Wietrzenie, działalność wiatru, wód deszczowych, rozpuszczalnych w skałach, płynących, fal, prądy morskie, lodowce i ruchy masowe - krótkie kompendium wiedzy

Czynnikami decydującymi o natężeniu wietrzenia są:

1. pokrywa roślinna

2. warunki klimatyczne

3. temperatura

4. opady

Wietrzeniem nazywamy proces, w wyniku którego następuje rozpad skał na drodze fizycznego rozluźnienia oraz zmiany składu chemicznego skały. Produkt tego procesu jest zwietrzelina - jest to masa luźnego materiału, powstająca wskutek wietrzenia skały.

RODZAJE WIETRZEŃ:

a) biologiczne - zachodzi w wyniku działalności drobnych organizmów żyjących w glebie przyspieszających rodzaj wietrzenia chemicznego, powodują spulchnienie materiału, ułatwiając również typ wietrzenia mechanicznego. Takie oddziaływanie posiadają:

• drzewa i korzenie,

• krety,

• świstaki,

• norniki,

• ryjówki.

b) fizyczne - mechaniczne - polegające na rozpadzie skał na mniejsze fragmenty. Sprzyja temu kompleks czynników fizycznych, takich jak:

• nasłonecznienie (na obszarach pustynnych, gdzie występuje duża amplituda temperatur powietrza w ciągu doby. Powoduje to rozluźnienie i kurczenie się skał, co prowadzi do spękania jej powierzchni i powstania odruchów).

• mrozowe ( w klimacie zimnym, okołobiegunowym, wysokogórskim - zachodzący przemiennie proces zamarzania i odmarzania wody. Przy temperaturze O stopni C woda posiada zdolność zwiększania swej objętości aż o 9%, wywierając przez to w przestworach skalnych wielkie ciśnienie na ściany, poszerzając i powodując rozpad skał na fragmenty blokowe. Jest to rumowisko - w Tatrach, gołoborze - w Górach Świętokrzyskich).

• krystalizacja soli w przestworach i szczelinach - zachodzi w klimacie suchym, gdzie stopień parowania jest większy niż suma opadu atmosferycznego. W tych warunkach może dojść do wzrostu kryształów wywołujący nacisk na ściany przestworów w skale powodując jej rozpad.

• zmiany wilgotności - proces zachodzący w skałach ilastych, maja one zdolność pochłaniania wody, dlatego w czasie deszczu pęcznieją, w czasie suszy zaś nadmiar wody ulega wyparowaniu; powoduje to w konsekwencji zjawisko odwodnienia i kurczenia się skały oraz powstawanie szczelin).

c) chemiczne - jego przejawem jest:

• utlenianie - proces ten zachodzi podczas reakcji chemicznej tlenu atmosferycznego ze skałą w przypowierzchniowej warstwie gruntu, prowadząc do zmiany zabarwienia powierzchni skalnej. Przykładowo z czarnej barwy w czerwień w przypadku tlenków żelaza).

• Uwodnienie - niektóre minerały maja zdolność łączenia się z wodą. Przykładem jest anhydryt przechodzący pod wpływem wody w gips a miedź ulega zmianie w malachit.

• rozpuszczanie - polegające na całkowitym lub fragmentarycznym rozpadzie skały w związki chloru, gipsu

• uwęglanowienie - proces polegający na rozpuszczeniu skały poprzez działalność wody wzbogaconej o dwutlenek węgla, a w ostatecznym procesie w sam węgiel.

RZEŻBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WIATRU

• Wywiewaniem - nazywamy proces przemieszczania przez wiatr cząstek pyłu i piasku i transportowania go na znaczne odległości

• Deflacją- nazywamy proces wywiewania materiału przez wiatr, dochodzi wtedy do tworzenia się nisz deflacyjnych wypełnionych brukiem deflacyjnym

• Korazją - nazywamy proces szlifowania skał przez niesiony materiał piaszczysty przez wiatr. Produktami tego procesu są grzyby skalne..

• Akumulacja - zwiemy proces tworzenia się pagórków wydmowych. Proces akumulacji powoduje również zasypywanie szczątków roślinnych i zwierzęcych na powierzchni lądowej lub na dnie basenów morskich przez gromadzący się tam materiał. Formy wydm:

1. Barchany - wydmy w kształcie półksiężyca. Ich środkowy fragment przemieszcza się w wolniejszym tempie niż część ramieniowa. Są usytuowane zgodnie z przeważającym kierunkiem wiatru.

2. Paraboliczne - wydmy powstające na obszarach wilgotnych klimatów o bogatej szacie roślinnej. Ramiona wydm są nieruchome, w wyniku porośnięcia ich roślinnością choć ulegają przemieszczeniu ale wolniejszemu niż czoło wydmy. Ramiona wydm parabolicznych ulegają wygięciu przeciwnie do kierunek wiejącego wiatru.

Na obszarze Polski i środkowej Europy tworzyły się wydmy nadmorskie a w epoce czwartorzędu wydmy o charakterze śródlądowym.

• Pokrywy lessowe - pokrywy utworzone z porowatej, pylastej, miękkiej skały osadowej o barwie żółtej, powstają w wyniku nagromadzenia przez wiatr.

• Pustynie - o ogromnej powierzchni nagromadzenia ziaren piaszczystych, fragmentów skał, żwiru. Rodzaje pustyń:

1. kamienista zwana hamadą

2. żwirowa zwana serirem

3. piaszczysta zwana ergiem

4. pylasta zwana takyrem

ROZWÓJ RZEŻBY TERENU POD WPŁYWEM RUCHÓW MASOWYCH

Ruchy masowe są czynnikami kształtującymi wygląd stoków. Stoki zróżnicowane są pod względem:

1. nachylenia,

2. długości,

3. kształtu,

4. ekspozycji względem stron świata.

Ruchy masowe - tak nazywamy proces przemieszczania się mas zwietrzelinowych i skał luźnych po stoku pod wpływem zachwiania sił trzymających skały przy stoku w wyniku siły grawitacji.

Do grawitacyjnych ruchów masowych zaliczamy:

• obrywanie ,

• odpadanie,

• osuwanie,

• spełzywanie.

Stoki urwiste - tworzą się w wyniku przemieszczania się wzdłuż żlebów i gromadzenia się w dolnej części stoku materiału osypiskowego pod postaci stożków usypiskowych, będących w Tatrach stożkami piargowymi.

Osuwisko - jest to stosunkowo szybki zsuw skał i masy zwietrzelinowej po powierzchni zbocza.

RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD DESZCZOWYCH

• Spłukiwaniem - nazywamy działalność wody deszczowej lub roztopowej spływającej gęstymi nitkami po stoku, zmywającej cząstki zwietrzeliny, skutkując procesem erozja gleb, polegającej na wymywaniu z jej zawartości składników odżywczych dla roślin. Najczęściej zachodzi w klimacie monsunowym i podrównikowym.

• Wąwóz - forma powstała w wyniku erozji wgłębnej wód deszczowych na obszarach skał lessowych, ilastych lub gliniastych, powstaje jako wąska, głęboka dolina o stromych, urwistych zboczach. Proces pogłębiania wąwozu w czasie zmniejsza się a w konsekwencji zanika i przeobraża się w…

• Parów - jest to sucha dolina o płaskim akumulacyjnym dnie i łagodnym zboczu wykształconym w wyniku spełzywania, porośnięty darniową roślinnością.

• Uedy - są suchymi dolinami rzecznymi o stromych zboczach i wyrównanym dnie, rozwijające się po obfitych deszczach a kiedy wypełnione wodą tworzą na krótki okres czasu doliny rzeczne.

RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD W SKAŁACH ROZPUSZCZALNYCH

• Krasem - nazywamy ogół procesów i zjawisk występujących na terenach zbudowanych ze skał rozpuszczalnych. Mogą to być na przykład wapienie, dolomity, gipsy.

• Formami krasu powierzchniowego są:

1. formy ostańcowe,

2. lejkowate,

3. uwały,

4. polia,

5. wąwozy,

6. żebra,

7. żłobki.

• Formami krasu podziemnego są:

1. jaskinie,

2. formy naciekowe :stalaktyty, stalagmity, stalagnaty, draperie. perły, makarony,

3. ponory,

4. wywierzyska.

• Lejkami krasowymi - nazywamy okrągłe zagłębienia w powierzchni ziemi powstające w wyniku rozpuszczenia skał lub zapadnięcia się podpowierzchniowych komór czy jaskiń. Maja one zdolność powiększania się i łączenia ze sobą. Jest to proces prowadzący do rozwoju większych obniżeń krasowych zwanych uwałami. Dalsze powiększenie i łączenie lejków i uwałów może doprowadzić do wytworzenia się rozległych obniżeń o płaskim dnie zwanych często poljami. Ich charakterystyczna częścią są sterczące z ich dna wysokie skałki i pagórki ostańcowe.

• Wywierzysko - jest to miejsce wypływu na obszarach krasowych podziemnych potoków, strumieni i rzek na powierzchnię ziemi.

• Ponorem - nazywamy otwór, szczelinę lub korytarz wydrążony przez płynąca wodę na obszarach krasowych gdzie wody powierzchniowe wpływają pod powierzchnię ziemi.

• Ostańcem - zwiemy izolowany, często skalisty pagórek, będący pozostałością po pokrywie skalnej, która uległa zniszczeniu całkowitemu w wyniku erozji lub innych procesów niszczących.

Najbardziej znane zjawiska krasowe zachodzą w Polsce w:

1. Ojcowskim Parku Narodowym,

2. na Wyżynie Krakowsko - Częstochowskiej,

3. w Górach Świętokrzyskich - w jaskinia Raj,

4. w Tatrach Zachodnich - w jaskini Mroźnej,

5. w Sudetach Wschodnich.

… a na świecie:

1. na Kubie,

2. w USA,

3. w Słowenii,

4. Chinach,

5. na Jamajce,

6. w Czechach,

7. na Słowacji.

RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ WÓD PŁYNĄCYCH

1. Rodzajami erozji rzecznej są:

• Wgłębna - która polega na stopniowym pogłębianiu koryta rzecznego przez wody płynące

• Boczna - która polega na ustawicznym podcinaniu jej brzegów, prowadząc do przesunięcia się koryta rzecznego w dnie doliny i odbieganiu od osiowego kierunku płynięcia wód w rzece

• Wsteczna - która polega na cofnięciu się progu wodospadu, źródła i kierunku rozwojowego doliny w kierunku działu wodnego aż do momentu rozcięcia grzbietu przez koryto rzeczne.

Dolina - nazywamy podłużne obniżenie tereny, posiadające dno nachylone w jednym kierunku, wykształcone w wyniku erozyjnej działalności rzeki.

Szypoty - tak nazywamy drobne progi w skale, ułożone jako przegroda w korycie rzecznym.

2. Podział rzeki na 3 odcinki:

• w GÓRNYM odcinku - zachodzi proces erozji wgłębnej prowadząc do powstania V kształtnej doliny, erozji wstecznej prowadząc do powstania wodospadów.

• w ŚRODKOWYM odcinku - powstaje szereg przełomów oraz meandrów - czyli zakoli rzecznych powstałych w wyniku erozji bocznej. Cały proces nazywa się meandrowaniem, gdy płynąca rzeka płynie zakolami.

• w ŹRÓDŁOWYM odcinku - powstaje wywierzysko, źródło

• Deltą - nazywamy rozgałęzienie powstające przy płaskim wybrzeżu, małych różnicach przypływów, braku prądów morskich. W wyniku zamulenia następuje proces rozwidlania ramion.

• Ujściem lejkowatym - nazywamy powstające we współudziale silnych pływów morskich ujście rzeki, wnikanie fal w górę rzeki powodują jego zwężenie przy jednoczesnym niszczeniu brzegów koryta. Materiał transportowany przez rzekę jest przenoszony przy współudziale fal odpływu.

• Terasami rzecznymi - nazywamy spłaszczone fragmenty dolin rzecznych, oddzielonych od siebie krawędziami.

RZEŻBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ FAL I PRĄDÓW MORSKICH

• Klifami - nazywamy urwiska nadbrzeżne, powstające w procesie abrazji - czyli niszczenia brzegów morskich w wyniku działalności prądów i fal morskich, poprzez niesione okruchy skalne. Formą powstałą w wyniku tego procesu jest nisza abrazyjna.

• Plażą- nazywamy płaskie, piaszczyste lub żwirowe pasy wybrzeża, kształtowane przez dobijające do brzegu fale morskie

• Mierzeją - nazywamy wał z piasku zamykający całkowicie lub częściowo wody zatoki i tworząc teraz zalew, charakteryzujący się teraz małą amplitudą pływów, oraz dużym nagromadzeniem niesionego materiału - przykładem są wody Zatoki Gdańskiej

• Laguną - nazywamy płytkie przybrzeżne naturalne zbiorniki wodne połączone z morzem wąskimi kanałami dopływowymi, a oddzielone od morza barierami w formie lida.

• Lidem - nazywamy piaszczystą ławicę przybrzeżną utworzoną z naniesionego materiału piaszczystego przez prądy przybrzeżne i wynurzoną z wód morskich w wyniku jego obniżenia. Tak dzieje się w Zatoce Meksykańskiej i w okolicach Wenecji.

Wyróżniamy następujące typy wybrzeży morskich:

1. wybrzeże klifowe,

2. wybrzeże mierzejowo - zalewowe,

3. wybrzeże szerowe lub skierowe - powstające w konsekwencji zalania wodami morskimi obszaru polodowcowego, posiadającego liczne skaliste pagórki, niezliczoną ilość wysp i wysepek. Takim przykładem są wybrzeża szwedzkie i fińskie nadbałtyckie.

4. riasowe - tworzące się w konsekwencji zalania przez wody morskie dolin rzecznych na obszarach starych gór. Tak dzieje się w Bretanii.

5. dalmatyńskie - powstaje w wyniku zatopienia gór fałdowych z pozostawieniem ponad poziomem morza wystających ich najwyższych fragmentów. Tak wygląda właśnie wybrzeże Dalmacji nad morzem Adriatyckim.

6. fiordowe - powstające w wyniku zatopienia przez wody morskie dolnych fragmentów dolin lodowcowych, powstają długie kręte zatoki, będące wcześniej dolinami polodowcowymi. Takie jest wybrzeże Norwegii lub Islandii.

7. lagunowe - powstające wokół wyspy koralowcowych, morze posiada wysoką temperaturę wody. Tworzą się pierścieniowate atole - przykładem są laguny Oceanu Spokojnego.

RZEŹBIOTWÓRCZA DZIAŁALNOŚĆ LODOWCÓW I WÓD POCHODZĄCYCH Z ICH TOPNIENIA

Do działalności niszczącej lodowca należy:

1. wyorywanie okruchów i fragmentów dużych bloków z podłoża skalnego za pomocą zamrozu,

2. zdzieranie powierzchni skały poprzez nasuwanie się czoła lodowca,

3. wygładzanie powierzchni skalnej,

4. przekształcenie dolin górskich w doliny lodowcowe - z U-kształtnymi żłobami, w górnych częściach cyrkami lodowcowymi (czyli półkolistymi zagłębieniami otoczonymi z 3 stron skalistymi stokami) a po wytopieniu lodu wypełnionych wodami jeziornymi, jak to jest w przypadku Morskiego Oka,

5. tworzenie moren przez akumulacyjna działalność przesuwającego się lodowca. Rodzaje moren:

• morena powierzchniowa pokrywającą lodowiec,

• denna - w wyniku wytopienia lodu ostają się pokłady gliny zwałowej

• boczna - materiał przymarza do jego dna i bloków,

• wewnętrzna ,

• środkowa.

DZIAŁALNOŚĆ WÓD Z TOPNIEJĄCEGO LODOWCA

Płynąca woda tworzy kotły, płynie tunelami kształtując w podłożu rynny polodowcowe - tam również po cofnięciu lub wytopieniu się lodowca tworzą się misy wypełnione wodami jeziornymi.

• Ozami - nazywamy długie piaszczysto-żwirowe wały powstające w wyniku wytopienia się lądolodu

• Wysoczyznami - nazywamy obszary rozległych, niewysokich wzniesień utworzonych z materiału morenowego, otoczonych pradolinami.

• Sandrami - nazywamy pokłady odłożonego naniesionego materiału w wyniku transportującej działalności wód wypływających spod lądolodu.

---