Rynek, instytucja lub mechanizm umożliwiający kontakt osobom posiadającym dobra i usługi (producentów) z chętnymi do ich zakupu (konsumentami).

Rynek pomaga ustalić optymalną dla konsumentów i producentów cenę i ilość. Nieodłącznym elementem rynku jest konkurencja.

Rynek jest miejscem, zorganizowanym zazwyczaj w sensie instytucjo­nalnym, gdzie dokonują się akty kupna i sprzedaży czynników produkcji oraz wytworzonych dóbr (produktów i usług).

Doskonała konkurencja jest to rynek składający się z licznych sprzedawców i nabywców kupujących identyczny produkt tak, że żaden pojedynczy sprzedawca ani nabywca nie jest w stanie wpłynąć na cenę rynkową przez zmianę wielkości produkcji. Wejście lub opuszczenie doskonale konkurencyjnego rynku jest niczym nieograniczone.

Podstawowymi elementami rynku są podaż, popyt i cena, natomiast podstawowymi uczestnikami rynku są konsumenci (nabywcy) i producenci (sprzedający).

Podaż, ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.

Dla danego towaru rozróżnia się podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy) i podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców). Podaż wszystkich towarów ze strony wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).

Popyt, ilość towaru, którą nabywcy są skłonni kupić w określonym czasie przy ustalonej cenie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrost ceny powoduje zmniejszenie wielkości popytu, a obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.

Dla danego towaru rozróżnia się popyt indywidualny (ze strony określonego nabywcy) i popyt rynkowy (ze strony wszystkich jego nabywców). Popyt wszystkich nabywców na wszystkie towary to popyt globalny (zagregowany).

Cena, ilość pieniędzy, jaką należy zapłacić za nabycie jednostki określonego towaru, dobra lub usługi. W gospodarce rynkowej ceny najczęściej kształtują się na rynku w wyniku ukształtowanej relacji pomiędzy popytem i podażą (cena wolna), w pewnym zakresie kształtowane są pod wpływem producentów lub konsumentów, w nielicznych przypadkach kształtowane są przez państwo (ceny sterowane administrowane).

Ceny są podstawowym instrumentem mechanizmu rynkowego kształtującego równowagę rynkową. Spełniają dwie podstawowe funkcje: informacyjną i motywacyjną (bodźcową).

Rynki mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów:

1. Z punktu widzenia ich zasięgu terytorialnego możemy mówić o rynku lokalnym, rynku regionalnym , rynku krajowym, rynku międzynarodowym i rynku światowym - obejmują­cym wszystkie kraje świata.

2. Według przedmiotu obrotu możemy wyróżnić: rynek dóbr i usług kon­sumpcyjnych oraz rynek czynników wytwórczych. Należy podkreślić, że niektóre przedmioty wymiany w za­leżności od swego przeznaczenia mogą znaleźć się równocześnie w kilku seg­mentach rynku.

3. Z punktu widzenia branżowego możemy wyodrębnić takie rynki, jak: mięsny, cukru, zbożowy, węglowy, samochodowy etc. Inaczej mówimy o nich, że są to rynki homogeniczne, czyli jednorodne.

4. W zależności od sytuacji rynkowej rozróżniamy: rynek zrównoważony oraz rynek niezrównoważony, który może mieć postać rynku sprzedawcy lub rynku nabywcy.

5. Z punktu widzenia legalności można wyróżnić: rynki legalne i nielegalne.

6. W zależności od liczby podmiotów występujących na rynku, możemy wyróżnić: rynek wolnokonkurencyjny, oligopolistyczny i monopolistyczny.

Cechą charakterystyczną rynku, niezależnie od jego formy, jest to, że do­prowadza on do kontaktu kupujących i sprzedających, w wyniku czego kształ­tuje się określona cena. Cena ta wywiera wpływ zarówno na decyzje konsu­mentów, jak i producentów. Zadaniem teorii ekonomii jest zbadanie prawidłowości w zachowaniu się konsumentów i reakcji producentów wobec zmiennych informacji napływających z rynku.

Popyt jest relacją między ceną dobra (usługi) a jego ilością, którą konsu­menci są skłonni i są w stanie nabyć w danym czasie, przy założeniu, że wszyst­kie inne czynniki wpływające na popyt pozostają bez zmian (ceteris paribus). Popyt pokazuje więc różne ilości dóbr i usług, które konsumenci nabędą przy różnych poziomach cen. Od popytu należy odróżnić wielkość popytu (rozmiary popytu), która oznacza konkretną ilość dobra, jaką chce i może nabyć konsu­ment przy konkretnej cenie.

Fundamentem mikroekonomii jest model popytu i podaży, który przedsta­wia prawidłowości jakie istnieją między popytem, podażą i cenami relatywnymi produktów i usług. Prawidłowości powiązań i współzależności przyczynowo-sku­tkowych między popytem, podażą i ceną nazywane są również prawem popytu i podaży.

Prawo popytu rynkowego brzmi następująco: wraz ze wzrostem ceny pro­duktu zmniejsza się, ceteris paribus, popyt na ten produkt, natomiast wraz ze spadkiem ceny popyt wzrasta. Między zmianami ceny i zmianami popytu na dane dobro istnieje zależność odwrotna.

Popyt rynkowy jest to suma wielkości popytu wszystkich popytów danego dobra lub konsumentów danego dobra lub usługi zgłaszanego przy każdej cenie w pewnym usługi zgłaszanego przy określonym odcinku czasu.

Do najważniejszych czynników niecelowych wpływających na zmiany popyt rynkowego zaliczamy: dochody, gusty i preferencje, ceny dóbr substytucyjnych i komplementarnych, przewidywania cen relatywnych, liczbę ludności, efekty naśladownictwa i demonstracji.

Dwa dobra są substytutami jeżeli zmiana ceny (wzrost, spadek) na je­den z produktów, przy niezmienionej cenie drugiego, przesuwa popyt kon­sumentów w kierunku dobra tańszego. Klasycznym przykładem substytutów jest masło i margaryna.

Dwa dobra są komplementarne jeżeli wzrost (spadek) ceny na dane do­bro wywołuje spadek (wzrost) popytu na drugie dobro. W tym wypadku za­leżność obydwu wielkości jest odwrotna.

Efekt snobizmu występuje wówczas, kiedy wielkość popytu na dane dobro zgłaszana przez konsumenta zmienia się w odwrotny sposób w porównaniu do zmian wielkości popytu pozostałych konsumentów.

Efekt Veblena - Krzywa popytu na tego rodzaju produkty ma nachylenie pozytywne - im większa cena tym większy popyt. Kupno danego produktu nie tyle uzasadnione jest jego wartością użyt­kową, ile chęcią wywarcia wrażenia na innych ludziach.

Miernikiem reakcji (wrażliwości) popytu na zmianę dochodu jest współ­czynnik dochodowej elastyczności popytu, który wyrażamy następującą for­mułą:

Ei = (Δ d/d) : (Δ i/i)

Gdzie:

Ei - współczynnik dochodowej elastyczności popytu,

Δ d- przyrost (lub spadek) popytu,

d - dotychczasowy popyt przy dochodzie i,

Δ i - przyrost (lub spadek) dochodu,

i - dotychczasowy dochód konsumenta.

Współczynnik Ei jest stosunkiem względnej (procentowej) zmiany popytu do procentowej zmiany dochodu. Informuje on o ile procent zmieni się popyt, jeśli dochód konsumenta zmieni się o jeden procent (ceteris paribus).

Elastycznością popytu nazywamy stosunek względnej (procentowej) zmia­ny wielkości popytu do względnej (procentowej) zmiany czynnika, który zmianę popytu wywołał.

Prawo Engla - w miarę wzrostu przeciętnego do­chodu na jednego członka rodziny nie tylko rośnie ogólny popyt, ale zmienia się również jego struktura. Zmiany te wyrażają się zmniejszeniem procentowego udziału wydatków na żywność oraz inne dobra niższego rzędu i zwiększeniem udziału wydatków na dobra wyższego rzędu.

Graficzną postać zależności wynikających z tego prawa nosi nazwę krzywych Engla.

Podaż, ilość towaru, którą dostawcy są skłonni dostarczyć na rynek w określonym czasie. Przy niezmienności innych warunków rynkowych wzrostowi ceny towaru towarzyszy wzrost podaży, a obniżaniu się ceny - spadek wielkości podaży.

Dla danego towaru rozróżnia się podaż indywidualną (ze strony pojedynczego dostawcy) i podaż rynkową (ze strony wszystkich dostawców). Podaż wszystkich towarów ze strony wszystkich dostawców to podaż globalna (zagregowana).

Po między ilością dostarczanych na rynek produktów i usług a ich cenami istnieje następująca zależność, określana jako prawo podaży:

- wzrost ceny rynkowej produktu prowadzi, ceteris paribus, do wzrostu oferow­anych ilości tego produktu. Przy wyższej cenie produkcja staje się bardziej korzystna, co skłania producentów do zwiększania ilości swoich produktów oferowanych na rynku;

- spadek ceny produktu wywołuje, ceteris paribus, zmniejszenie oferowanych

ilości produktu (produkcja staje się mniej opłacalna za względu na niższą cenę produktu).

Cenowa elastyczność podaży jest to reagowanie wielkości podaży na zmianę ceny. Określa się ją podobnie jak elastyczność popytu. Miarą cenowej elastycz­ności podaży jest stosunek procentowej zmiany wielkości podaży do procento­wej zmiany ceny. Wyrażamy ją wzorem:

Es = (Δ s/s) : (Δ p/p)

gdzie:

Es - współczynnik cenowej elastyczności podaży,

Δ s - przyrost (lub spadek) wielkości podaży na skutek zmiany ceny,

s - dotychczasowa wielkość podaży danego dobra przy cenie p,

Δ p- przyrost (lub obniżenie) ceny danego dobra,

p - dotychczasowa cena danego dobra.

Współczynnik cenowej elastyczności podaży może przybierać różne warto­ści. Są to z reguły wartości dodatnie, gdyż wielkość podaży dóbr zmienia się na ogół w Tym samym kierunku co cena, chociaż w różnym stopniu.

Najczęściej analizowanymi krzywymi podaży są:

Ep > 1 - krzywa podaży elastycznej (zmiana ceny o I % powoduje zmianę podaży o więcej niż I%),

Ep < 1 - krzywa podaży nieelastycznej (zmiana ceny o 1 % powoduje zmia­nę podaży o mniej niż 1%),

Ep = 1 - krzywa podaży proporcjonalnej (procentowa zmiana podaży jest taka sama jak procentowa zmiana ceny).

Cena, przy której rozmiary podaży (ilości oferowane produktu) zrównają się z rozmiarami popytu (ilość produktu, które konsumenci chcą kupić) nosi nazwę ceny równowagi rynkowej. Cena równowagi „oczyszcza" ry­nek z jakiejkolwiek nadwyżki popytu bądź podaży - dlatego nosi ona również nazwę ceny oczyszczającej rynek (market clearing price).

Mechanizm rynkowy wynika z wzajemnych zależności między ceną, popytem i podażą I polega na tym, że jakakolwiek nierównowaga mię­dzy tymi elementami rynku uruchamia siły (reakcje sprzedających 1 kupujących) kierujące popyt i podaż do stanu równowagi osiągane­go przy cenie równowagi rynkowej.

Równowaga rynkowa jest stabilna jedynie w warunkach danej krzywej popy­tu i podaży. Cena i punkt równowagi zmieniają się wraz ze zmianami (przesu­waniem się) krzywych popytu lub/i krzywych podaży. Możemy wyróżnić cztery przypadki zmian równowagi rynkowej:

- krzywa popytu nie zmienia się natomiast krzywa podaży przesuwa się w dół

- krzywa popytu pozostaje niezmienna a krzywa podaży przesuwa się w górę

• krzywa podaży nie ulega zmianie natomiast krzywa popytu przesuwa się w górę

• krzywa podaży nie zmienia się a krzywa popytu przesuwa się w dół

Cykliczny ruch cen i produktów oraz rozmiarów produkcji można przedstawić przy pomocy prostego modelu, który ze względu na swoją postać graficzną nazywany jest modelem pajęczyny.

1. QS t+1 = f(Pt)

2. QD t = f(Pt)

3. QS t = QD t

• Gdy Ed < Es - oscylacja ceny i produkcji ma wzrastającą amplitudę;

• Gdy Ed = Es - oscylacja ma charakter periodyczny;

• Gdy Ed > Es - oscylacja jest przytłumiona.

---