego (rozsmakowanie w obyczajach, języku tej sfery, ukazywanej jako centralna w polskiej współczesności). Codzienność ta zawsze jednak była podszyta fantasmagoryczną tajemniczością, w której odsłania się dostęp do zasadniczych problemów egzystencji indywidualnej lub narodowej
w scenerii podminowanej niepewnością i zagrożonej zagładą pojawiają się ludzie barwni, rozmaici, wytrąceni z normalnego życia. Tworzą zbiorowość przypadkową, której dziwaczność wydaje się odzwierciedlać splątania polskich współczesnych życiorysów
Rojsty, Przy budowie, Z oblężonego miasta, Władza - powieści wielkiego rozrachunku i afirmacji nowego porządku
1) Władza (1954):
Konwicki zaczynał pisać Władzę w 1951r., opublikował ją w 1954r. z adnotacją „Koniec części pierwszej”. Druga część jednak nigdy nie powstała
narrator wszechwiedzący, który objaśnia i ocenia wszystkie elementy świata przedstawionego
koncepcja bohatera, który ilustruje swoim losem i zachowaniem prawidłowości ustrojowych przemian w kraju
akcja rozgrywa się pomiędzy 14 czerwca 1947r. i październikiem 1948r. w Janowie i powiecie janowskim (jest to okres znaczący: w 1947r. przywódca PSL ucieka z kraju, a w 1948r. następuje moment ujawnienia w PPR odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego i odsunięcia Gomułki od władzy)
powieść Władza jest sfabularyzowaną rekonstrukcją tych właśnie wydarzeń politycznych; przeniesioną jednak z areny centralnej na powiatową, gdzie konkretniej można było ukazać ludzkie postawy i motywacje
równolegle do walki politycznej (powiatowy przedstawiciel „odchylenia”, Korejwa, zostaje zdemaskowany i odsunięty od Partii) ukazywał Konwicki walkę zbrojną: prezentacja oddziału Derkacza (przez krytykę uznana za najlepszą partię powieści) posłużyła autorowi do zarysowania sylwetki Wiktora Cieszkowskiego (pseudonim Satyr), wartościowego człowieka uwikłanego w nierozwiązywalny spór pomiędzy wiernością sprawom partyzanckim a pragnieniem normalnego życia
Władza stanowiła jakby dalszy ciąg Popiołu i diamentu Andrzejewskiego. Jak dla Andrzejewskiego Ostrowiec, tak dla Konwickiego Janów skupiał w sobie, niczym pomniejszony model, wszystkie prawidłowości społeczne i polityczne. Władza była jednak poszerzoną i ulepszoną wersją powieści Andrzejewskiego. Poszerzoną, bo obejmującą lata „umacniania się władzy ludowej”; ulepszoną, bo Konwicki zapoznawszy się z zarzutami jakie postawiono Andrzejewskiemu, postanowił uzupełnić braki pierwowzoru:
-zamiast pojedynku Szczuki z Podgórskim, czyli sporu o wielkoduszność z doktrynerstwem, w którym to narrator brał wyraźnie stronę Szczuki, pojawia się walka między fanatycznym zwolennikiem „radzieckich wzorców”, nieprzejednanym młodym komunistą Mikołajem Gałeckim, wyraźnie faworyzowanym przez narratora i ugodowym Korejwą, odwartościowywanym reprezentantem odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego. Zamiast choćby cienia racji, jaką mogliby reprezentować partyzanci, Konwicki daje obraz rozpaczliwego zagubienia, tragicznie śmiesznej głupoty i okrucieństwa. Zamiast smutnego wizerunku zbankrutowanej moralnie mieszczańskiej rodziny Kosseckich pojawia się obraz pogromu rodziny Cieszkowskich.
W rodzinie tej ojciec jest reprezentantem PSL (partii postawionej w powieści po jednej stronie ze zbrojnym podziemiem), jeden syn (Wiktor) jest członkiem bandy Dekracza, a drugi (Andrzej) - wiecznie niezdecydowanym inteligentem. Ojca kompromituje w powieści nie tylko ucieczka Mikołajczyka, lecz również syn Andrzej, który zapisuje się do PPR, po czym z powodu miłosnego dramatu próbuje popełnić samobójstwo. Jedyną postacią, która z porównania obu powieści wychodzi obronną ręką, jest Wiktor, odpowiednik Maćka Chełmickiego, jak on usiłujący wycofać się z walki i jak on ponoszący śmierć.
Tu jednak ujawnia się tendencyjność Konwickiego: Maciek zginął z rąk patrolu sowieckiego, Satyr natomiast dobrowolnie zgłasza się do UB, kilkanaście dni przebywa w „tym niepozornym domku”, który posiadał w „suterenach wcale przestronne pokoje” nie mające „charakteru celi więziennej”, odbywa z oficerem bezpieczeństwa „pogawędki” i „dyskusje”.], po czym - choć nie zdradził ani jednego nazwiska - otrzymuje moralną naganę i przepustkę na wolność. Kilka dni później zostaje zastrzelony przez byłych kolegów z oddziału.
Tendencyjność tej powieści wynikała z chęci dążenia Konwickiego do sukcesu, z chęci przejścia na „pierwszą linię” socjalizmu, a także z intencji stworzenia „studium o mechanizmach władzy. W takim ujęciu utwór zyskuje nowe oblicze: wg autora władza tkwi w każdej - uczuciowej, zawodowej, służbowej - więzi międzyludzkiej, jest rodzajem zależności, która zarazem zmusza do posłuszeństwa, jak i prowokuje do buntu. Władza polityczna, której cechami są podleganie i dominowanie, nie ma swojego centrum, ponieważ jest typem relacji, zależnym w tym samym stopniu od posłuszeństwa, jak i od siły.
Sam Konwicki napisał na temat władzy w Kalendarzu i klepsydrze: „A niech ją szlag trafii”. Jednak nawet w tekście tak głęboko tendencyjnym ujawnił się niepospolity talent epicki.
Lata 1955-1957 to koniec schematyzmu w literaturze, ale ów przełom zgotował współtwórcą socrealizmu niewesołą sytuację - trzeba było wytłumaczyć się ze swego udziału w minionym okresie. Rozpoczął się czas usprawiedliwień. Dla innych pisarzy nastał czas przeobrażeń, a dla Konwickiego - buntu: „Prowadziłem dziennik przeciwko Październikowi”. Była to dla niego klęska osobista, która wymagała od pisarza powtórnego przemyślenia własnego dorobku, przygotowania kolejnego debiutu. Postanowił „przestawić się wewnętrznie” i przez 3 lata milczał. Kiedy w 1959r. opublikował Dziurę w niebie był już zupełnie innym pisarzem.
Okres obejmujący lata 1958-1972 należy do najpłodniejszych i najbardziej pracowitych w biografii Konwickiego. Jest to okres ważnych i głośnych dzieł, choć czas ten charakteryzowany jest przez autora jako czas zapaści, „strasznego dołu”.
Sennik współczesny, Nic albo nic, Wniebowstąpienie - trylogia o poszukiwaniu tożsamości
2) Sennik współczesny (1963)
książką tą Konwicki zdobył rangę i publiczność. Powieść doczekała się wyróżnień:
krajowych: warszawska książka stycznia z 1964 roku
emigracyjnych: nagroda im. Kościelskich (1964)
czytelnicza nagroda „Złotego Kłosa” (1972)
Sennik współczesny uznawany był w społecznym odbiorze za najważniejszą książkę lat 60., za najbardziej uniwersalny, nadal aktualny sposób ujęcia powojennych doświadczeń społecznych.
Było to jednak dziwne, bo i krytyka, i publiczność chwaliły powieść trudną, wymagającą wnikliwej lektury.
Uzasadnieniem „apelu” o wnikliwą lekturę są pierwsze zdania powieści - stawiające pod znakiem zapytania realność świata, tożsamość bohatera oraz czas i miejsce akcji (3 konwencjonalne wyznaczniki epickości).
„ Nie otwierałem oczu i nie wiedziałem, jak rozbudzony z przedwieczornego snu, gdzie jestem i kim jestem. (…) Leżałem w ciężkim worku z bólu i potu”. Oto pierwsze zdania tekstu. Mamy tu więc do czynienia z:
-konkretnym „ja” - bohaterem i zarazem pierwszoosobowym narratorem
-przystępuje on do opowiadania in medias res, wrzucając nas w materię zdarzeń
-narrator znajduje się na pograniczu snu i jawy, jest zależny od własnej decyzji „otwarcia oczu”, lecz zarazem uwięziony w świecie własnego ciała i własnej psychiki
-stan połowicznej przytomności daje same wątpliwości: nieokreślone miejsce („gdzie jestem”) i niepewną tożsamość („kim jestem”)
-lęk przed rzeczywistością wyrażający się w dziecięcym znaku - jeśli będę miał zamknięte oczy to unieważnię widzialny świat
Sennik współczesny, Nic albo nic, Wniebowstąpienie - wspólna tym tekstom jest:
-sytuacja wyobcowania, którą określa wrzucenie w koszmar winy. Bohaterowie tych powieści nie mogą zaakceptować własnego życia, ponieważ ciąży na nim wyrządzone zło (Paweł-Stary z Sennika… wykonał wyrok na zdrajcy), a zarazem nie mogą odnaleźć w zbiorowych rytuałach wiary, działania i zabawy takiej wartości, która by owo zło usprawiedliwiała. Z koszmaru tego, jak się bohaterom wydaje są dwa wyjścia: samobójstwo (Paweł) bądź zanik pamięci. Bohaterowie Konwickiego nie tyle nie wiedzą kim są, ile nie chcą tego wiedzieć. Pełnia wiedzy o sobie okazuje się nie do zniesienia. Cykl tych powieści miał stanowić próbę odpowiedzi na pytanie, czy człowiek, który doświadczył moralnych i ideologicznych usprawiedliwień zła, zdoła obudzić się z koszmaru winy.
Powieść nieepicka - Sennik... prezentuje model powieści nieepickiej. Wyróżnikami tego modelu były: 1) unieważnienie granicy oddzielającej wydarzenia faktyczne od wyobrażonych (śnionych); 2)zatarcie podziału na sferę stanów rzeczy i stanów świadomości; 3) budowanie fabuły zgodnie z psychologicznym porządkiem; 4) uwieloznacznienie sensu wydarzeń, oparte na zawieszeniu motywacji przyczynowo-skutkowych; 5) wiązanie zasadniczych elementów dzieła (motywy, wątki, czas, przestrzeń, postaci) sygnałami przynależnymi do porządku „poniżej-zdaniowego” (słowa-klucze).
Tytuł sam wskazuje na to, że to, co przydarzyło się bohaterowi mogło być snem, projekcją udręczonej świadomości, rozgrywaniem życia na próbę. Stąd nie powinniśmy zbytnio ufać faktyczności zdarzeń. Nie prowadzi to jednak do poetyki onirycznej czy budowania światów nierealnych. Osadzenie bohatera w męczącym stanie pół snu, pół jawy wyzwala swobodną grę pamięci, która toczyć się będzie wokół wydarzeń kluczowych - tzn. najbardziej bolesnych i brzemiennych w skutki. Świadomość w stanie rozluźnionej kontroli podlega powolnej dekompozycji pod wpływem obrazów skrytych, zepchniętych w niepamięć. To, co przydarza się bohaterom Konwickiego w czasie teraźniejszym, wyzwala wspomnienia - ludzie, miejsca, okoliczności stają się katalizatorami procesu pamięciowego.
Przestrzeń jest odrealniona przez sen, pamięć i wyobraźnię. Sen i zmyślenie wydobywają prawdziwe znaczenia spod warstwy pozorów. Akcja pozornie dzieje się 17 lat po wojnie, w małym miasteczku nad Solą, gdzie ma powstać zapora wodna. W miasteczku tym przebywa Paweł, główny bohater i narrator powieści, skazany z niewiadomych powodów na pracę przy budowie bocznicy kolejowej. W scenie początkowej poznajemy Pawła tuż po nieudanej próbie samobójczej. Informacja dotycząca zapory wskazywałaby na okolice Tresny, w jej pobliżu znajdują się dwie inne miejscowości: Zajelniaki i Podjelniaki. Lokalizację geograficzną wzbogacają dane historyczne: bohater-narrator wyławia z Soły krzyż powstańczy, miejscowi ludzie powtarzają legendy o kozackich masakrach, a w pobliskich lasach znajduje się wiele mogił powstańczych. Wszystkie te dane przeczą jednak oczywistościom: Soła nie płynie „gdzieś na południe”, rzeka ta znajduje się na obszarze Galicji, gdzie nie było ani powstania styczniowego, ani kozaków, Zajelniaki i Podjelniaki leżą w okolicach Wilna, a nie nad Sołą.
Znaleźliśmy się w miejscu, które jest zarazem podwileńską osadą i nadsołecką doliną. Przeszłość (i ta XIX-wieczna i ta z czasów II wojny) przemieszała się tu z teraźniejszością i odkształciła przestrzeń. Wszystkie postacie jakby naniosły warstwy czasu minionego na teraźniejszość, żyjąc tu, przebywają gdzie indziej. Ten dziwny obszar zamieszkuje dziwna wspólnota „przegranych przesiedleńców”, dla których jest to miejsce przymusowego pobytu, jak i ostatniej nadziei. W ogóle brak tu młodych, co jest sygnałem, by nie traktować Sennika… jako panoramy Polski współczesnej. Nie jest to obraz świata, ale portret świadomości pokoleniowej, diagnoza kryzysu - utrudnia on generacji wojennej zadomowienie się w rzeczywistości powojennej.
Bohaterowie:
-Malwina i Ildefons Korsakowie - rodzeństwo przesiedlone z okolic Wilna do Małopolski, żyjące niemal wyłącznie wspomnieniami o Ejszyszkach i Śnipiszkach, zamknięte w dobrowolnie wybranej roli „przykładnego rodzeństwa” (której to roli nie wytrzymuje Ildefons);
-torowy Dębicki - niegdyś funkcjonariusz władzy, który trząsł powiatem, dziś zdegradowany do roli nadzorcy nad żałosną ekipą pracowników układających tory;
-partyzant Jasio Krupa - obecnie pracujący przy budowie bocznicy kolejowej, inwalida, który swą partyzancką przeszłością usiłuje unieważnić żałosną kondycję powojenną;
-Kowalski - czyli podający się za zwykłego człowieka z ludu hrabia Pac, który wystylizował się na „polskiego przeciętniaka”;
-Regina - była żona dyrektora, dziś sklepowa sprzedawczyni, bezskutecznie usiłująca wydostać się z małomiasteczkowego bezczasu;
-Józef Car - niegdyś komunista, nauczyciel, dziś przywódca sekty religijnej;
-Justyna - żona cara, obiekt namiętnej i nieodwzajemnionej miłości Pawła, kobieta-dziecko, naiwna i perswazyjna zarazem (jedyna, obok Romusia, jest osobą stąd);
-Szafir - śmiertelnie chory funkcjonariusz partyjny, usiłujący przed śmiercią po raz ostatni podjąć „akcję propagandową” na rzecz budowy tamy;
-Paweł - bohater i narrator powieści, partyzant, który w czasie wojny brał udział w wykonaniu wyroku na zdrajcy, po wojnie wstąpił do partii, a teraz szuka przebaczenia u swej ofiary.
Wszystkich tych ludzi określa zatem przeszłość: przedwojenna, partyzancka, stalinowska. Przeszłość ciąży nad każdą z postaci, decyduje o ich postępowaniu. Jeśli przeszłość z punktu widzenia teraźniejszości jest snem, to wszyscy śnią. Przebaczenie następuje wtedy, gdy w dolinie pojawiają się zwiastuny zmiany: robotnicy i maszyny. Ich przybycie zostaje przez mieszkańców potraktowane jako zapowiedź końca świata. Świat Konwickiego jest naznaczony końcem. Nadchodząca zagłada prowokuje i tłumaczy gorączkowe poszukiwania sensu. Dlatego Paweł wyrusza na wyprawę w głąb pamięci, co pozwoli mu nie tyle odwrócić zło, które wyrządził, lub zrozumieć dlaczego je wyrządził, ile przynajmniej uzyskać przebaczenie. Albo dostać zasłużoną karę. Musi się jednak spieszyć przed zagładą, którą z zewnątrz przynosi katastrofa, od wewnątrz zaś - powolna erozja.
Bohater Konwickiego to bohater romantyczny - tajemniczy, określony jakimś tragicznym wydarzeniem. Po tym wydarzeniu bohater nosi bliznę - niewidoczne dla oka znamię, stygmat, przekleństwo, które ciąży na dalszym życiu. Usiłuje uwolnić się od tego ciężaru przeszłości, ale przekonuje się, że nie ma od niej ucieczki. Życie zanurzone wyłącznie w teraźniejszości byłoby bezwartościowe. Droga do sensu wiedzie przez sen skrywający w przeszłość. Z tego świata nie można uciec także dlatego, że jest to świat zamknięty, kolisty - bohater nie może wyjść poza ten obszar, wyrządziwszy zło wstąpił w krąg historii, w zamknięte koło krzywdy i cierpienia. „W każdym człowieku będziesz widział tych, których skrzywdziłeś” - mówi Józef Car do Pawła. Nie może wydarzyć się nic nowego, wszystko, co bohater napotka, okaże się „już znane”, a wszystko, co było - będzie raz jeszcze.
Tytuł oznacza zatem, że współczesność ma charakter senny, a czas, w którym żyją postacie pełen jest obrazów z przeszłości, koszmarów i skojarzeń. Teraźniejszość przypomina „wyrzuty pamięci”. Paweł wrócił do Doliny, by tym wyrzutom sprostać, żeby uwolnić się od ciężaru „ulepionego przez lata”.
Tożsamość Pawła. Ciąg zdarzeń w Senniku… jest nieuporządkowany i przemieszany. Powracają one w pamięci Pawła. Aby zrekonstruować jego biografię należy oddzielić trzy ciągi fabularne, wyodrębnione przez autora wyróżnikami gramatycznymi. Gramatyczne odmiany narracji odnoszą się do różnych etapów biografii i sygnalizują różną wagę wydarzeń:
-narracja w I os. cz. przeszłego („nie otwierałem oczu”) - obejmuje 4 epizody dziejące się w Dolinie - od próby samobójczej, poprzez romans z Justyną, wyprawę do lasu w poszukiwaniu Korwina, przybycie robotników mających budować tamę, aż po ukończenie budowy bocznicy kolejowej, propozycję wyjazdu złożoną Justynie przez Pawła i wreszcie wyjazd osamotnionego bohatera. Pozostałe wydarzenia, zawarte w 9 epizodach, relacjonowane są na przemian w I os. cz. ter. (czcionka normalna) i w II os. cz. przeszłego (czcionka pogrubiona). Cyfry arabskie oznaczają kolejność pojawienia się epizodu w ciągu wspomnieniowym, litery porządkują epizody chronologicznie.
Streszczenie. Epizod 1. F - Paweł idzie na zebranie partyjne, gdzie złożyć ma samokrytykę; zanim wejdzie do budynku będzie świadkiem wypadku, w którym młody mężczyzna rzuca się pod tramwaj, co jest jakby zapowiedzią późniejszej, samobójczej próby Pawła. (Domyślamy się, że impulsem, który wywołał wspomnienie, jest poszukiwanie Korwina, towarzysza - najpierw podwładnego, a potem przełożonego - z czasów partyzanckich, który być może w dalszym ciągu ukrywa się w lesie nadsołeckim; samokrytyka na zebraniu partyjnym to zdrada wobec przyjaciela). Składanie samokrytyki wywołuje w boh. wspomnienie jeszcze odleglejsze. Epizod 2 D - Wilno z czasów okupacji niemieckiej. Podczas nocnych aresztowań dokonywanych przez szaulisów, litewskich nacjonalistów, Paweł uprzedza miejscowego nauczyciela („śniada twarz, czarna czupryna, wydatne wargi”). Ostrzeżony nie zdążył jednak uciec, a ponadto aresztowano również matkę Pawła. Dowiadujemy się też, że Paweł, wyrzucony z oddziału partyzanckiego, przebywa w osadzie otoczony atmosferą niechęci i wrogości - jest „cudzy wśród swoich”. ( Pierwsza z wypraw w głąb własnej pamięci odkrywa zatem Pawłowi przyczynę jego senności, bierności, niechęci do ingerowania w układy międzyludzkie: wcześniejsze działania, podejmowane ze szlachetnych pobudek, ale i dla przerwania izolacji, wywołały najgorsze skutki: „Ja chciałem jak najlepiej” - mówi Paweł po tym, jak nieumyślnie przyczynił się do aresztowania matki). Epizod 3, powrót do epizodu F - po wysłuchaniu życiorysu uczestnicy zebrania pytają Pawła o nazwę oddziału, nazwisko dowódcy, a także o okoliczności, w jakich Paweł wykonał wyrok na człowieku, który wydał partyzancki patrol władzom bezpieczeństwa. Epizod 4 E - Paweł, jeden z 12 ludzi oddziału Korwina (partyzantki antybolszewickiej), wraca z patrolu; widział, obwożone w saniach po lesie, zamarznięte zwłoki partyzantów z oddziału Kmicica. Zdracja, który wydał ludzi Kmicica w ręce władz, ma zostać rozstrzelany. Wykonanie wyroku bierze na siebie Paweł. Jeszcze przed wymarszem Korwin opowiada Pawłowi o swoim bracie - komuniście, któremu poprzysiągł zemstę. (Jest to dodatkowe uwikłanie: odtąd musimy brać pod uwagę nie tylko to, że Paweł wykona wyrok na nauczycielu, którego ostrzegł przed szaulisami, ale i to, że Korwin posłużył się Pawłem do załatwienia rodzinnych porachunków). Musia, dziewczyna dowódcy, pyta Pawła w czasie marszu do wsi o jego pierwszy dzień w partyzantce. Pytanie uruchamia wspomnienie. Epizdo 5 B - Wilno czasów okupacji niemieckiej; Paweł podczas robót kolejowych doznaje kontuzji (pęknięcie kości); już z nogą w gipsie waży się na zuchwały czyn - dwukrotnie policzkuje na ulicy niemieckiego oficera, za co zostaje skazany na 3 tyg. aresztu. Po wyjściu z więzienia przystaje do oddziału Orkana: podczas pierwszej akcji zabija przypadkiem młodziutkiego towarzysza z oddziału. Potem dokonuje w pojedynkę zamachu na Niemców: do żołnierskiej łaźni wrzuca wiązkę granatów. (Druga wyprawa w głąb własnej pamięci ujawnia więc Pawłowi, że przyjęta przez niego taktyka przełamywania izolacji polegała na wywoływaniu współczucia lub podziwu: ponieważ jego „gipsowa rana” w nikim tych uczuć nie wzbudziła, wobec tego spoliczkował Niemca, potem zaś poszedł do partyzantki, aby „pokraczną anegdotę”, czyli pobicie oficera, przysłonić „postępkiem całkowitym i poważnym”, a tym samym, aby zadowolić „widownię składającą się z bliskich, przyjaciół i znajomych”; późniejszy szaleńczy zamach na Niemców był próbą odkupienia winy za przypadkowe zabójstwo, a zyskana w ten sposób legenda watażki [dowódcy watahy] ustaliła rolę, w jakiej musiał odtąd występować). Epizod 6 , czyli powrót do epizodu E - Paweł wykonuje wyrok, ale umyślnie strzela w prawą pierś - tak, by nie zabić. (Zachowanie Musi, która wpatruje się w zdrajcę „szeroko otwartymi oczyma”, potwierdza przypuszczenie, iż zdrajca jest bratem Korwina; również zachowanie Pawła, patrzącego na „śniadą twarz, czarną czuprynę i te wydatne wargi” pozwala w oficerze rozpoznać nauczyciela). Epizod 7 C - Paweł w oddziale Orkana, jako sierżant Stary. Razem z grupką partyzantów przygotowuje się do samowolnego, nie uzgodnionego z dowódcą ataku na niemiecki pociąg na stacji Gudaje. W oddziale jest Korwin, dla którego Paweł stanowi autorytet (Paweł odgrywa rolę „opiekuna” i „watażki”). Epizod 8 A - Paweł opuszcza osadę podwileńską: idzie na egzaminy wstępne do gimnazjum w mieście. Dawni koledzy z osady traktują go jak zdrajcę, nowi - jak obcego. Pobity przez nich i upokorzony, znajduje oparcie w nauczycielu (tym samym, którego później ostrzeże przed aresztowaniem, na którym wykona wyrok, i którego pozna nad Sołą jako Józef Cara). W pierwszej fazie szkolnego konfliktu Paweł zachowuje się biernie (jak lizus), dopiero po egzaminie mści się okrutnie na swoich prześladowcach. (Trzecia wyprawa w głąb własnej pamięci uświadamia Pawłowi, iż opuszczenie osady było pierwszą zdradą; Paweł wiecznie próbuje przeciwdziałać izolacji, lecz jego aktywność - przynosząca zło - pogłębia wyobcowanie; jest to chronologicznie najwcześniejszy fragm. biografii). Epizod 9, czyli powrót do epizodu C - za akcję w Gudajach Paweł zostaje zdegradowany i usunięty z oddziału. Chłopi z pobliskiej wsi, do której wszedł już jako cywil, urządzają na niego nagonkę. Zostaje „sam przeciw wszystkim”.
Struktura czasowa Sennika... sugeruje doniosłość psychiczną wydarzeń, sygnalizuje zmienne nastawienie emocjonalne narratora. Czas przeszły w I os. oznacza pewien dystans, obojętność podmiotu wobec zdarzeń. Czas teraźniejszy obejmuje wydarzenia „gorące”, które boh. przeżywa niejako jeszcze raz, pełen udręki i nadziei, że ponownie opowiedziane, dadzą się zmienić, odwołać. Relacja w II os. cz. przeszłego obejmuje „przyczyny przyczyn”, wydarzenia kluczowe dla całej biografii: wyjściowe doświadczenie izolacji, poczucie winy za mimowolne zło wyrządzone dla jej przerwania oraz kompleks zdrady. Jest więc „ja”, które wspomina i wyjaśnia przeszłość samemu sobie - wyobcowanemu i przekształconemu w „ty”.
13 odsłon podzielonych jest na 3 sekwencje, każda z nich zaczyna się od akcji w dolinie nadsołeckiej, po czym przechodzi przez 3 epizody wspomnieniowe (FDF, EBE, CAC). Mamy tu do czynienia z grą skojarzeniową uruchamiającą kolejne wspomnienia.
Paweł odkrywa sens pielgrzymowania: wybawieniem z udręki nie jest praca, miłość, czy porozumienie, lecz sama wyprawa w poszukiwaniu przebaczenia.
Wg Konwickiego Sennik... to „gra do czytania”, dzieło otwarte - nie ma jednej wersji prawdy : istnieje ograniczona ilość przeżyć i nieograniczona ilość ich kombinacji.
Kalendarz i klepsydra, Wschody i zachody księżyca, Nowy Świat i okolice - tryptyk autobiograficzno-wspomnieniowy
3) Kalendarz i klepsydra (1976)
Kalendarz... nie schodził z łam czasopism przez 37 tyg. - pisali o nim wszyscy: Słonimski, Kisiel, Putrament, Sokorski, Koźniewski, Maciąg, Żukrowski, Toeplitz. Obszerne recenzje pojawiały się nawet po parę razy w tych samych czasopismach („Tygodnik Powszechny”, „Więź”, „Literatura”). Odnotowano ją w dziennikach, tygodnikach. Pisano o niej w kraju i na emigracji.
odbiorcy musieli zadecydować: czytać tę książkę jako dokument czy fikcję? Stąd recenzenci poszukiwali odpowiedniego dla niej terminu: „proza dokumentalna”, „komentarz do pisarstwa”, „udany dziennik”, „lipny dziennik” itp. Najbliższe są określenia: quasi-pamiętnik, nurt literatury autobiograficznej, esej o charakterze autobiograficznym, nurt sylwiczny
świadectwo najnowszych dziejów Polski, oglądanych przez pryzmat biografii Konwickiego. Pracuje on pamięcią i wyobraźnią, tworzy rzeczywistość zastępczą. Konwicki śledzi wydarzenia polityczne, dystansuje się wobec współrodaków, wobec siebie i literatury. Mówi o tym, o czym boimy się myśleć
jest on bohaterem opisywanych wspomnień. Pisarz „emigruje do siebie”, czyli przyjmuje postawę obcości alienacji, kreuje przestrzeń bezpieczną - ocalającą. Mistyfikuje świat, aby w nim przetrwać.
motywy litewskie wprowadzają problemy historyczne: moralne, społeczne, narodowe, wojenne
narrator - I os. - „Jestem zabobonny”
zawiera portrety „kolegów po fachu”, pokoleniowych rówieśników
Treść. Książka rozpoczyna się od Nowego Roku (Nowy Rok w ciężkim kacu) 1974. Osoba mówiąca (narrator, w domyśle: Konwicki)stwierdza, że znudziło jej się pisanie. „I pomyślałem sobie, że byłoby miło pisać od chwili do chwili, od zachcenia do zachcenia, od przypadku do przypadku” i „najmilej byłoby pisać prawdę (...) ale jest to niewykonalne”. Zamierza zrezygnować z powieściowej lektury na rzecz lektury żywej i pełnej niespodzianek.
Całość podzielona jest na fragmenty (Czwartek i tyle, Niedziela, szara niedziela, Środa, trupia, jesienna, przedzawałowa, Sobota pełna drobnych przykrości) jak w pamiętniku. Te zaś rozdzielone są gwiazdką („*”); występują dialogi. Konwicki skacze z tematu na temat, brak ciągłości przyczynowo-skutkowej. Wiele dygresji, wspomnień, zwrotów do czytelnika. Częste sformułowanie to: „jest pewna wstydliwa sprawa, o której chcę wam powiedzieć”, „moje ptaszki kochane”, itp.
W Kalendarzu...:
Konwicki wspomina jak wiele ludzi myliło dawniej jego nazwisko z innymi. Przedstawia kilka śmiesznych scenek, których był bohaterem. Ta książka, jak sam mówi, to gra z prawdą.
Poszukuje swoich korzeni. Jego ojciec był nieślubnym dzieckiem szlachcianki wileńskiej, która nazywała się Konwicka. To jej nazwisko nosi pisarz, choć nawet jej nie znał. Konwicki był dzieckiem spłodzonym w starości (ojciec miał 50 lat, gdy Tadeusz się urodził). Wychowywał się w różnych domach u różnych osób - był przez każdego ulepiany i kreowany - tym tłumaczy swoje późniejsze „urobienie” przez władze Polski ludowej. Dziś prowadzi 2 biografie: marginalną i elitarną.
Wypowiada się o:
-sobie - Pokolenie Kolumbów, do którego należał, myślało, że jest wybrane przez Boga. Nikt z nich, młodych chłopców, nie chciał emigrować. Początkowo pracował jako kopacz (robotnik ziemny). Poddał się hasłom ideologicznym. W 1956r. przejrzał na oczy. Zaczął pić dużo alkoholu, jak przystało wg polskiej tradycji (opis przygody w Chinach, kiedy to Chińczyk pokonał go w piciu wódki). Konwicki czuje się rozdwojony jeśli chodzi o pochodzenie - nie wie, czy jest szlachcicem czy chłopem. Stąd wynika tytuł tej książki „Kalendarz i klepsydra” - niezdecydowanie, przeznaczenie. Konwicki wielokrotnie mówi o pisaniu, ubolewa nad tym, że ciągle wprowadza jakieś dywagacje, zamiast mówić prosto i zrozumiale. Pisarz nie narzeka na swoją sytuację finansową, choć nie przywiązuje wagi do pieniędzy;
-katastrofistach powojennych - negatywnie, to wycie szakali, puszczyków, bezrobotnych Kasandr. Konwicki pisze, że przed wojną okradał z kolegami niemieckie transporty kolejowe. Wspomina, jak z jednego napadu zostało mu mnóstwo orderów z Krzyżem Żelaznym. Zakopał to w ziemi i od tej pory zerwał z tą profesją.
-krytykach - nie ma już prawdziwych znawców literatury, wymierają. Konwicki dzieli krytyków na typy: krytyk wściekły (jak kogoś nie polubi-to koniec), krytyk wściekły pozytywny (upatrzy sobie jakąś literacką ofiarę i ogłasza, że odkrył nowatora, geniusza), krytyk mózgowiec (bierze utwór pod lupę, podkreśla, rysuje na marginesach wykrzykniki), krytyk Leonardo (ubliża pisarzowi, wyśmiewa, szydzi). Krytyk to niespełniony prozaik, a prozaik to niespełniony krytyk - zależność obustronna. Literatura powoli wypierana jest przez środki masowego przekazu. Konwicki przeklina dzień, w którym przeczytał w broszurce recenzję krytyczną swojej twórczości. Przedstawia to za pomocą metafory pociągu - w wagonach ekskluzywnych jadą najlepsi, w wagonie 3 klasy znalazł Dygata, a siebie pod drzwiami toalety. Na domiar złego recenzował go niezbyt znany krytyk, który oskarżał Konwickiego o płytką metafizykę, o naśladownictwo. Konwicki załamany, chce zerwać z literaturą.
-swoim kocie Iwanie - dostał go od żony Iwaszkiewicza, jego dwie córki bardzo chciały kota. Jednak kot traktował jedną z nich (Marysię) jako obiekt seksualny - zostawiał przy tym niedwuznaczne kałuże na podłodze. Konwicki pisze: „mieliśmy do wyboru dwie możliwości. Albo co trzy miesiące zmieniać podłogę, albo wyrzucić dziecko z domu. Rzecz jasna wybraliśmy tę drugą ewentualność” i tak Marysia wyprowadziła się z domu :P.
-cenzurze - często pomaga pisarzom. Konwicki wspomina czasy, kiedy przychodziły do niego korekty książek. Czasem cenzorzy nawet zaostrzali puentę. Dawniej słowo było święte, dziś jest śmieciem.
-podróży do Ameryki - to gęsto zabudowana pustynia, gdzie każdy jest samotny. Czuł się tam obco.
-Stanisławie Dygacie - to niszczyciel, destruktywista, pełen wielkopańskich gestów, autoironii, znany pod kryptonimem „potwór z Mokotowa”. Mistrz narracji. Imponująca postać po każdym względem (pochodzenie wielkopańskie, imponujący wzrost, uroda, talent). Rozbija wszelkie konwencje dobrych obyczajów, z których się wywodzi. Depcze świat fałszu intelektualnego, śni o rynsztoku, o występku, o domu publicznym. Zaprzeczył mesjanizmowi literatury. Kiedyś walczył zaciekle o utrzymanie linii, stosował drakońskie diety, ale nigdy nie udało mu się zrzucić zbędnych kilogramów. Tu następuje szereg anegdot o Dygacie, m.in. jak podrywał młode panienki; jak wydał bankiet z okazji rozstania się z życiem erotycznym, na który zaprosił piękne, młode kobiety; jak zaprosił Konwickiego w podróż do Budapesztu na „wiosnę książki” (zapomniał zarezerwować noclegów, spali na ławce w parku, poza tym Stanisław przez cały dzień czuł się potwornie i Konwicki musiał nosić go na plecach, następnego dnia wrócili do domu)
-Marku Nowakowskim - pewien poeta zdecydował się opisać autentyczne życie. Poszedł na dworzec, poznał faceta, który powiedział mu, że jest wielokrotnym zabójcą. Dziwne było tylko to, że opowiadał o zabójstwach słowami Dostojewskiego, Faulknera, markiza de Sade. Poeta zachwycony tą sylwetką postanowił ją opisać. Wpadł rano do redakcji z gotowym planem i tam przy biurku zobaczył zabójcę - był to Marek Nowakowski.
-kobietach - wg Konwickiego prawdziwie piękne kobiety to kobiety tajemnicze, takie, o które trzeba się starać. On wystawał pod oknem swojej ukochanej po 16 godzin, był gotowy się dla niej zabić. Dzisiaj cała erotyka stała się machinalna, pospolita. Kobiety dobrały się do męskich profesji, obcięły włosy, założyły spodnie, a mężczyźni zapuścili włosy, zaczęli się malować. Ta moda zaczęła się w latach 60-tych.
-Czesławie Miłoszu - Konwicki początkowo nie lubił Miłosza, ale przyznaje się, że go nie znał. Miłosz był dla niego zbyt pański i przemądrzały. Dopiero „Rodzinna Europa” (zbiór esejów Miłosza) wprawiła Tadeusza w zachwyt. Ci dwaj pisarze nigdy się nie spotkali.
-Tadeuszu Borowskim - to on wydrukował w swoim „Nurcie” debiutanckie opowiadanie Konwickiego, pt. „Kapral Koziołek i ja”. Tadeusz Borowski był gwiazdą powojennego nieba. Jednocześnie był porywczy, awanturniczy. Po swoich wyskokach potrafił natychmiast zapaść w drzemkę. Głosił amoralność, żeby obudzić w ludziach źródła moralności. Konwicki wierzy, że Borowski nie popełnił samobójstwa, ale że tylko zapomniał wyłączyć kuchenkę.
-poezji chińskiej - niesłychane rymy, kunszt, sztuka dla geniuszy. Sztuka chińska operuje zawsze tym samym obrazem kwitnącej gałązki i słowika. W Chinach obowiązkowo powinni przeżyć rok życia europejscy filozofowie, aby poznać inną kulturę.
-Jerzym Andrzejewskim - największy polski prozaik. Od fragmentu jego prozy Konwicki wychodzi do rozważań na temat onanizmu fizycznego i intelektualnego. Przyznaje, że nigdy tego nie robił (wina zacofania Wileńszczyzny). „Zasmuca mnie obcowanie płciowe mężczyzn samych ze sobą”. Konwicki ubolewa nad faktem przeniesienia erotyki i tematów tabu do życia codziennego. Brzydzi się wszechobecnym seksem. Tęskni do niespełnionych średniowiecznych romansów. Szerzy się samogwałt intelektualny i towarzyski, co nie wróży dobrze literaturze.
-wieku XIX i XX - wiek XIX to czas happy endu. Wszystkie książki kończyły się szczęśliwie. Wiek XX to czas form otwartych, nieszczęśliwych. Ludzkość wieku XX porównuje do meczu piłkarskiego - ludzie miotają się po świecie, a panuje nad nimi sędzia - Bóg.
-grafomanii - to niebezpieczna profesja, ale nie wolno pogardzać grafomanami, gdyż często mszczą się za swe niespełnione marzenia, np. Hitler, Neron, Kaligula.
-przypowieść o akacji - przy ulicy, przy której mieszkał pisarz, rosła słabiutka akacja. Pewnego dnia przyszedł jakiś facet i zaczął ją obcinać. Ludzie wrzeszczeli na niego, ale on miał pozwolenie od władz. Po wielu latach z resztek gałązek wyrosła piękna, doniosła akacja, ale nikt już jej nie podziwiał, bo wszyscy kochali tę starą, zniszczoną.
-swojej nowej powieści - chodzi o „Kronikę wypadków miłosnych”. Książka ta ma być wydana na dniach, Konwicki strasznie boi się krytyki. Wierzy jednak w tytuł, który z pewnością przyciągnie czytelników.
-Andrzeju Wajdzie - to dzięki temu reżyserowi Konwicki zrozumiał funkcje najdrobniejszych ruchów, gestów. Wajda jest w pewnym stopniu naśladowcą, gdyż czerpie pomysły do filmów z książek. Nie będzie miał naśladowców, bo nie można naśladować naśladownictwa.
-Gombrowiczu - to bardzo dobry pisarz, przejmujący i namiętny.
-podróży do Berlina - razem z delegacją jechali na dni filmu polskiego-inaugurował je seans „Wesela”. Tu padają nazwiska znanych aktorów: Ewa Ziętek, Olbrychski, Maryla Rodowicz. Opis zwiedzanych obiektów, porównanie Polaków i Niemców (zniemczeni Niemcy to samo dno, spolszczeni Polacy to sama zacność.
-wizycie u jasnowidza Klimuszki - dar jasnowidzenia pojawił się u Klimuszki w czasie wojny. Od tej pory posiadał on dar leczenia własną bioenergią. Jasnowidzenie wyklucza rozumowanie. Jeśli literatura chce prorokować, nie może kierować się rozsądkiem.
-Gustawie Holoubku - znakomity aktor, dla którego Konwicki nigdy nie potrafił napisać odpowiedniej roli. Jest za mały w stosunku do aktora o tak niezwykłej wrażliwości.
W zakończeniu dziennika Konwicki mówi, że chce powrócić na grunt wypróbowanej i bezpiecznej fabuły; boi się rezultatu jaki przyniesie dziennik.
4) Bohiń (1987)
romans dworkowy, a właściwie jego pastisz. Schematyczność romansu, powtarzalność wzorca, okazała się sposobem ocalenia przeszłości, bo w rytualnym zestawie miłosnych gestów udawało się przechować kluczową wartość Arkadii - czyli otwarcie na inność. Powieść ta, razem z filmami „Dolina Issy” i „Lawa”, stanowi pożegnanie z Litwą (ale tylko retoryczne) - mitologizacja Wileńszczyzny. Jest także propozycją odmiennego spojrzenia na mit Litwy, w Bohini przyczyną rozpadu kresowej Arkadii okazała się ideologia, narzucająca życiu zupełnie nowe racje, które nie pozwalają łączyć w sposób harmonijny ról społecznych i rodzinnych
krytycy powitali powieść histerycznie, oczekiwali „ważnej literatury”, uważano, że Konwicki „wykpił wszystkich”
połączył auto-tematyzm, czyli uwagi poświęcone samemu tworzeniu, z autor-tematyzmem, czyli ekspozycją osoby autora. Na przestrzeni całego utworu przypomina nam Konwicki o fikcyjnym charakterze prawdy ((„przedzieram się przez zaułki czasu (...) do mojej babki. (...) Nie szukam pocieszenia i niepotrzebna mi jest prawda, bo sam ją tworzę (...) Z zapamiętań, z wyobraźni i z jakichś tęsknot oraz przeczuć”))
połączenie romansowej fabuły z dygresjami, które fabułę demontowały
pisarz dorabia sobie genealogię, wymyśla korzenie żydowskie
występują postaci znane z historii (ojciec Stalina, Ziuk Piłsudski i przemiły Wołodia Uljanow, czyli późniejszy Lenin. Jest też demon leśny Schickelgruber, z czarnym wąsikiem, który „naród morduje”. Zdaniem historyków tak nazywał się naprawdę Hitler). W tym szczególnym sposobie kompletowania postaci można dostrzec „bilansowy” charakter Bohini. Niemal wszystkie osoby występujące w tej powieści wiodły już od jakiegoś czasu żywot książkowy albo mityczny. Ich zgromadzenie w jednym tekście usprawiedliwiało anachronizmy powieści, odgradzało tamten świat od naszego, ewokowało krainę, w której mogą przebywać tylko duchy.
ironia, dyskretny humor, gra z czytelnikiem
podejrzliwość, stan wiecznego niepokoju spowodowanego wszechobecnością szpicli, powolne zwycięstwo „maski” i jej ideologii (Korsakow mówi: „Nazwisko przyjąłem rosyjskie, ale serce zostało polskie”) oznaczające początek rozmywania kryteriów patriotyzmu i zdrady
dwa typy narracji - I os. i IIIos. Narrator trzecioosobowy - wszechwiedzący, snuje opowieść o losach mieszkańców szlacheckiego folwarku, a przez zastosowanie mowy pozornie zależnej komunikuje najskrytsze uczucia Heleny. Natomiast narrator pierwszoosobowy skupia się na refleksjach i dygresjach dotyczących historii i przeszłości.
Streszczenie. rzecz dzieje się na zapadłej prowincji litewskiej, w szlacheckim dworku Bohiń, zamieszkiwanym przez Michała Konwickiego i jego córkę Helenę, powieściową babkę Tadeusza Konwickiego. Bohiń jest własnością niemłodego konkurenta do ręki Heleny - hrabiego Platera (o skłonnościach homoseksualnych), który oddał ów dworek w użytkowanie Konwickim, gdy ci utracili Miłowidy, skonfiskowane przez cara za udział pana Michała w powstaniu. Matka Heleny zmarła przy porodzie.
Wyzucie z własnego domu i „zamieszkanie u obcych” to pierwszy ślad cięcia dokonanego przez Historię. O przeszłości nie pozwala też zapomnieć ślub milczenia złożony po klęsce styczniowej przez pana Michała, który pewnego dnia rzekł: „nie ma o czym więcej gadać. Przemówię, jak ojczyzna będzie wolna”. W dzień - milcząc - prowadzi gospodarstwo, a w nocy - krzycząc - dokonuje rozrachunków z żoną i historią. Jest i ślad trzeci: Helena utraciła w powstaniu narzeczonego, Piotra Pieślaka, i odtąd wiedzie żywot wdowy, pielęgnującej pamięć po zmarłym, który zawładnął jej życiem - odwiedza jego grób. Akcja zaczyna się 15 sierpnia 1875r. (12 lat po powstaniu styczniowym), w święto Matki Boskiej Zielnej, a zarazem w dzień 30 urodzin Heleny.
Helena wybiera się bryczką do kościoła, podczas drogi rozmawia z woźnicą Konstantym. Zabierają rudego wędrowca, który skaleczył nogę. Rudy mówi Helenie, że wrócił do niej, ale ona nie wie o co chodzi i oburzona odjeżdża. Po mszy Helena spędza dzień u swojego spowiednika, księdza Siemaszko (kolekcjonera ludowych pieśni białoruskich, jest także obrońcą - wbrew stanowisku władz - białoruskiej narodowości, podejrzanym o sprzyjanie konspiratorom). U księdza jest również Aleksander Broel-Plater, człowiek już niemłody, który chciałby ożenić się z Heleną. Ona jednak nie jest przekonana i chociaż nie chce zostać starą panną nie może zapomnieć o swoim lubym Piotrze. Rudy przychodzi do Heleny i prosi ją, żeby nauczyła go czytać i pisać (dzięki temu będzie mógł być blisko Heleny). Nagle przyjeżdża Plater, który spadł z konia i coś stało mu się w nogę. Rudy sprawnie mu ją opatruje, wszyscy są pod wrażeniem. Helena przyjmuje oświadczyny Platera i zgadza się nauczać rudego, który ma nazywa się Eliasz Szyra i jest Żydem z Bujwidz. (Eliasz opowiada o swoim życiu: poszedł do powstania przez Helenę, walczył w powstańczej armii na Białorusi do zimy 1864r. Po upadku powstania został zesłany na Syberię. Przeżył tam 5 lat, w czasie buntu katorżników udało mu się uciec. Trafia do Paryża, prosto w wir walk rewolucyjnych 1871, ucieka spod szubienicy. Przebywa w Hamburgu , zamierza udać się do Ameryki, gdzie mieszkają jego rodzicele kapitan statku, którym płynie, wywozi pasażerów jako przymusowych osadników do Australii. Po kilku latach Eliasz wraca do Polski, do Heleny. Z Australii przywiózł jej kamień (opal). Eliasz wyznaje Helenie, że kocha ją od dawna).
Równocześnie rozwija się w powieści wątek działań konspiracyjnych. Isprawnik Dżugaszwili nieustannie tropi kryjących się w lasach byłych powstańców-konspiratorów. Ma informatora w osobie Rosjanina Korsakowa, który za swe zasługi otrzymał skonfiskowany Konwickim majątek Miłowidy. Korsakow (przez pewien czas towarzyszy mu młody Rosjanin o nazwisku Puszkin, rzekomo syn sławnego poety) czuje się źle wśród Polaków, toteż stara się usposobić ich przychylnie życzliwością bądź podporządkować groźbą i szantażem.
Żołnierze rosyjscy kontrolują obcych, ale Helena wybawia rudego z opresji, mówi, że to jej uczeń i że zna jego rodziców. Do Konwickich zajeżdża Korsakow - jest teraz właścicielem ich dawnego majątku (Miłowidów), po powstaniu zmienił nazwisko na ruskie i dostał majątek Konwickich od władz rosyjskich. Jest to stary człowiek, trochę szalony, który nie może znaleźć sobie miejsca - być może ma wyrzuty sumienia, że uległ rosyjskiej władzy. Korsakow postanawia oddać Miłowidy Konwickim po swojej śmierci. Wkrótce potem znaleziono dziurawą łódź i rozeszły się pogłoski, że Korsakow utonął. W borze straszy tajemnicza postać Schickelgrubera (jego wątek pojawia się kilkakrotnie).
Helena rozmyśla, nie wie, czy dobrze robi zgadzając się wyjść za Platera. Pewnej nocy była straszna burza i Helena wpuściła Eliasza, który był w okolicy i uciekał przed piorunami. W pokoiku damy pocałował ją i „dobierał się” do niej. Helena była oczywiście oburzona i uderzyła go w twarz, choć tak naprawdę nie do końca było jej to obojętne i obrzydliwe. (Narrator pragnie dowiedzieć się czegoś o swoim ojcu, wie tylko, że był ochrzczony w Bujwidzach. Nie szuka prawdy, bo sam ją tworzy; układa ją z tego, co zapamiętał i z wyobrażeń). Plater prosi Helenę, by nie uczyła Eliasza. Służba mówi jej, że Plater woli towarzystwo mężczyzn (ona w to nie wierzy, bo wg niej takie rzeczy dzieją się tylko w książkach, a nie w prawdziwym życiu). Poza tym, Plater musi ożenić się przed 41 rokiem życia, bo straci majątek (tak zarządził jego ojciec). W powieści przewija się także postać syna Puszkina, który polubił Helenę.
Ojciec dziewczyny jest bardzo tajemniczy, nic nie mówi, biczuje się w pokoju. Nie chce wyjawiać córce, dlaczego jej matka została pochowana przy drodze, pod lasem w zwykły ziemnym grobie z brzozowym krzyżem. Nie może pogodzić się z faktem, że Polska jest zniewolona przez Rosję. Rudy został tymczasowo zatrzymany, bo podejrzanie się zachowuje, nie wiadomo skąd się wziął w Bujwidzach, ale wypuszczają go. Pewnego razu Helena poszła na spacer, spotkała Eliasza, doszło między nimi do zbliżenia. Eliasz chciałby z nią wyjechać. Mówi, że poznał kawał świata, ma rodziców w Ameryce. Młodzi kochają się, choć Helena nigdy tego nie powiedziała. W Helenie budzą się nieuświadomione jeszcze uczucia, przeżywa rozdarcie, chce zerwać tę znajomość (w tych okolicach „nikt nigdy nie słyszał, żeby szlachcianka spotykała się z Żydem”). W kościele są już zapowiedzi jej ślubu, ale ona się nie cieszy. Odprawia Eliasza, zwycięża obowiązek. Potem zaczyna chorować i okazuje się, że jest w ciąży. Oznajmia to ojcu. Ojciec odzywa się po raz pierwszy do Heleny - Eliasz ma się do niej nie zbliżać. Michał Konwicki zostaje aresztowany, który za morderstwo prawdopodobnie zostanie zesłany na Sybir. Zastrzelił bowiem „wywrotowca” Eliasza Szyrę, w którym widział personifikację złych mocy. Odzywa się wówczas do córki (po raz drugi, każdorazowo w związku z osobą Eliasza), prosząc o przebaczenie. Przychodzi list od Platera, zapewne z odwołaniem ślubu.
Tłem dla zdarzeń jest wspaniała bujna przyroda litewska, szczególnie dolina rzeki Wilii. Rzeka Wilia dzieli bory na 2 części, ta druga jest nieznana, bo jeszcze nikt się tam nie zapuścił. Ludzie czują się częścią otaczającej ich natury, która może budzić strach, ale jest stała i niezmienna od wieków. Bohiń jest otoczona borami, skąd dobiegają straszne, dziwne dźwięki. Nikt nie próbuje poznać tajemnicy borów, ludzie boją się tam zapuszczać z obawy przed mocami, które mogą się tam gnieździć. Konstanty (służący) tłumaczy Helenie, że te dziwaczne odgłosy to budzące się rojsty (mokradła) lub szloch Schickelgrubera, płaczącego nad swoimi grzechami.
Tadeusz Konwicki
1.Nota biograficzna
ur. w 1926 w Nowej Wilejce pod Wilnem, autor 20 powieści, reżyser i scenarzysta w 1944-45 był żołnierzem AK, brał udział w akcji Burza. Skończył polonistykę na Uniwersytecie Jagielońskim. Od 1947 zamieszkał w Warszawie, w 1966 został wyrzucony z PZPR.
2.Cechy twórczości
- opisy Wileńszczyzny, jako krainy ucieczki od współczesności (charakter arkadyjski relacji ludzi oraz ludzi z przyrodą) - opisy wygnańca z tamtych terenów (najpiękniejsze opisy Wileńszczyzny w Bohiń i Kronika wypadków miłosnych)
-portretowanie współczesności (Konwicki bywa nazwany sumieniem społeczeństwa, jego krzywe zwierciadło)
-powieści - przestrogi, tonacja groteski politycznej (Kompleks polski, Mała apokalipsa)
-znamienne dla jego twórczości są motywy inicjacji, poszukiwania, ekspiacji, czy ważnego wyboru życiowego
-pytania o sens życia, sens pamiętania, o kondycję człowieka czy przyszłość ludzkości nieustannie towarzyszą jego bohaterom
- w utworach Konwickiego często zatarte są granice miedzy jawą a snem, teraźniejszością a przeszłością, światem realnym i światem wyobraźni
- świat, o którym pisze, to przede wszystkim świat jego wspomnień, wciąż żywych i obsesyjnie powracających, wdzierających się w rzeczywistość- współczesną
- Bohaterowie to ludzie czymś udręczeni
3.Utwory
Sennik współczesny(1963) jest to utwór, który należy umiejscawiać w kierunku portretowaniu współczesności, gdzie znajduje się analiza społecznej pamięci, w której spoczywają wojenne i stalinowskie zło. Akcja powieści dzieje 17 lat po wojnie w małym miasteczku nad rzeką Sołą, w którym buduje się właśnie bocznicę kolejową. Utwór ujawnia informacje, które pozwalają określić miejsce akcji są one jednak niekonsekwentne i sprzeczne (rzeka płynie w innym kierunku niż mówi bohater powieści itp.) Bohaterem a zarazem narratorem jest Paweł, który budzi się po nieudanej próbie samobójczej (poczucie winy za zabójstwo dokonane podczas jego partyzanckiej przeszłości), pracuj on jako robotnik na kolei, przy budowie bocznicy kolejowej. Zakochuje się bez wzajemności w Justynie żonie miejscowego sekciarza Józefa Cara. Opowiada również o innych związkach ludzi, których obserwuje (Partyzanta i Reginy). Do miejscowości przybywają robotnicy by budować tamę, mieszkańcy obawiają się kolejnego przesiedlania (mieszkańcami tej wioski są przesiedleńcy). Gdy bocznica kolejowa została już skończona Paweł może opuścić miejscowość, namawia do wyjazdu Justynę, która jednaka nie pojawia się na dworcu. Bohater odjeżdża mając wrażenie że budzi się z głębokiego snu.
Powieść łączy w sobie dwa plany czasowe - wydarzenia teraźniejsze wywołują u bohatera wspomnienia przeszłości. Wydarzenia aktualne dla bohatera relacjonowane są za pomocą pierwszej osoby czasu przeszłego, natomiast wydarzenia z przeszłości częściowo w pierwszej osobie czasu teraźniejszego (samokrytyka w partii, egzekucja, niesubordynacja w partyzantce), a częściowo w drugiej osobie czasu przeszłego (egzamin gimnazjalny, aresztowania dokonywane przez szaulisów, uderzenie oficera). Wspomnienia nie są przywoływane chronologicznie, a przez skojarzenia z teraźniejszością. Wspomnienia składają się na epizody:
-w czasie wojny bohater był dowódcą partyzanckiego oddziału, wykonał udany zamach na niemiecki pociąg. Uczynił to jednak bez rozkazu i raczej wbrew intencjom dowództwa, został więc zdegradowany
-zdaje egzaminy do gimnazjum. Czuje się obco - traci w ten sposób swoich pozostających w domu kolegów, którzy traktują go jak zdrajcę, natomiast nie zyskuje akceptacji chłopców z gimnazjum. Zostaje przez nich pobity i wyśmiany. Ratuje go nauczyciel. Paweł mści się na chłopcach po zakończeniu egzaminu.
-jako zwykły żołnierz ma się zrehabilitować, wykonując wyrok na rzekomym donosicielu, w którego winę jednak nie wierzy. Strzela więc tak, by nie trafić - na zrodzony stąd konflikt nakłada się następny.
- podczas okupacji policzkuje na ulicy niemieckiego oficera, za co zostaje skazany na trzy miesiące aresztu. Po wyjściu z więzienia wstępuje do partyzanckiego oddziału Orkana. W czasie pierwszej akcji zabija przypadkowo Pyzia, młodego kolegę z oddziału.
- należy do antybolszewickiej partyzantki pod dowództwem Korwina (którego w teraźniejszości bez skutku szuka w lesie). Dowiaduje się, że zabito partyzantów z oddziału Kmicica. Zostaje wydany wyrok na zdrajcę, który do tego doprowadził. Ma nim rzekomo być miejscowy nauczyciel (ten sam, którego bohater chciał ostrzec przed szaulisami). Paweł zgadza się dokonać egzekucji. Po drodze Korwin opowiada bohaterowi o swoim bracie, komuniście, na którym chciałby się zemścić.
-w późniejszych latach bohater wstępuje do partii. Nie chce jednak wyjawić pseudonimu byłego dowódcy w partyzantce, która po wojnie związana była z podziemiem politycznym. Odmawia, bo „nie chce nikogo zdradzić ”. Wie, że każda zdrada będzie się za nim wlokła jako nieustający wyrzut sumienia.
Sen jest istotnym elementem dla tego utworu, stanowi ramę utworu (na początku ocknięcie się po próbie samobójczej, niepewność co do realności świata, koniec utworu pokazuje przebudzenie bohatera). Można w obrębie utworu odnaleźć wiele słów odwołujących się do tematyki snu, budują one dogodną atmosferę do swobodnego przemieszczania się między wspomnieniami a teraźniejszością.
Bohiń powieść ta reprezentuje nurt kresowy we współczesnej literaturze polskiej. Akcja powieści "Bohiń" rozgrywa się dwanaście lat po powstaniu styczniowym. Tytułowa Bohiń jest nazwą niewielkiego mająteczku na Wileńszczyźnie, w którym korzystając z gościnności hrabiego Platera gospodarują Michał Konwicki i jego córka Helena, pozbawieni własnego majątku wskutek represji po powstaniu 1863. Michał Konwicki po klęsce insurekcji styczniowej świadomie wybrał milczenie, postanowił nie komunikować się ze światem za
pośrednictwem słów do czasu odzyskania przez Polskę niepodległości. W dzień - milcząc - prowadzi gospodarstwo, nocami - krzycząc - dokonuje rozrachunków z żoną i historią. Podstawą fabuły jest wątek miłosny - dzieje niezwykłego romansu między nie znaną pisarzowi babką, Heleną Konwicką, trzydziestoletnią szlachcianką, a Żydem z Bujwidz, Eliaszem Szyrą, postacią bardzo tajemniczą, o właściwościach nadprzyrodzonych. W biografii Eliasza - budowanej wedle ironicznie potraktowanych schematów literatury romantycznej - zawiera się skrót typowego dziewiętnastowiecznego życiorysu patriotycznego. Miłość do Heleny rodzi w nim poczucie polskiego patriotyzmu, uczestniczy w powstaniu 1863, zostaje zesłany na Syberię, ucieka i trafia do Paryża, prosto w wir walk
rewolucyjnych 1871, ucieka spod szubienicy, przebywa w Hamburgu, zamierza udać się do Ameryki, gdzie przebywają jego rodzice, ale kapitan statku, którym płynie, wywozi pasażerów jako przymusowych osadników do Australii. Po kilku latach Eliasz wraca do Polski, do Heleny. Nie dochodzi do ślubu. Eliasz znika, a Helena spodziewa się dziecka. Michał Konwicki zostaje aresztowany. Zastrzelił bowiem „wywrotowca” Eliasza Szyrę, w którym widział personifikację złych mocy. Odzywa się wówczas do córki (po raz drugi, każdorazowo w związku z osobą Eliasza), prosząc o przebaczenie. Równocześnie rozwija się w powieści wątek działań konspiracyjnych. Isprawnik Dżugaszwili nieustannie tropi kryjących się w lasach byłych powstańców-konspiratorów. Ma informatora w osobie Rosjanina Korsakowa, który za swe zasługi otrzymał skonfiskowany Konwickim majątek Miłowidy. Korsakow (przez pewien czas towarzyszy mu młody Rosjanin o nazwisku Puszkin, rzekomo syn sławnego poety) czuje się źle wśród Polaków, toteż stara się usposobić ich przychylnie życzliwością bądź podporządkować groźbą i szantażem. Ważną i znaczącą postacią jest spowiednik Heleny i jej przyjaciel - ksiądz Siemaszko, kolekcjoner ludowych pieśni białoruskich, obrońca - wbrew stanowisku władz - białoruskiej narodowości, podejrzany o sprzyjanie konspiratorom.
Narrator niewiele wie o swojej rodzinie, więc tworzy ją, kreuje jej historię, opisuje babkę i jej romans, którego owocem był jego ojciec. Nie zna Marii, matki Heleny i nie wie, czemu ją pogrzebano koło drogi w zwykłym darniowym grobie. Sylwetka panny Heleny, jej urodziwa postać, jej osobowości wreszcie jej romans są fikcją literacką, nałożoną na nikłe wspomnienia narratora. Narrator tworzy zdarzenia, ale na niektóre nie ma wpływu, jak choćby na to, że jego babka zakochała się w Żydzie Eliaszu, który został następnie dziadkiem narratora.
Postać Eliasza, którego zabił ojciec Heleny, stworzył narrator całkowicie z własnej wyobraźni, obdarzył go osobowością ciekawą, romantyczną i wrażliwą oraz pełnym przygód życiorysem.
W utworze ziemia, miasteczka, wsie, tworzą mitologię. W innym miejscu narrator wyznaje, że tak jak za babką, błądził kiedyś za ojcem, którego nie znał, bo ukrył się przed synem i zabrał swe tajemnice do grobu. Potraktował to jak podróż w głąb historii, wcale nie tak trudną.
Kompleks polski (1977) Bohaterem i narratorem tego utworu jest pan K. Kompozycję powieści tworzą trzy przeplatające się wątki: fabularny, eseistyczny i paraboliczny. Akcja utworu dzieje się w latach 70. w Wigilię. Grupa osób oczekuje pod sklepem jubilerskim na dostawę radzieckich złotych obrączek. Wśród oczekujących są m.in.: Tadeusz Konwicki, Tadeusz Kojran (niegdyś próbujący zabić Konwickiego na zlecenie podziemia), pan Duszek (ubek, który kiedyś przesłuchiwał Kojrana), pan Grzesio (donosiciel). Kiedy wreszcie pojawia się wyczekiwana dostawa, okazuje się, że nie przywieziono obrączek, ale rosyjskie samowary wraz z losami umożliwiającymi wyjazd do ZSRR. Wygrywa Kojran, który jednak ma akurat przy sobie amerykańską wizę. Tymczasem Konwicki omdlewa i zostaje zaniesiony na zaplecze, gdzie przeżywa romans z ekspedientką. Kolejka się rozchodzi. Bohaterowie przebaczają sobie nawzajem dawne przewinienia. W ramach utworu narrator snuje refleksje na temat polskości: o literaturze, mówiącej zawsze o sprawach narodowych, o niewoli narodowej i zmarnowaniu przez Polskę szans na utworzenie silnego państwa. Ponadto w tok narracji wplecione są 2 opowiadania: o Zygmuncie Mineyko, dowódcy oddziału chłopskiego w czasie powstania styczniowego, którego "żołnierze" w popłochu uciekają z pola walki jeszcze przed samą bitwą, a on sam zostaje pojmany. Romualdzie Traugucie, który obejmuje dowodzenie skazanego na porażkę powstania, zostaje on przedstawiony jako zwykły szary człowiek, ze swoimi problemami i obawami. Powieść uzupełnia również list posiadany przez głównego bohatera. Dostał on go od swojego przyjaciela - emigranta. Nadawca pisze o swoim pobycie w nieokreślonym kraju (opis pasuje do dowolnego kraju w Europie wschodniej), napadniętego przez sąsiada, który wprowadza ustrój totalitarny z jedną partią i przywódcą, otoczonym boskim kultem. List zawiera również nostalgicznym i wyidealizowany obraz Polski jako raju i ojczyzny wolności. Ten list, w zestawieniu z rzeczywistością kolejkową, nabierał wydźwięku ironicznego
Inne utwory:
Rojsty 1956
Przy budowie 1950
Władza 1953
Z oblężonego miasta 1956
Dziura w niebie 1959
Sennik współczesny 1963
Nic albo nic 1971
Kronika wypadków miłosnych 1974
Kalendarz i klepsydra 1976/ 2005 (pełna wersja nieocenzurowana)
Kompleks polski 1977
Mała apokalipsa 1979
Wschody i zachody księżyca 1982
Bohiń 1987
Pamflet na siebie 1995
Wiatr i pył 2008
17