ŻYCIE I TWÓRCZOŚC ŁUKASZA GÓRNICKIEGO
LITERATURA PARENETYCZNA:
Renesans ulubił sobie formę „ zwierciadła życia”(speculum vitae)- normatywny i postulatywny obraz człowieka ( człowieka w ogóle lub człowieka określonego stanu)
Do najbardziej znanych utworów parenetycznych należą „ Książę” Machiavellego oraz dzieło B. Castiglionego pt. „Il Cortegiano”, którego przeróbkę dokonał Górnicki- pt. „ Dworzanin polski”- (ukazał się w Krakowie w 1566 u Wirzbięty)
Inne znane utwory parenetyczne to „ Wierny poddany” Stanisława Orzechowskiego dedykowany Zygmuntowi Augustowi-przeredagowany i wydany przez Jakuba Górskiego
„ Żywot i śmierć Jana Tarnowskiego” napisany przez Orzechowskiego
Kallimach : „Vita et mores Gregorii Sanocei”
Biografistyka i parenetyka w czasach renesansu pokrywają się- biografia tworzy wzorzec świeckiego bohatera
Polską pracą parenetyczną jest „O doskonałym senatorze ksiąg dwoje” Wawrzyńca Goślickiego
ŁUKASZ GÓRNICKI:
Urodził się w 1527 w Oświęcimiu w rodzinie niezamożnych mieszczan
Wujem jego był Stanisław Kleryka -Gąsiorek, który zaopiekował się młodym Łukaszem
Zaczynał od służby w kancelarii podkanclerzego Samuela Maciejowskiego, potem studia włoskie, służba na dworze królewskim, potem sekretarz królewski i przełożony królewskiej biblioteki w Wilnie
Pomnożył majątek, uzyskał nobilitację
Za Batorego przypadło mu starostwo wasilkowskie
Etapy życia : studia we Włoszech, pobyt na dworze i wreszcie ustronie tykocińskie( które wykorzystał dla pracy literackiej)
„DWORZANIN” jest najważniejszym i pierwszym jego dziełem
poza tym napisał traktaty:
„ Rozmowa Polaka z Włochem o wolnościach i prawach polskich” ;
„Droga do zupełnej wolności...”
kronika wydarzeń współczesnych „ Dzieje w Koronie...”
przekład tragedii Seneki „ Troades” zatytułowany „Troas”
„Rzecz o pisowni”
„Dworzanin” jest oryginalną i śmiała przeróbką włoskiego dzieła „ Il Cortegiano” pióra Baldassarre Castiglionego( dla którego miejscem akcji stał się dwór w Urbino, sławny z wysokiej kultury humanistycznej)
„Il Cortegiano” kreśli portret idealnego dworzanina w dialogu w którym bierze udział aż 25 osób- przedstawiciele kleru, rycerstwa, poeci, artyści, dyplomaci,4 damy rozmawiają o miłości, literaturze, języku, zabawie i żarcie, o ustroju monarchicznym, pokoju, wojnie
*zarówno temat jak i sami rozmówcy formują kształt idealnego człowieka epoki
* rozmówcy są zróżnicowani i zindywidualizowani
Górnicki nazywa dialog „ grą rozmowną”
Parenetyka Castiglionego jest czymś więcej niż parenetyką stanu- jest próbą tworzenia wzorca idealnego człowieka - wykształconego i wytwornego-taki ideał może osiągnąć najłatwiej człowiek stanu dworskiego
„Dworzanin”- oryginalność przekładu
Górnicki przeniósł miejsce akcji do Polski, wprowadził postać Polaków
Dał tym samym początek metodzie polonizowanego przekładu
Rzecz w „Dworzaninie” dzieje się w 1549 r w willi biskupa krakowskiego i kanclerza koronnego Samuela Maciejowskiego w Prądniku koło Krakowa
Maciejowski jest inicjatorem „gier rozmownych”, choć sam potem w nich udziału nie bierze, odwołany dla spraw państwowej wagi
Rozmówcy są osobami konkretnymi i historycznymi-ale w rzeczywistości nigdy się w tym gronie nie spotkali
Górnicki tworzy sytuację idealną, a raczej hipotezę sytuacji
Rozmówcy w utworze to:
biskup Maciejowski
jego brat, kasztelan lubelski, Stanisław Maciejowski
Stanisław Wapowski
Wojciech Kryski-dyplomata i sekretarz królewski
Andrzej Kostka
Aleksander Myszkowski
Jan Derśniak
Stanisław Bojanowski
Stanisław Lupa Podlodowski
jest 9 uczestników i 9 portretów dwornych ludzi
kobiety w przeciwieństwie do oryginału włoskiego nie biorą udziału w dyspucie
Górnicki wybrał DIALOG-który otwierał perspektywy narracji anegdotycznej
utwór sytuuje się na pograniczu prozy narracyjnej
I księga zaczyna się czymś w rodzaju przemowy do czytelnika, w której Górnicki określa swój stosunek do oryginału, podaje też inne poza włoskim źródła
Utwór jest też zbiorem anegdot i facecji, które wywodzą się w zasadzie z twórczości ustnej i anonimowej, skąd przejmuje je piśmiennictwo
ANEGDOTA-pojawia się u Platona w dialogu” Uczta”, w pisarstwie historycznym- urozmaica tok relacji o dziejach politycznych lub odkrywa w postaci plotki prywatne, nie zawsze miłe dla bohaterów okoliczności ich życia, trzeci nurt to kaznodziejstwo-gdzie przytaczane były jako egzempla
ANEGDOTA-z gr. Nie wydany, nie opublikowany, jest ujawnieniem zdarzenia autentycznego, nieraz niedyskretnym
FACECJAMI-z łać.facetiae, nazywano w starożytności i w renesansie humorystyczne opowiadania oraz błyskotliwe i dowcipne sformułowania. Facjecja nie musi posługiwać się zdarzeniem autentycznym
Z anegdot i facecji powstały m.in. :Rejowe „Figliki”, cześć fraszek Kochanowskiego
Facecjonistyka rozkwitała w kulturze życia towarzyskiego wielkopańskiego dworu i szlacheckiego dworku
Elegancja , wytworność , wdzięk , kultura osobista - to kategorie wypełniające twórczość Górnickiego
Górnicki to jeden z tych wybitnych pisarzy doby staropolskiej, którzy aspiracje jednostki nauczyli się wiązać z ogólnospołecznym poziomem kulturalnym