Pieniądzem jest wszystko to, co spełnia funkcję środka wymiany, a ponadto jest miernikiem wartości i środkiem gromadzenia oszczędności.

Pieniądz może być towarowy (jego jednostka warta jest wtedy tyle, ile jest wart materiał, z któ­rego została wykonana), symboliczny (ang. token monet', fzat monet') (jednostka pieniądza jest warta więcej niż jego substancja, o czym informuje umieszczony na niej znak-symbol) lub bezgotówkowy (synonimy: bankowy, wkładowy, depozytowy, żyrowy); ten pieniądz jest tylko zapisem w księgach bankowych lub w komputerach, umożliwiającym zapłatę np. czekiem.

Jako rezerwuar siły nabywczej, pieniądz zapewnia swemu właścicielowi jeszcze innego rodzaju korzyść, określaną mianem płynności. Płynność to łatwość, z jaką jakaś pozycja aktywów może być zamieniona na inną, łatwo wydatkowalną formę z nieznaczną żadną stratą wartości.

Pieniądz kruszcowy, forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - towarów.

Bimetalizm, system pieniężny, w którym prawnymi środkami płatniczymi są równocześnie dwa kruszce (złoto i srebro). Określony między nimi stały kurs ustawowy powinien być równy relacji rynkowej wartości (cen) obu kruszców.

Obydwa na równi uczestniczą wówczas w obiegu pieniężnym. Jeśli jednak relacja rynkowa złota i srebra różni się od ustawowej relacji monet złotych i srebrnych, wówczas pieniądz relatywnie droższy ("lepszy") jest tezauryzowany (oszczędzany, odkładany), a w obiegu pozostaje pieniądz relatywnie tańszy ("gorszy").

Prawidłowość tę nazywa się prawem Greshama-Kopernika

Monometalizm, system pieniężny, w którym prawnym środkiem płatniczym jest jeden kruszec (złoto lub srebro) - jest on zarówno towarem, jak i spełniającym wszystkie swe funkcje pieniądzem. Warunkiem istnienia tego systemu jest równość ceny kruszcu jako towaru i jego ceny jako pieniądza. Stanowi przeciwieństwo bimetalizmu.

Siła nabywcza pieniądza jest to ilość towarów jaką można nabyć za określoną jednostkę pieniężną. Zgodnie z teorią parytetu siły nabywczej pieniądza, wzajemny stosunek poszczególnych kursów ustalany jest w oparciu o porównanie siły nabywczej jaką reprezentuje on na danym rynku wewnętrznym.

Pieniądz papierowy jest pieniądzem symbolicznym, czyli znakiem warto­ści.

Pieniądz papierowy jest prawnym środkiem płatniczym w danym kraju, niezależnie od tego, czy jest on wymienialny na waluty innych krajów, czy nie. Jego siła nabywcza, a więc możność nabycia określonej ilości dóbr i usług zależy od poziomu cen towarów i usług.

Dewizy są to zagraniczne środki płatnicze. Kurs dewiz - to cena pieniądza zagranicznego wyrażona w pieniądzu krajowym.

We współczesnych gospodarkach, obok pieniądza symbolicznego, wystę­puje także, w coraz większym zakresie, pieniądz bezgotówkowy (inaczej ban­kowy lub żyrowy). _

Pieniądz bezgotówkowy ma postać wkładów bankowych wypłacanych na żądanie. Depozyty (wkłady) bankowe są środkiem wymiany i są powszechnie akceptowane jako środek zapłaty. Wkład jest zobowiązaniem banku, czyli sumą pieniędzy, jaką winien on jest właścicielom wkładów.

Czek ban­kowy jest to dokument, w którym wystawca zleca swojemu bankowi wypłatę określonej sumy pieniężnej okazicielowi albo osobie, której nazwisko jest wypi­sane na czeku.

Współcześnie, na szeroką skalę w rozliczeniach bankowych wykorzystuje się pieniądz elektroniczny. Konta bankowe znajdują się w pamięci komputera i są automatycznie obsługiwane za pomocą urządzeń elektronicznych. Dotych­czas stosowane formy rozliczeń bankowych, jak czeki, czy polecenia przelewu, są zastępowane kartami magnetycznymi, z pominięciem dokumentacji papie­rowej. O ruchu pieniądza decydują impulsy elektryczne.

Wyróżniamy trzy rodzaje systemów pieniężnych:

a). system otwarty - oznacza, iż pieniądz konkretnego kraju jest wymieniany, zaś w stosunkach międzynarodowych pieniądze w ramach tego systemu wchodzą w relacje wymienne w oparciu o siłę nabywczą, która wpływa na kształtowanie się kursu wymiany.

b). system zamknięty - pieniądz nie jest wymieniany na pieniądze innych krajów.

c). system pośredni - istnieje luźny związek cen wewnętrznych i międzynarodowych.

Ze względu na swoje specyficzne własności pieniądz w gospodarce towarowo-pieniężnej spełnia następujące funkcje:

• miernika wartości,

• środka cyrkulacji (pośrednika w wymianie),

• środka tezauryzacji (przechowywania bogactwa),

• środka płatniczego.

Pieniądz, jako miernik wartości, służy do wyrażania wartości wszystkich towarów i usług.

funkcji środka cyrkulacji. Z tą funkcją spotykamy się najczęściej. Polega ona na pośredniczeniu pieniądza w aktach sprzedaży i kupna w formie: towar-pieniądz (T - P) i pieniądz-towar (P - T). Akt kupna-sprzedaży powoduje, że towary krążą na rynku, przechodząc z rąk do rąk. Ten ruch towarowy za pośrednictwem pieniądza nazywamy cyrkulacją.

Do obsłużenia mnogości aktów kupna i sprzedaży potrzebna jest odpowied­nia ilość pieniądza. Można ją wyrazić za pomocą następującego wzoru:

I=S/V

I - Ilość pieniądza w obiegu,

S - suma cen towarów i usług będących przedmiotem transakcji kupna sprzedaży,

V - szybkość obiegu jednoimiennych jednostek pieniężnych.

Szybkość obiegu (obrotu) pieniądza oznacza, ile razy jedna jednostka pieniężna dokonała w danym okresie obrotu, tzn. ile razy posłużono się nią przy zawieraniu transakcji.

Pieniądz może pełnić funkcję środka tezauryzacji (gromadzenia skarbu).

W tej funkcji występuje on wówczas, gdy zostaje wycofany z procesu cyrkulacji. Tezauracja odgrywała ważną rolę, gdy w obiegu był pieniądz pełnowartościowy ze złota lub srebra. Pieniądz papierowy może być przedmiotem gromadzenia bogactwa pod warunkiem, że cieszy się zaufaniem społecznym i nie traci zbyt szybko na wartości z powodu inflacji. Wartość bogactwa pieniężnego bę­dzie spadać w tempie odpowiadającym stopie inflacji.

Czwarta istotna funkcja pieniądza to jego rola jako środka płatniczego. W funkcji tej występuje pieniądz przy regulowaniu różnych zobowiązań z tytułu zaciągniętego kredytu lub wynikających z innych przyczyn, np. płacenia należ­nych podatków, kar pieniężnych, czynszów, odszkodowań etc. Ta funkcja pie­niądza przyczyniła się do rozwoju systemu kredytowo-pożyczkowego, który stał się siłą napędową rozwoju gospodarczego.

Pieniądz kredytowy może mieć postać czeku, banknotu i weksla.

Weksel jest to dokument kredytowy zobowiązujący wystawcę (dłużnika) do zapłacenia wierzycielowi w określonym miejscu i czasie wymienionej na nim sumy pieniężnej. Wyróżniamy weksle pro­ste i trasowane. Weksel prosty wyraża wzajemny stosunek między dwoma kontrahentami. Z kolei weksel trasowany (ciągniony) dotyczy trzech osób, gdyż wierzyciel (A), poleca dłużnikowi (B) zapłacenie w określonym terminie należ­nego sobie długu osobie trzeciej (Ć). Weksel trasowany jest bardzo dogodny, gdyż może posłużyć do regulowania szeregu wzajemnych zobowiązań.

Uwzględniając obie te funkcje, możemy uzupełnić - przedstawiony wyżej - wzór na ilość pieniądza niezbędnego w obiegu, mianowicie:

I = S-K+Z

V

gdzie:

I - ilość pieniądza w obiegu,

S - suma cen towarów i usług będących przedmiotem transakcji kupna i sprzedaży,

K - wartość dokonanych transakcji kredytowych,

Z - łączna wartość zobowiązań, których termin płatności upływa,

V - szybkość obiegu jednoimiennych jednostek pieniężnych.

Funkcja pieniądza światowego

Pieniądz światowy funkcjonuje na rynkach światowych, obsługując między­narodową wymianę towarów, rynek usług oraz rynek kapitałowy. Pełni on wszyst­kie omówione wyżej funkcje w skali światowej. Występuje więc jako: miernik wartości, środek cyrkulacji (przy zagranicznych transakcjach kupna-sprzedaży za gotówkę), powszechny środek płatniczy (przy wyrównywaniu sald bilansów płatniczych) i środek przechowywania rezerw wartości w skarbcach banków centralnych.

Trzy rodzaje popytu na pieniądz:

1. Tranzakcyjny popyt na pieniądz jest dążeniem do posiadania sald gotówkowych w celu realizacji przewidywanych zakupów dóbr i usług.

2. Przezornościowy popyt na pieniądz stanowi dążenie do posiadania sald gotówkowych w celu finansowania nieoczekiwanych zakupów dóbr i usług.

3. Spekulacyjny popyt na pieniądz stanowi dążenie do posiadania pieniądza w przewidywaniu spadku ceny innych aktywów i w przewidywaniu przyszłych zysków.

Popyt spekulacyjny i przezornościowy łącznie określane są niekiedy popytem na pieniądz ze względu na dążenie do posiadania aktywów.

Zapotrzebowanie na pieniądz jest wprost proporcjonalne do wielkości produkcji w gospodarce, a odwrot­nie proporcjonalne do poziomu nominalnej stopy procentowej. Zmianom nominalnego poziomu oprocen­towania odpowiadają przesunięcia wzdłuż linii popytu na pieniądz, zmianom zaś wartości produkcji -przesunięcia całej tej linii.

Podaż pieniądza stanowią sumę wszystkich zidentyfikowanych form pieniądza posiadanych przez ludność (w odróżnieniu od pieniędzy posiadanych przez banki), w danym czasie.

Agregaty pieniężne - główne miary wielkości zasoów pieniądza:

1. M0, czyli baza monetarna (inaczej: zasób pieniądza wielkiej mocy). Baza monetarna to monety i banknoty w obiegu poza bankiem centralnym (MO = = R + C, gdzie R to gotówkowe rezerwy banków komercyjnych, a C - monety i banknoty posiadane przez sektor pozabankowy).

2. Ml, czyli ilość pieniądza spełniającego funkcję środka wymiany. W skład M1 wchodzą monety i banknoty posiadane przez sektor pozabankowy, C, oraz wkłady w bankach i podob­nych instytucjach (jak np. kasy budowlane), których właściciele mogą się posługiwać czekami, D.

3. M2, która obejmuje Ml oraz, dodatkowo, wysoce płynne aktywa finansowe. Chodzi o różne rodzaje tzw. prawie pieniądza (ang. near-monet'), czyli np. o wkłady oszczędnościowe i niewielkie - np. nie przekraczające 100 000 dolarów - wkłady termi­nowe. lch charakterystyczną cechą jest to, że bez straty można je zamienić na środek płatniczy Ml.

4. M3 oznacza M2 powiększone o pozostałe („duże") wkłady termino­we sektora prywatnego, denominowane w walucie krajowej. Także te wkłady można szybko zamienić na środek płatniczy, choć wiązać się z tym może pewna strata. W innej definicji M3 podaje się, że w jego skład wchodzą także wkłady terminowe w walutach obcych.

Dodajmy, że w Polsce najczęściej stosowaną miarą podaży pieniądza jest specyficznie zdefinio­wane M2. Obejmuje ono „zasoby pieniądza gotówkowego w obiegu (poza kasami banków) oraz zo­bowiązania systemu bankowego (złotowe i walutowe) wobec podmiotów gospodarczych i osób pry­watnych z tytułu złożonych depozytów, a także zakupionych przez osoby prywatne bonów oszczędnościowych.

Zależność między wielkością zasobów pieniądza a poziomem cen jest wyrażone wzorem MV=PQ, określanym jako równanie obiegu pieniądza jest stwierdzeniem matematycznej równości między iloczynem zasobów stwierdzenie matema- pieniądza (M) i prędkości obiegu pieniądza (1~ a iloczynem poziomu cen (P) i poziomu tycznej równości iloczy- produkcji krajowej(Q).

NBP dąży do stabilizowania gospodarki i wspierania rozwoju gospodarczego przy pomocy polityki pieniężnej. RPP wywiera wpływ na wielkość zasobów pieniądza na trzy różne sposoby:

1. przez oddziaływanie na poziom rezerw kontroli zasobów obowiązkowych;

2. przez udzielanie pożyczek instytucjom depozytowym i pobieranie stopy dyskontowej za tę usługę oraz przez

3. skupowanie lub sprzedaż obligacji rządowych, głównie trzymiesięcznych bonów oraz lokat emitowanych przez NBP

RPP dysponują kilkoma metodami wywierania wpływu na wielkość zasobów pieniądza.

Jeśli chcą zwiększyć wielkość zasobów pieniądza mogą:

1. Obniżyć poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych.

2. Zwiększyć kwotę pożyczek udzielanych bankom członkowskim.

3. Zakupić wyemitowane przez rząd papiery wartościowe na otwartym rynku.

Jeśli chcą zmniejszyć wielkość zasobów pieniądza mogą:

1. Podwyższyć poziom wskaźnika rezerw obowiązkowych.

2. Ograniczyć ogólną sumę pożyczek udzielanych bankom członkowskim.

3. Sprzedawać obligacje rządowe znajdujące się w posiadaniu NBP.

Inflacja jest to trwały wzrost przeciętnego lub ogólnego poziomu cen, któremu nie odpowiada równoważny wzrost przeciętnej jakości konsumowanych dóbr i usług. Można ją alternatywnie uważać za ciągły spadek wartości jednostki pieniężnej. Należy zauważyć, że inflacja jest procesem ciągłym (rosnące ceny), a nie jednorazową znaczną zmianą (wysokie ceny) oraz ma miejsce jedynie w gospodarce opartej o wymianę pieniężną; nie zachodzi więc w gospodarce towarowej.

Inflacja jest to wzrost przeciętnej ceny dóbr w pewnym okresie.

Koszty inflacji to:

• straty posiadaczy gotówki;

• straty wierzycieli instytucjonalnych;

• straty nabywców obligacji;

• straty przedsiębiorców i pracowników;

• straty podatników; straty emerytów.

Korzyści inflacji to:

• zyski dłużników;

• korzyści odnoszone przez przedsiębiorstwa i pracowników;

• korzyści odnoszone przez polityków i urzędników.

Inflacja popytowa (ang. demand-pull inflation) jest spowodowana gwałtowny wzrostem popytu w gospodarce. Jego przyczyną może być np. duży deficyt budżetowi państwa, finansowany drukiem pieniądza, lub ekspansywna polityka pieniężna banku centralnego, prowadzona pod hasłem „zarządzania popytem".

Inflacja kosztowea (ang. tost-push, sellers' inflation) jest spowodowana wzrostem kosztów produkcji, np. duża podwyżka wynagrodzeń, wzrost ceny ważnego surowca, podniesienie cen wytwarzanych produktów przez wielkie, zmonopolizowane przedsiębiorstwa. Podobne skutki może mieć podwyżka podatków. Wielu ekonomistów uważa, że inflacja kosztowa ma charakter kumulacyjny, a to za sprawą „spirali cen i płac": wzrost cen powoduje żądania podwyżek płac, z kolei te prowadzą do dalszego wzrostu cen.

Polityka fiskalna, polityka budżetowa, budżetowa polityka, ogół decyzji rządu dotyczących wydatków i podatków. Jest częścią polityki finansowej państwa. Podstawowymi zadaniami polityki fiskalnej są:

1) redystrybucja dochodów

2) stabilizacja gospodarki - wykorzystywanie dochodów i wydatków budżetu państwa do pobudzania lub hamowania aktywności gospodarki odpowiednio do potrzeb wynikających z przebiegu cyklu gospodarczego.

Polityka pieniężna, polityka monetarna, część ekonomicznej polityki państwa obejmująca decyzje dotyczące kształtowania podaży pieniądza, w celu dostosowania jej do potrzeb gospodarki.

Instrumentami polityki pieniężnej są:

1) stopa procentowa kredytu refinansowego, tj. kredytu zaciąganego przez banki komercyjne w banku centralnym. Jej podwyższenie powoduje wzrost stóp oprocentowania kredytów w bankach komercyjnych, ograniczenie wartości udzielanych przez nie kredytów i zmniejszenie podaży pieniądza. Obniżenie stopy kredytu refinansowego powoduje skutki odwrotne.

2) stopa rezerw obowiązkowych, wyrażająca minimalną relację wartości rezerw gotówkowych banków komercyjnych do wartości depozytów. Jej podwyższenie przez bank centralny zmniejsza możliwości udzielania kredytów przez banki komercyjne, a zatem ogranicza podaż pieniądza, obniżenie tej stopy powiększa podaż pieniądza.

3) stopa rezerw specjalnych, określająca procentowo część depozytów, którą banki komercyjne obowiązkowo muszą przekazać do banku centralnego jako rezerwę specjalną. Skutki jej zmian są identyczne jak w przypadku stopy rezerw obowiązkowych.

4) operacje otwartego rynku.

Bank centralny spełnia cztery podstawowe funkcje:

1) jest bankiem emisyjnym, tzn. jedynym bankiem uprawnionym do emisji pieniądza. Wyjątkiem jest tu system bankowy Stanów Zjednoczonych, w których prawo do emisji jednolitej waluty (dolara) ma 12 Rejonowych Banków Rezerwy Federalnej (System Rezerwy Federalnej);

2) jest bankiem banków. Funkcja ta przejawia się w kilku płaszczyznach: bank centralny nadzoruje operacje banków komercyjnych, dokonywane zarówno w walucie krajowej, jak i walutach obcych. Udziela im pożyczek na rozszerzenie działalności kredytowej, a stopa ich oprocentowania wyznacza pośrednio stopy oprocentowania kredytów i depozytów w bankach komercyjnych. Ustala stopy rezerw obowiązkowych, regulując zgodnie z potrzebami gospodarki aktywność kredytową banków komercyjnych (polityka pieniężna);

3) jest bankiem państwa. Bank centralny gromadzi dochody i realizuje wydatki budżetu państwa, udziela rządowi kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego, zarządza długiem publicznym, dokonuje operacji otwartego rynku, gromadzi rezerwy złota i dewiz;

4) jest bankiem gospodarki narodowej. Reguluje podaż pieniądza, utrzymując ją na poziomie dostosowanym do aktualnych potrzeb gospodarki, zapewnia dostępność i określa warunki kredytowania oraz reguluje wartość wymienną waluty. Działania te zmierzają do zapewnienia wewnętrznej stabilności gospodarki i jej rozwoju.

Deflacja, zjawisko przeciwstawne do inflacji, polegające na obniżaniu się ogólnego poziomu cen dóbr i usług, a także produkcji i zatrudnienia w wyniku ograniczenia dopływu pieniądza do gospodarki. Występuje w fazie kryzysu w cyklu gospodarczym i związane jest z nadwyżką globalnej podaży nad globalnym popytem (luka deflacyjna).

---