Styl poznawczy - preferowany przez osobę sposób funkcjonowania poznawczego; przejaw indywidualności człowieka; pozwala percypować świat zewnętrzny i stawiane wymagania w sposób umożliwiający godzenie tych wymagań z realizacją indywidualnych, temperamentalnie i osobowościowo uwarunkowanych potrzeb. Styl poznawczy nazywany jest niekiedy osobowością intelektualną człowieka, opisuje bowiem intelekt w terminach preferowanego wykonywania czynności poznawczych, a nie w terminach poprawności czy skuteczności owego działania (Nęcka, 2002).
Dotychczas opisane wymiary stylów obejmują listy zawierające ok. 20 pozycji. Style klasyfikuje się głównie w kontekście procesów poznawczych. W tych ramach dominują opisy stylów jako oddzielnie rozpatrywanych, dwubiegunowych wymiarów. Niezależnie od tych prostych klasyfikacji podejmuje się również próby stworzenia ogólnej teorii struktury stylów. W teorii Nosala zakłada się, że dla wszystkich stylów wspólny jest mechanizm przeszukiwania pola informacyjnego wzbudzonego przez sytuację, a różnice w sposobach realizacji tego procesu zależą od zakresu ekwiwalentności pojęciowej i kontroli zachowania. Jak dotąd opisano główne style poznawcze: zależność-niezależność od pola percepcyjnego, zaostrzanie-wygładzanie śladów pamięciowych, szerokość kategorii pojęciowych, ekwiwalentność pojęciową, impulsywność-refleksyjność, umiejscowienie kontroli. To są najsolidniej zbadane style, których listę otwiera wymiar odkryty przez Hermana Witkina (Strelau, 2008). Witkin (1949) odkrył, że osoby zależne od pola wolniej znajdują figurę geometryczną zamaskowaną w tle, a więc mają trudności w strukturalizowaniu informacji, cechuje je styl bierny, rozproszony. Osoby niezależne od pola szybko wykrywają figury ukryte w tle, manifestując styl aktywny i analityczny (Strelau, 2008). Witkin stwierdził też, że ze stylami percepcji wiążą się różne formy zaburzeń procesu adaptacji.
Jak można wyjaśnić związek pomiędzy zależnością-niezależnością od pola a kompetencjami interpersonalnymi?
1. zależność od pola to kierowanie się wskazówkami zewnętrznymi w działaniu oraz akceptowanie istniejącej już organizacji pola. Zależność od pola idzie w parze z zainteresowaniami naukami społecznymi, potrzebą kontaktów międzyludzkich i konformizmem. Wśród patologii należy wymienić: trudności związane z brakiem kontroli impulsów, nerwicowość, histeria;
2. niezależność od pola, to kierowanie się wewnętrznymi standardami oraz skłonność do burzenia zastanej już organizacji pola. Patologią jest tu: nadmierna kontrola, dystans emocjonalny, schizofrenia.
Kobiety i dziewczęta wykazują większą zależność od pola, niż mężczyźni, jednak z wiekiem granica ta ulega zatarciu.
zależności stylu poznawczego od czynników środowiskowo-wychowawczych:
Badano różne społeczności, porównując je między sobą (ortodoksyjni Żydzi - protestanci, plemiona Temme - Mande). Wykazano, że osoby zależne od pola były kontrolowane w dzieciństwie (ortodoksyjni Żydzi, plemiona Temme). Niezależni od pola, to ci, gdzie wychowanie było bardziej demokratyczne (protestanci, plemiona Mande). Ponadto wykazano istotność relacji matka-syn w zakresie np. dominacji.
Rola adaptacyjna inteligencji w życiu codziennym
Rodzaj procesów poznawczych uczestniczących w rozwiązywaniu testów inteligencji, t.j. abstrahowanie, kontrastowanie, wnioskowanie, wynajdywanie podobieństw i różnic - to jednostki składowe inteligencji przejawiającej się w rozumowaniu, rozwiązywaniu problemów łatwości ujmowania nowych treści. Żyjemy w czasach rozwiniętej technologii, w coraz mniej zrozumiałych warunkach ekonomicznych, to m.in. powoduje, że codzienne funkcjonowanie wymaga angażowania skomplikowanych procesów poznawczych.
Badania longitudinalne Lee Termana (nad losami wybitnie zdolnych 11-latków)
Poziom inteligencji a powodzenie życiowe - dzieci wybitnie zdolne charakteryzowały się wcześniejszym rozwojem funkcji psychicznych, zwłaszcza poznawczych, szybciej osiągały dojrzałość szkolną, pod w/w względami wyprzedzały rówieśników. Wiele osób z b. wysokim IQ osiągnęło sukces, ale nie wszyscy. Taki wynik stał się powodem kolejnych badań T., w których porównał osoby z b. wysokim IQ i osiągnięciami oraz z podobnymi uzdolnieniami, ale bez osiągnięć: wnioski: osoby o wysokich osiągnięciach charakteryzowały się lepszym zdrowiem psychicznym, większą stałością emocjonalną i lepszym przystosowaniem społecznym. O sukcesie decyduje nie tylko inteligencja, ale też cechy osobowości, głównie dominujące w inteligencji emocjonalnej oraz społecznej.
Inteligencja a wykształcenie - wysokie IQ pozwala przewidywać sukces szkolny, a niski poziom zapowiada trudności szkolne przekonujących danych dostarczyli Richard Herstein i Charles Murray, 1994). Wpływ czynników na powodzenia i niepowodzenia szkolne: poziom IQ, SES rodziców (mniejszy wpływ niż inteligencja). Związek poziomu wykształcenia z inteligencją jest złożony i wpływ obu tych czynników na siebie ma charakter obustronny.
Wykształcenie/inteligencja/zarobki - w sytuacji kontrolowanego poziomu wykształcenia, istnieje związek między wysokością zarobków a poziomem inteligencji (Wiliams, 1997), ale okazuje się też, że poziom wykształcenia idzie w parze z wysokością zarobków, niezależnie od poziomu inteligencji. Badania Herrnsteina i Murraya wskazują, że poziom IQ nie jest najważniejszą determinantą wysokości zarobków.
Związek inteligencji z ubóstwem i patologią życia codziennego - okazuje się, że poziom inteligencji jest dobrym predyktorem ubóstwa jako wypadkowa niskiego wykształcenia, niewykwalifikowanej pracy i niskich zarobków. W związku z inteligencją pozostaje także przestępczość.
Inteligencja a efektywność pracy i uczenia się czynności zawodowych - badania Johna Huntera i Franka Schmidta: predykatory efektywności pracy, na uwagę zasługują dwa wskaźniki: poziom inteligencji (korelacja0,51), testy próbki pracy(0,54).
Wnioski ogólne: powodzenie życiowe jest dodatnio skorelowane z wysokim poziomem inteligencji. Niekiedy - to dotyczy wykonywania czy zawodów elementarnych - wysoki poziom inteligencji jest czynnikiem doprowadzającym do frustracji, a nawet długo utrzymującego się stresu. Dzieje się tak, gdy wykonujemy czynności , których stopień złożoności poznawczej jest drastycznie niższy od naszych możliwości intelektualnych.
Test Porównywania Znanych Kształtów (MFF) J. Kagana służy do pomiaru refleksyjności-impulsywności. Jest to wymiar stylu poznawczego związany z kontrolą, jaką jednostka sprawuje nad przebiegiem własnych czynności poznawczych. Przejawia się to w tendencji do namysłu i troski o poprawność rozwiązań. Różnice indywidualne w tym zakresie są istotnym wyznacznikiem funkcjonowania i pozwalają na prognozowanie osiągnięć szkolnych. Dokonując diagnozy intelektu warto również ocenić styl poznawczy. Test MFF jest przeznaczony do badania dzieci w wieku 6-12 lat, może być też użyteczny przy badaniu dzieci starszych. W Polsce został znormalizowany dla dzieci w wieku 9-17 lat.
Refleksyjność-impulsywność jako wymiar stylu poznawczego
Jedną ze zmiennych opisujących style poznawcze jest refleksyjność-impulsywność, która określa stopień, w jakim jednostka skłonna jest - przy rozwiązywaniu problemów poznawczych - rozważać trafność nasuwających się jej odpowiedzi.
Osoba refleksyjna - charakteryzuje się tendencją do starannego analizowania potencjalnych rozwiązań w celu uniknięcia błędu i znalezienia rozwiązania najbardziej poprawnego, popełnia mniej błędów, odraczając jednocześnie swoje odpowiedzi, udziela ich po dłuższym namyśle. Dopiero jednak poprawność rozwiązań w połączeniu z długim czasem ich odroczenia pozwala określić styl funkcjonowania jako refleksyjny.
Osoba impulsywna - jest skłonna przyjmować pierwsze rozwiązanie, jakie się jej nasuwa, nie wykazując szczególnej troski o poprawność swoich odpowiedzi. O impulsywności stylu poznawczego z kolei można wnioskować na podstawie współwystępowania krótkiego czasu rozwiązywania zadań z dużą liczbą popełnianych błędów.
Refleksyjność-impulsywność bywa nazywana tempem poznawczym. Należy odróżnić refleksyjność-impulsywność używane dla określenia własności stylu poznawczego od terminów stosowanych dla określenia cech osobowości. Dlatego J. Kagan szczegółowo określa typ sytuacji problemowych, w których może ujawnić się zmienna:
Jednostka ma poczucie, że jakiś aspekt jej kompetencji intelektualnych podlega ocenie
Ma standard określający poziom funkcjonowania w danym zadaniu
Rozumie problem i sądzi, że wie jak szukać rozwiązania
Istnieje kilka równie atrakcyjnych możliwości rozwiązania
Prawidłowa ocena nie jest oczywista, konieczna jest więc porównawcza ocena trafności rozwiązań
A zatem refleksyjność-impulsywność nie tylko nie jest zaangażowana w większość sytuacji społecznych, ale także nie określa zachowania w obliczu niektórych zadań intelektualnych (np. gdy jest oczywiste jedno rozwiązanie lub gdy jest widoczne na pierwszy rzut oka). Przejawia się w takich sytuacjach zadaniowych, w których poprawność i szybkość rozwiązania są ze sobą ujemnie skorelowane.
Jeśli chodzi o psychologiczną interpretację, to są różne koncepcje, często konkurencyjne, wyjaśniające genezę i znaczenie regulacyjne oraz mechanizmy refleksyjnego i impulsywnego funkcjonowania:
Refleksyjność (w przeciwieństwie do impulsywności) - przejawy silnych zainteresowań intelektualnych i dużej potrzeby osiągnięć na tym polu, nasilenie motywacji zadaniowej, duże zapotrzebowanie na stymulację, zwłaszcza poznawczą
refleksyjność-impulsywność - determinowana lękiem przed niepowodzeniem
przejawy lęku (Zach. Refleksyjne): unikanie błędów motywowane ostrożnością
przejawy lęku (Zach. Impulsywne): niezdolność do tolerowania „ciszy” między otrzymaniem zadania a udzieleniem odpowiedzi
nowsze prace dot. źródeł lęku:
osoby impulsywne - lęk dot. posiadanych kompetencji, impulsywność jest ucieczką lub ma maskować brak zdolności
osoby refleksyjne - boją się popełnieni a błędu
refleksyjność-impulsywność - jako właściwość procesu przetwarzania informacji, styl poznawczy wiąże się z szybkością przetwarzania, osobom impulsywnym przypisuje się szybsze tempo asymilowania informacji, a sposób przetwarzania ma u nich charakter globalny; natomiast z refleksyjnością wiąże się większy zakres (większa kompletność przetwarzanych informacji), a sposób przetwarzania ma charakter szczegółowy.
Impulsywność można tłumaczyć ogólnym deficytem, a refleksyjność - wysokim poziomem zdolności metapoznawczych.
Refleksyjni to ci, którym zależy na poprawnym wykonaniu zadania, a impulsywni to ci, którzy chcą je wykonać szybko.
Impulsywność można też interpretować jako preferowanie wzmocnień natychmiastowych, choć słabych (preferowanym wzmocnieniem jest szybkie uwolnienie się od problemu); refleksyjni z kolei wybierają wzmocnienie, jakiego dostarcza znalezienie optymalnego rozwiązania problemu.
Nie ma pełnej zgody w poglądach na związek refleksyjność-impulsywność z inteligencją i zdolnościami. We wczesnych pracach dotyczących stylów poznawczych zmienne te są traktowane jako teoretycznie odrębne, refleksyjność-impulsywność miałaby więc określać preferencje, decydując o najczęściej wybieranych sposobach funkcjonowania. W związku z tym oceniając/diagnozując styl poznawczy należałoby wziąć pod uwagę inne dane, tj. samoocena, nasilenie i typ motywacji osiągnięć, wielkość zapotrzebowania na stymulację.
Wyniki dotychczasowych badań wskazują, że różnice indywidualne w zakresie refleksyjności-impulsywności wyznaczone są zarówno czynnikami biologicznymi, jak i doświadczeniami socjalizacyjnymi.
Wartość przystosowawcza stylów:
Refleksyjność jako styl wyższy rozwojowo
Teza o „neutralności” stylów
Przypuszcza się, że refleksyjni lepiej sobie radzą z zadaniami wymagającymi analizy szczegółów, a impulsywni z tymi, w których liczy się ujęcie globalne
Refleksyjni - powodzenia w rozwiązywaniu problemów konwergencyjnych; impulsywni - w zadaniach dywergencyjnych
Uczniowie refleksyjni - prognozowane sukcesy w przedmiotach ścisłych; impulsywni - w humanistycznych, artystycznych i w sporcie
W naszej kulturze stylem preferowanym jest refleksyjność
Nie wykazano przewidywanych związków impulsywności z twórczością
Wpływ refleksyjności-impulsywności na wyniki testów inteligencji:
Badania wykazują, że przewagę mają osoby refleksyjne, prawdopodobne jest jednak to, że wyniki osób impulsywnych są zaniżone w stosunku do rzeczywistych możliwości intelektualnych.
Za optymalną właściwość stylu należy uznać jego giętkość - łatwość dostosowywania tempa poznawczego do sytuacji