CHOROBY PSYCHICZNE - PERSPEKTYWA SOCJOLOGICZNA
1. Zdrowie psychiczne i choroba psychiczna.
Powszechnie jako zdrowie psychiczne rozumiemy stan dobrego emocjonalnego samopoczucia, umożliwiającego sprawne funkcjonowanie w kręgu społecznym, uzyskiwanie satysfakcjonujących osiągnięć i rozwój osobowości. Psychika człowieka podlega nieustannemu działaniu bardzo wielu bodźców, które często przekraczają jego zdolności adaptacyjne. Powoduje to zaburzenia równowagi psychicznej, które prowadzą do wzmożonych stanów napięcia emocjonalnego i narastania konfliktów wewnętrznych, a w rezultacie do choroby psychicznej.
Choroba psychiczna definiowana jest jako zaburzenia psychiczne charakteryzujące się zmianami chorobowymi w zakresie myślenia, świadomości, intelektu, woli, uczuć, działania i innych funkcji psychicznych, prowadzących do znaczących niekiedy zaburzeń zachowania w środowisku społecznym.
2.Uwarunkowania powstawania chorób psychicznych.
Na powstawanie i częstość powstawania chorób psychicznych ma wpływ wiele czynników, takich jak klasa społeczna, dziedziczenie genetyczne, wiek, płeć, miejsce zamieszkania oraz stres.
Już dawno udokumentowano istnienie zależności i uwarunkowań między strukturą społeczno-ekonomiczną, czyli klasami społecznymi, a występowaniem zaburzeń psychicznych. W latach 1960-1961 Leo Levy i Louis Rowitz przeprowadzili badanie, którego wynikiem był wniosek o największej koncentracji ostrych psychoz, głównie schizofrenii i zaburzeń psychicznych związanych z alkoholem, w najuboższych dzielnicach i najniższych klasach społecznych.
Inne badanie nad rolą klasy społecznej w rozpowszechnieniu zaburzeń psychicznych, przeprowadzone przez Leo Strole'a i współpracowników, potwierdziło wyniki poprzednich studiów. Stwierdzono również znacznie więcej zaburzeń emocjonalnych w grupie osób, których pozycja społeczno-ekonomiczna w ostatnim okresie się obniżyła albo pozostała na tym samym poziomie. Istotnym rezultatem tych badań było wykrycie znaczenia stresu jako ważnego składnika zaburzeń psychicznych, a przynależność do niższych klas społecznych jest potencjalnie dodatkowym czynnikiem stresującym. Klasa społeczna spełnia w tym przypadku rolę dodatkowego czynnika zagrożenia.
Cockerham, Kessler, Kohn, Anges Miles i wielu innych badaczy przedstawia trzy podstawowe hipotezy wyjaśniające wzajemne związki, uwarunkowania i zależności między klasami społecznymi a częstością występowania zaburzeń psychicznych. Pierwsza hipoteza odwołuje się do przyczyny genetycznej, utrzymując, że w niższych klasach społecznych w wyniku dziedziczenia genetycznego jest większe rozpowszechnienie podatności na rozwój zaburzeń psychicznych. Druga hipoteza łączy się ze stresem społecznym i sugeruje, że członkowie niższych klas społecznych są obiektami większych stresów wynikających ze złych warunków życia, większych problemów z pracą, mają bowiem mniejsze zasoby środków materialnych, mniejsze możliwości oparcia społecznego, a przy większych obciążeniach emocjonalnych i mniejszych umiejętnościach psychologicznych znacznie gorzej radzą sobie z nimi i codziennymi problemami życiowymi, w porównaniu z członkami klas średnich i wyższych. Trzecia hipoteza uznaje selekcję społeczną za główny czynnik warunkujący większe rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych w niższych klasach społecznych. Składa się ona z dwóch subhipotez. Jedna - hipoteza dryfu - utrzymuje, że osoby zaburzone psychicznie, przez fakt złego funkcjonowania społecznego w swoisty sposób dryfują w dół struktury społecznej. Druga - hipoteza resztkowa lub osadowa - stwierdza, że osoby zdrowe psychicznie awansują do klasy wyższej i pozostawiają osoby gorzej przystosowane społecznie, w tym także osoby z zaburzeniami psychicznymi, które „osadzają” się w klasie niższej.
Kolejnym czynnikiem jest wiek. Zależność między wiekiem a zdrowiem psychicznym staje się coraz ważniejsza, ponieważ w populacjach większości krajów świata rośnie odsetek ludzi w podeszłym wieku. Zwiększa się liczba zaburzeń psychicznych związanych z podeszłym wiekiem, takich jak demencje, w tym choroba Alzheimera, psychozy starcze i wszelkie zaburzenia funkcjonowania psychicznego (pamięci, orientacji, osobowości itp.), często prowadzące do zachowań agresywnych i tendencji samobójczych łączących się z późnymi zaburzeniami depresyjnymi.
Z perspektywy socjologicznej płeć jest szczególnie ważną zmienną w odniesieniu do socjopsychosomatycznych uwarunkowań i rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych. Chociaż prawdopodobieństwo znalezienia się w szpitalu psychiatrycznym jest trochę wyższe dla mężczyzn, to jednak kobiety są w większym stopniu narażone na stresy związane z ich rolą społeczną i seksualną. Kobiety są stereotypowo widziane jako bardziej submisywne, zależne, bardziej emocjonalnie reagujące nawet na małe sytuacje kryzysowe i w ogóle bardziej afektywne, zarozumiałe i mniej obiektywne. Cechy przypisywane mężczyznom stanowią odwrotność opisanych powyżej. Ten sposób postrzegania odmienności płci prowadzi do wielu nierówności w życiu społecznym, ekonomicznym i politycznym. Kobiety są bardziej podatne na zaburzenia lękowe i depresje. Częściej rozpoznawane są u nich psychozy afektywne. Natomiast mężczyźni są bardziej podatni na występowanie zaburzeń osobowości i uzależnień od substancji psychoaktywnych.
Zdaniem Cockerhama, małżeństwo może być czynnikiem zapobiegającym dystresom psychologicznym (dystres - stres, z którym sobie nie radzimy, prowadzący do negatywnych skutków zdrowotnych i społecznych, według Hansa Sely'ego) tylko w przypadku gdy jakość stosunków małżeńskich jest dobra. Wpływ zmiennej stanu cywilnego na zdrowie psychiczne jest kwestionowany ze względu na czynnik selekcji społecznej, który wskazuje, że ludzie będący w związkach małżeńskich istotnie statystycznie rzadziej zapadają na choroby psychiczne, gdyż sam fakt znalezienia partnera i zawarcia małżeństwa oraz jego utrzymywanie świadczy o ich kompetencjach społecznych, w tym także o dobrym stanie zdrowiapsychicznego.
Wiele badań poświęcono szukaniu zależności i różnic między życiem w miejskim lub wiejskim środowisku a ich wpływem na występowanie zaburzeń psychicznych. Podsumowując ich wyniki można stwierdzić, że rozpowszechnienie zaburzeń psychicznych na wsi nie jest na ogół dużo niższe niż w miastach. Różny jest rodzaj zaburzeń. Wśród mieszkańców wsi częściej występują zaburzenia afektywne, głównie depresyjne, których najważniejszymi przyczynami mogą być większa izolacja społeczna i mniej bodźców kulturowych. Wśród mieszkańców miast, szczególnie w dużych metropoliach, notuje się większe rozpowszechnienie psychoz schizofrenicznych, zaburzeń lękowych i zaburzeń osobowości.
W ramach socjologicznych badań problemów zaburzeń psychicznych próbowano także ustalić wpływ migracji wewnętrznych i międzynarodowych na zdrowie psychiczne, ale poza różnymi problemami, zwłaszcza adaptacji kulturowej, socjoekonomicznej, językowej itp., nie stwierdzono żadnych istotnych zależności i uwarunkowań między zjawiskami migracyjnymi a rozpowszechnieniem zaburzeń psychicznych.
3. Społeczne wyobrażenia o chorobach psychicznych
CZY CHOROBY PSYCHICZNE SĄ ULECZALNE?
Polacy stosunkowo optymistycznie zapatrują się na uleczalność chorób psychicznych.
Ponad połowa (58%) uważa, że ludzie psychicznie chorzy mają szansę wyzdrowienia, a zaledwie jedna trzecia (31%) jest zdania, że pozostaną chorzy do końca życia.
Opinie na ten temat zależą przede wszystkim od poziomu wykształcenia badanych - im jest on wyższy (a więc im lepsze poinformowanie, większa wiedza w tym zakresie), tym
więcej pozytywnych opinii na temat szans wyzdrowienia osób chorych psychicznie.
Pewien wpływ na tę ocenę mają także doświadczenia respondentów w kontaktach
z osobami chorymi psychicznie. We wszystkich grupach badanych przeważają liczebnie ci, którzy dostrzegają szansę wyzdrowienia, jednak częściej można ich spotkać wśród badanych znających chorych i ich problemy wyłącznie z mediów i literatury. Symptomatyczne, że sceptycyzm w tej sprawie częściej niż pozostali wyrażają ankietowani deklarujący bezpośredni, osobisty kontakt z chorymi oraz ci, którzy nie mieli z nimi żadnej styczności.
JAK ZACHOWUJĄ SIĘ OSOBY CHORE PSYCHICZNIE?
Blisko połowa badanych (45%) uważa, że osoby chore psychicznie prawie zawsze
zachowują się niezrozumiale. Niewiele mniejsze grupy są zdania, że chorzy niemal zawsze
mówią od rzeczy (43%), zaniedbują swój wygląd lub higienę (42%), przejawiają niepokój
(41%). Pozostałe zachowania uznawane są przez ankietowanych za mniej specyficzne (mniej
wskazań, że prawie zawsze występują u osób psychicznie chorych).
4. Społeczne postawy wobec psychicznie chorych
Choroba psychiczna 100, 200 lat temu wzbudzała lęk, a chorych izolowano w ciemnych pomieszczeniach, traktowano gorzej niż przestępców. To uważano za leczenie.
Obecnie powstało wiele instytucji zajmujących się problematyką zdrowia i higieny psychicznej.
CO ODCZUWAJĄ ZDROWI SPOTYKAJĄC OSOBĘ CHORĄ PSYCHICZNIE?
Zdaniem ankietowanych, bezpośredni kontakt z osobą psychicznie chorą najczęściej wywołuje współczucie połączone z zakłopotaniem. Na kolejnych miejscach pojawiają się bezradność, strach oraz litość. Pozostałe reakcje ujawniane są znacznie rzadziej. Należą do nich zarówno zaciekawienie, jak i obojętność. Niewielu respondentów jest też skłonnych mówić w tym kontekście o szacunku dla osób chorych psychicznie. Równie sporadycznie wymieniane są takie reakcje negatywne, jak rozbawienie lub odraza, pogarda czy złość. Trzeba jednak podkreślić, że odrazę, pogardę lub złość, które oznaczają silną niechęć i mogą ujawniać społeczne odrzucenie osób chorych, dostrzega u innych (a może i - przy założeniu projekcji własnych odczuć - u siebie) prawie co ósmy respondent (12%).
CZY CHOROBY PSYCHICZNE UKRYWA SIĘ PRZED INNYMI?
We wszystkich grupach społeczno-demograficznych przeważa pogląd, że choroby
psychiczne przynoszą wstyd osobom chorym oraz ich najbliższym i w związku z tym
zazwyczaj są ukrywane przed innymi. Opinię tę podzielają niemal wszyscy uczniowie i studenci, jest ona powszechna także wśród badanych o wysokiej pozycji społeczno-zawodowej i ekonomicznej, natomiast rzadziej odnotowujemy ją u ludzi gorzej wykształconych, o niższych kwalifikacjach zawodowych, u bezrobotnych oraz mieszkańców
wsi, chociaż również w tych środowiskach jest to opinia dominująca.
JAK OKREŚLANE SĄ OSOBY PSYCHICZNIE CHORE?
Większość respondentów (60%) zetknęła się w swoim otoczeniu z określeniami chorych psychicznie, które mają wyraźny wydźwięk pejoratywny. Przytoczone żargonowe
epitety nawiązują czasem do utraty kontroli nad zachowaniem, do jego agresywności,
nieprzewidywalności, odmienności bądź nienormalności, albo do sugerowania słabości
intelektualnej, czasem jednak pełnią wyłącznie rolę nieżyczliwej lub obraźliwy etykiety.
Zaledwie co trzeci badany (34%) przytacza określenia neutralne, opisowe podkreślające występowanie choroby, słabej odporności lub równowagi psychicznej, inwalidztwa, kalectwa, niesprawności, a także wyrażające zrozumienie, współczucie. Neutralne określenia osób chorych psychicznie respondenci odnotowują na ogół tym częściej, im lepiej są wykształceni, zajmują wyższą pozycję zawodową, mają lepszą sytuację finansową i warunki materialne, a także im większa jest miejscowość, w której mieszkają. Z prawidłowości tej wyłamują się jedynie rolnicy, którzy przytaczają neutralne określenia prawie równie często jak przedstawiciele kadry kierowniczej i inteligencji.
DYSTANS SPOŁECZNY WOBEC CHORYCH PSYCHICZNIE
Z przedstawionego wykresu wynika, że osoby, które leczyły się psychiatrycznie, byłyby narażone na społeczne odrzucenia głównie w sytuacjach pełnienia ról związanych z odpowiedzialnością za los dzieci respondentów, ich samych oraz ich społeczności lokalnej. Spotkałyby się natomiast z tolerancją, gdyby powierzono im role mniej znaczące w życiu badanych.
CZY CHORZY PSYCHICZNIE SĄ W POLSCE DYSKRYMINOWANI?
Ankietowani uważają, że chorzy psychicznie są w Polsce traktowani gorzej niż inni,
przede wszystkim gdy chodzi o prawo do pracy, zatrudnienia (83%), poszanowania godności
osobistej (67%), ochrony majątku (61%) oraz - w mniejszym stopniu - sprawiedliwego sądu
(48%). Podzielone są opinie na temat prawa osób psychicznie chorych do opieki społecznej
(42% uważa, że są traktowane jak inne, a 40% - że są dyskryminowane). Jedynie gdy chodzi
o prawo do leczenia, przeważa przekonanie, że chorzy ci są traktowani na równi z innymi
(50% wobec 34% wskazujących na dyskryminację).
5. Higiena psychiczna i profilaktyka
Pod pojęciem higieny psychicznej rozumiemy naukę o zdrowiu psychicznym człowieka albo grupy społecznej np. dzieci w wieku przedszkolnym, szkolnym, młodzieży w wieku szkolnym. Nauka ta obserwuje i bada czynniki, które w pozytywny sposób wpływają na zdrowie psychiczne.
Zadania higieny psychicznej:
· polegają na zapobieganiu zaburzeniom psychicznym poprzez stworzenie optymalnych warunków rodzinnych, szkolnych i społecznych
· mają na celu uodpornienie człowieka na ujemne działania współczesnego świata
· dokonania analizy różnorodnych czynników wpływających ujemnie na rozwój psychiczny - wskazana pomoc psychologów.
Wymagania stawiane przed każdym powinny odpowiadać do jego możliwościom, być przystosowane do wieku, stanu zdrowia i indywidualnych cech osobowości. Należy dbać o odpowiednią ilość snu, ustalić ilość posiłków i dobrze zorganizować cały dzień planując wypoczynek.
Bibliografia:
Brodniak W., Choroba psychiczna w świadomości społecznej,(s.162-176), Warszawa 2000.
Wilczek-Rużyczka E., Komunikowanie się z chorym psychicznie, (s.45,46), Lublin 2007
http://www.cbos.pl