Klasa: Pteridopsida

Morfologia - Sporofit zróżnicowany na łodygę, liście i korzenie. Łodyga - może być wzniesiona lub płożąca. Liście - charakterystyczną cechą klasy jest młodociana postać liścia: oś główna i boczne są pastorałowato zwinięte (uwaga! nie we wszystkich grupach). Blaszka liściowa duża, jedno lub wielokrotnie pierzastodzielna, w zarysie trójkątna lub owalna. Unerwienie liścia może być prymitywne, dychotomiczne i pierzaste, lub też siatkowate. Niekiedy liście podzielone są na trofofile (asymilacyjne) i sporofile (zarodnionośne). U tropikalnych epifitów (Platycerium) dwa rodzaje liści wegetatywnych. Jeden typ pełni funkcję asymilacyjną, drugie służą jako zbiorniki humusu i wody. Korzenie - wyjątkowo u niektórych rodzajów brak korzeni.

Zarodnie - Pteridopsida ogólnie charakteryzują się związaniem zarodni z liściem

- zarodnie leżą na szczytach odcinków liściowych albo wzdłuż brzegów liścia, ale najczęściej są one na dolnej stronie liścia, na zakończeniu albo wzdłuż wiązek przewodzących

- u form prymitywnych zarodnie ze ściankę zbudowaną z wielu warstw komórek - paprocie grubozarodniowe; zarodnia taka pęka szczeliną na szczycie. Bardziej zaawansowane formy mają ściankę zarodni jednowarstwową - paprocie cienkozarodniowe - należy do nich 99% paproci

- wykazują tendencje do skupiania się i zrastania; zarodnie zebrane w grupy tworzą tzw. kupki (sori); grupy zrośniętych zarodni tworzą synangia

- pojedyncza kupka składa się z wypukłości, utworzonej przez tkankę liścia tzw. łożysko, do którego przyrośnięte są długie trzoneczki pojedynczych zarodni. Zarodnie tworzące kupkę osłonięte są często przez błoniaste lub łuskowate wyrostki epidermy blaszki liściowej lub łożyska tworząc tzw. zawijkę (indusium)

- zarodnie w kupkach dojrzewają jednocześnie (cecha prymitywna) lub niejednocześnie (cecha progresywna - występuje tu dłuższy cykl zarodnikowania). Generalnie dojrzewanie zarodni może być jednoczesne, stopniowe lub mieszane. Stopniowe postępuje najczęściej od środka kupki do brzegów

- pojedyncza zarodnia może otwierać się nieregularnie albo prawidłową szczeliną w określonym kierunku. Zwykle zarodnia otwiera się regularnie za pomocą tzw. pierścienia (annulus). Pierścień to warstwa komórek o nierównomiernie pogrubionych ściankach, które dojrzewając wysychają i rozrywają ściankę zarodni. U form wyspecjalizowanych otwarciu zalążni towarzyszy odrzucenie jej górnej części do tyłu.

- większość paproci to formy jednakozarodnikowe (homosporyczne), wytwarzające obupłciowy gametofit, nieliczne to formy różnozarodnikowe (heterosporyczne)

Gametofit - tzw. przedrośle (protalium)

- u form prymitywnych jest bezzieleniowy i współżyje z grzybami, u form bardziej zaawansowanych jest samożywny zielony

- najczęściej ma postać zielonej blaszkowatej plechy rozwijającej się na powierzchni podłoża. Na spodniej części z reguły występują chwytniki

- plemnie i rodnie mogą powstawać endogenicznie, wówczas na powierzchni przedrośla widać tylko ich ujścia albo egzogenicznie i wtedy sterczą na krótkich trzoneczkach

- rodnie są butelkowatego kształtu, z krótką szyjka i komórką jajową w dolnej części; plemnie są kształtu kulistego; zapłodnienie następuje w wodzie

- plemniki są wydłużonego śrubowatego kształtu, wielorzęskowe

P. Klasa: OPHIOGLOSSIDAE

- sporofit składa się z podziemnej, krótkiej i bezzieleniowej łodygi, wydającej co roku najczęściej jeden liść

- liść - blaszka liściowa podzielona na dwie części: zarodnionośną i asymilacyjną. Trofofilowa część liścia bywa różnego kształtu (np. całobrzega, prosta, owalna lub wachlarzowato podzielona). Część sporofilowa ma liczne dodatkowe elementy przewodzące. Liście w rodzaju Ophioglossum nie skręcają się pastorałowato

- zarodnie są stosunkowo duże, kuliste ustawione terminalnie na krótkich trzoneczkach (Botrychium) lub być pogrążone w tkance liścia (Ophioglossum). Do każdej zarodni dochodzi odrębna wiązka przewodzącą. Ściana zarodni jest wielowarstwowa, brak specjalnych mechanizmów otwierających, pęka szczeliną na szczycie

- paprocie jednakozarodnikowe

- gametofit - podziemny, bezzieleniowy, współżyje z grzybami. W najmłodszej swojej części posiada on zagłębione butelkowate rodnie i kuliste plemnie

- zarodek - rozwija się bardzo powoli, początkowe jego stadia aż do wytworzenia pierwszych organów (liść i pierwotnego korzenia) mogą trwać kilka lat.

Botrychium lunaria - podejźrzon księżycowy - pospolity gatunek, rośnie na łąkach i trawiastych zboczach w całej Polsce. Płona część wydłużona, o odcinkach górnych klinowatych, całobrzegich lub karbowanych, szczytowych półksiężycowatych, część zarodnionośna długoogonkowa

Ophioglossum vulgatum - nasięźrzał pospolity - wilgotnych Polsce spotykany na wilgotnych łąkach, trawiastych miejscach, brzegach lasów. Płona część liścia jajowata lub lancetowata, siatkowato unerwiona, część zarodnionośna kłosokształtna

P. Klasa: OSMUNDIDAE

- sporofit - nierozgałęziona łodyga, która w przypadku rodzaju Osmunda jest ukryta w glebie, nad ziemią znajduje się jedynie pióropusz liści, na łodydze liczne korzenie przybyszowe

- liście - duże (do 2-3 m), ułożone na pędzie skrętolegle; blaszka pierzasto podzielona. U przedstawicieli rodzaju Osmunda, blaszka liściowa jest zwykle podzielona na górną albo środkową część sporofilową i pozostałą cześć trofofilową

- zarodnie leżą na dolnej stronie sporofilów, wzdłuż bocznych nerwów, w skupieniach podłużnych (ale nie kupki), bez zawijki. Zarodnie mają krótki i gruby trzonek, ścianę 1 lub 2-warstwową. Na szczycie tworzy się prymitywny pierścień

- paprocie jednakozarodnikowe

- gametofit ma postać zielonej, mięsistej plechy, z żeberkiem środkowym

Osmunda regalis - długosz królewski - roślina chroniona; rośnie w wilgotnych lub podmokłych miejscach na niżu. Szczytowa (lub środkowa) część liścia zarodnionośna. Długosz królewski jest jedynym w Europie przedstawicielem bardzo starej rodziny długoszowatych, której pierwsze formy istniały na ziemi już w okresie węglowym (250 milionów lat temu). Długosz jest rośliną terenów podmokłych. Przejawia dużą wrażliwość na brak wody. Zamieszkuje torfowiska, bagniska, bory bagienne. W Polsce należy do gatunków ustępujących z powodu degradacji jego naturalnych siedlisk (melioracje, osuszanie, eksploatacja torfu). Nigdzie nie występuje masowo. Posiada rozproszone stanowiska w liczbie około 130, zlokalizowane głównie na niżu. Najliczniejsze reprezentacje długosza zachowały się na wyspie Wolin i Uznam na Pomorzu, w okolicach Łodzi i Kalisza, w Puszczy Niepołomickiej i Kotlinie Sandomierskiej. W polskiej tradycji długosz królewski znany jest jako „kwiat paproci”. Chodzi tu o liście zarodnionośne, nie zaś kwiat sensu stricto, gdyż paprocie jako rośliny zarodnikowe takowego nie wykształcają. Owe „kwiaty” wedle starego podania, pojawiają się w niedostępnych miejscach tylko w święto Kupały, tj. w czasie letniego przesilenia Słońca z 23 na 24 czerwca. Nocne świecenie „kwiatu paproci” jest zjawiskiem wytłumaczalnym. Otóż w czasie zarodnikowania paproci jej liście zarodnionośne często obsiadają roje świetlików powodujących zjawisko świecenia

P. Klasa: POLYPODIIDAE

- podklasa obejmująca ogromną większość dzisiejszych paproci, wykazujących rozmaitość form

- sporofit - łodyga przeważnie podziemna o charakterze kłącza, ścielącego się po powierzchni podłoża albo kilka centymetrów pod jego powierzchnią. Dość liczne, na ogół słabo rozgałęzione korzenie przybyszowe wyrastają z kłącza pojedynczo w nieregularnych odstępach. Liście o różnorodnej formie: bardzo małe i dość duże do kilku metrów, o blaszce pierzasto podzielonej (Pteridium), wcinanej (Polypodium) lub niepodzielonej (Phyllitis)

- zarodnie występują na brzegu liści lub pod spodem zebrane są w kupki, zawijka obecna lub brak. Zarodnie na długich i cienkich trzoneczkach. „Mieszane” dojrzewanie zarodni. Otwieranie zarodni za pomocą pierścienia. Ściana zarodni jednowarstwowa

- paprocie w większości jednakozarodnikowe

- gametofit - zielony, delikatny, plechowaty lub nitkowaty, przymocowany do podłoża za pomocą chwytników

Phyllitis scolopendrium -  języcznik zwyczajny - to paproć chroniona, wyróżniająca się posiadaniem pojedynczych, całobrzegich liści. Jest to roślina wapniolubna, występująca przede wszystkim w lasach bukowych. Krótkie kłącze ma zaledwie pół centymetra grubości. Tworzące gęstą kępę liście dorastają do 80 cm długości. Mają bardzo charakterystyczny, językowaty kształt. Blaszka liściowa jest niepodzielna, o zwężonym wierzchołku i sercowatej nasadzie. Brunatny ogonek pokryty jest łuskami. Podłużne kupki zarodni rozmieszczone są równolegle na spodniej stronie liścia. W młodości chronione są przez zawijkę. Wysiane jasnobrunatne zarodniki kiełkują po około 50 dniach. Języcznik zwyczajny to paproć cieniolubna, spotykana między innymi w Pieninach i Ojcowskim Parku Narodowym.

Pteridium aquilinum - orlica pospolita - roślina kosmopolityczna, występująca na całym świecie (z wyjątkiem dalekiej północy i pustyń). W Polsce w całym kraju, zwłaszcza na siedliskach suchych, ubogich, w lasach sosnowych, na polanach, terenach porolnych. W niektórych rejonach roślina jadalna (Daleki Wschód, Nowa Zelandia), uważana jednak za rakotwórczą.

Polypodium vulgare - paprotka zwyczajna - jest rośliną zimotrwałą. Paprotka zwyczajna podlega częściowej ochronie gatunkowej Z długiego, płożącego się kłącza (o słodkawym smaku) wyrastają pojedyncze liście. Są one jasnozielone, pojedynczo pierzaste, podłużne odcinki są na końcach zaokrąglone, u nasady zrośnięte ze sobą. Na ich spodniej stronie znajdują się duże, żółtawe kupki zarodni, kształtu kulistego. Jest to jedna z najczęściej spotykanych paproci. Preferuje miejsca częściowo zacienione. Osiąga do 40 centymetrów długości. Kłącza paprotki pospolitej stosowano w medycynie ludowej jako lek na gruźlicę, lek wykrztuśny, a także jako środek przeczyszczający oraz działa toksycznie na pasożytnicze robaki jelitowe.

Kolejne dwie podklasy Marsileidae i Salviniidae to paprocie różnozarodnikowe, żyjące w środowisku wodnym lub bagiennym

P. Klasa: SALVINIIDAE

- sporofit - ma postać drobnej, pływającej roślinki, u której trzy okółkowo ustawione liście są heteromorficzne. Dwa niepodzielone, o jajowatej blaszce pływają na powierzchni wody, trzeci liść posiada blaszkę silnie wcinaną, znajduje się pod wodą i wygląda jak korzenie (których salwinia, jako roślina swobodnie pływająca, nie ma). Tkanka przewodząca jest silnie zredukowana, a szczególnie elementy przewodzące wodę, co jest charakterystyczne dla roślin wodnych

- zarodnie - ściana zarodni zbudowana z jednej warstwy komórek; zarodnie skupione są w kulistych albo elipsoidalnych sporokarpiach, tworzących się u nasady liścia zanurzonego. Wszystkie sporokarpia tego samego osobnika są zewnętrznie jednakowo wykształcone. Ściana sporokarpium zbudowana jest z dwóch warstw, między którymi znajduje się komora powietrzna. W jednych sporokarpiach znajdują się mikro- w drugich makrosporangia. Sporokarpia z dojrzałymi zarodniami opadają na dno zbiornika wodnego, gdzie gniją ich ściany a pojedyncze zarodnie wypływają na powierzchnię

- gametofit - mikrospory tworzą drobne przedrośle męskie, zbudowane z jednej komórki przedroślowej i dwóch uproszczonych plemni z czterema plemnikami każda, plemniki wielowiciowe; makrospora tworzy większe przedrośle żeńskie, na szczycie którego umieszczone są rodnie

Salvinia natans - salwinia pływająca - u nas w rozproszonych stanowiskach na całym niżu w stawach i jeziorach; roślina objęta całkowitą ochroną; często hodowana w akwariach otwartych, gdzie zapobiega glonom zacieniając części akwarium i zużywając związki mineralne z wody. Blade liście są znakiem niedoboru mikrozwiązków

Obok rodzaju Salvinia, w p. klasie Salviniidae występuje rodzaj Azolla. Rośliny z tego rodzaju można spotkać w sprzedaży w niektórych sklepach ogrodniczych. Azolla pochodzi z cieplejszych rejonów U.S.A, jednak może zimować także w niektórych krajach Europy (w postaci pączków śpiących). Roślinę tą charakteryzują bardzo drobne listki zachodzące na siebie niczym łuski. Łodyga, z której wyrastają jest bardzo krucha, niewidoczna i dychotomicznie rozgałęziona-dorasta maksymalnie do 7cm. Młode listki są jasnozielone z odcieniem szarości, później przebarwiają się na czerwono-brązowe. Roślina wytwarza długie, niepierzaste korzenie. Ciekawostką jest jej symbioza z niektórymi glonami, potrafiącymi wiązać azot atmosferyczny. W oczku wodnym azolla powinna rosnąć w miejscu nasłonecznionym, choć toleruje też nieduże zacienienie. Zawsze lepiej się udaje w wodzie miękkiej bez przepływu

1

---