STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa polega na tym, że organy państwa na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych ustanawiają norm indywidualne i konkretne.
Stosowanie prawa jest to proces ustalania konsekwencji prawnych przez organy państwowe, faktów na podstawie norm prawa obowiązującego. Rezultatem tego procesu jest decyzja indywidualna i konkretna.
Prawo stosują nie tylko sądy, ale również inne podmioty (Urząd Gminy, Urząd Skarbowy, ZUS, Policja).
Sądowy model stosowania prawa:
Budowa sądowego modelu stosowania prawa polega na wyodrębnieniu poszczególnych etapów (czynności) jakich dokonuje organ stosujący prawo.
Etapy sądowego modelu stosowania prawa:
ustalanie stanu faktycznego,
zebranie obowiązujących przepisów, które do tego stanu będą się odnosiły,
wykładnia (interpretacja prawa),
subsumpcja,
ustalanie konsekwencji prawnych, czyli wydanie decyzji stosowania prawa.
Ustalanie stanu faktycznego:
Sąd musi odtworzyć pewien stan rzeczy, to co się stało. Stan faktyczny ustala się przy pomocy tzw. środków dowodowych. Katalog środków dowodowych w Polsce prawnie nie jest zamknięty. Najczęściej dowodem są zeznania świadków, dowody z dokumentów, oględziny miejsca zdarzenia, przesłuchanie stron, wyjaśnienia oskarżonego. Często dowodem jest opinia biegłego. Dowody można podzielić na:
dowody osobiste (zeznania świadków) i dowody rzeczowe (przedmiot przestępstwa),
dowody bezpośrednie (ktoś coś widział, że się zdarzyło) i dowody pośrednie (ktoś coś słyszał, że się zdarzyło).
W polskim prawie panuje zasada swobodnej oceny dowodów, czyli sąd sam decyduje jakie dowody dopuścić, jakim dowodom dać wiarę, a jakim odmówić. Nie oznacza to dowolności. Sąd musi kierować się wiedzą i zasadą życiowego doświadczenia.
Przy ustalaniu stanu faktycznego ogromną role odgrywają domniemania prawne i fikcje prawnicze.
Domniemania prawne są to przepisy nakazujące w przypadku ustalenia stanu faktycznego rzeczy A przyjąć, że miał miejsce stan rzeczy B. U podstaw domniemań prawnych leżą tzw. domniemania faktyczne, a u podstaw tych ostatnich domniemań - prawdopodobieństwo życiowe. Domniemania prawne odgrywają istotną rolę w prawie cywilnym oraz prawie rodzinnym i opiekuńczym.
Rola domniemań prawnych:
domniemania prawne upraszczają proces dowodowy i przerzucają ciężar dowodów.
Podobna rolę do domniemań prawnych pełnią fikcje prawne, czyli przepisy nakazujące przyjmować pewien nieistniejący stan rzeczy.
Drugi etap sądowego modelu stosowania prawa to zebranie obowiązujących przepisów.
Od strony teoretycznej można wyróżnić trzy aspekty obowiązywania prawa:
aspekt formalny (tetyczny) - norma w tym znaczeniu obowiązuje, gdy została ustanowiona i nie została uchylona.
aspekt behawioralny (socjologiczny) - norma obowiązuje w tym znaczeniu, gdy adresaci wykazują skłonność do zachowań zgodnych z jej treścią, a organy państwa stosują sankcje w przypadku zachowań niezgodnych. Z tym aspektem obowiązywania prawa wiąże się instytucja „desuetudo”, czyli utrata mocy obowiązującej normy na skutek jej nie stosowania (prawo martwe). „Desuetudo” można inaczej określić jako odwyknienie.
aspekt aksjologiczny - prawo obowiązuje w tym znaczeniu, gdy jest zgodne z pewnymi wartościami, ocenami uznawanymi przez większość członków danego społeczeństwa. Aspekt aksjologiczny wiąże się z koncepcjami prawno-naturalnymi.
Z punktu widzenia praktycznego największe znaczenie ma aspekt formalny - urzędnik badając prawo sprawdza czy norma weszła w życie, czy została uchylona. Z aspektem formalnym wiążą się trzy zagadnienia:
obowiązywanie prawa w czasie,
obowiązywanie prawa w przestrzeni,
obowiązywanie prawa co do osób.
Przy obowiązywanie prawa w czasie należy rozpatrzeć moment początkowy (od kiedy prawo obowiązuje) i końcowy (do kiedy prawo obowiązuje).
Moment początkowy - obowiązuje ogólna zasad zgodnie, z którą prawo obowiązuje od momentu, który sam sobie wyznacza (może to być data ustanowienia, data publikacji, data późniejsza niż data publikacji tzw. vacatio legis).
Moment końcowy - obowiązują dwie zasady:
prawo obowiązuje do momentu, który sam sobie wyznacza.
prawo obowiązuje do momentu dopóki nie zostanie uchylone innym aktem. Uchylenie następuje przez przepisy końcowe, które zawierają przepisy derogacyjne.
Obowiązywanie prawa w przestrzeni - prawo danego państwa obowiązuje na całym terytorium danego państwa, chyba że samo się ogranicza (np. akty prawa miejscowego).
Terytorium państwa jest to wycinek kuli ziemskiej ograniczony granicami. Do terytorium państwa zalicza się wody terytorialne (do 12 mil od brzegu). Terytorium są również powierzchnie statków wodnych i powietrznych należących do danego państwa, oraz powierzchnie ambasad i konsulatów.
Przy obowiązywaniu prawa co do osób występuje zasada zgodnie z którą prawo danego państwa obowiązuje wszystkie osoby znajdujące się na jego terytorium: obywateli, cudzoziemców i bezpaństwowców (apatrydów). Prawo danego państwa obowiązuje przedstawicieli państw obcych, z tym, że korzystają oni z immunitetu dyplomatycznego (tzn. bez zgody własnego państwa nie mogą zostać pociągnięci do odpowiedzialności sądowo-karnej), ale przedstawiciel dyplomatyczny może być uznany za „persona non grata”, czyli osobę niepożądaną na terytorium danego państwa. Państwo wysyłające dyplomatę może się także zrzec immunitetu dyplomatycznego.
Druga zasada głosi, że prawo danego państwa obowiązuje wszystkich jego obywateli niezależnie od tego, gdzie się znajdują.
Obywatelstwo jest to szczególna więź prawna łącząca osobę fizyczną z państwem.
Kolejny etap sądowego modelu stosowania prawa to wykładnia (interpretacja) prawa, czyli odkodowanie z przepisów prawa norm prawnych.
Czwarty etap sądowego modelu stosowania prawa to subsumpcja. Jest to zestawienie faktu z prawem. W procesie subsumpcji sąd dokonuje zestawienia ustalonego stanu faktycznego z wyinterpretowaną z przepisów prawa normą prawną. W procesie subsumpcji stosuje się specyficzne rozumowanie prawnicze zwane sylogizmem prawniczym.
Ostatni etap to ustalenie konsekwencji prawnych. Konsekwencje prawne są wyznaczone przez samo prawo. W systemie prawa stanowionego konsekwencje mogą być wyznaczone:
jednoznacznie, np. w prawie karnym: kara 8 lat pozbawienia wolności, kara 25 lat pozbawienia wolności, kara dożywotniego pozbawienia wolności.
widełkowo, np. w prawie karnym: pozbawienie wolności od 3 miesięcy do 3 lat - organ stosujący prawo ma luz decyzyjny.
1