Sarmatyzm- formacja kulturowa w Polsce od schyłku XVI do połowy XVIII w., odwołująca się do mitu o pochodzeniu polskiej szlachty od starożytnego ludu Sarmatów.

Oświecenie- okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII w. do początku XIX w.

Liberum veto- w Polsce XVII- XVIII w. zasada pozwalająca na zerwanie obrad sejmu i uchylenie podjętych wcześniej uchwał na skutek protestu jednego posła

Rokoko- nurt artystyczno- literacki ukształtowany we Francji w XVIII w., uznawany często za odmianę schyłkowego baroku; w sztukach plastycznych przejawiał się szczególnie w ornamentyce, architekturze wnętrz i meblarstwie.

Klasycyzm- w szerokim znaczeniu: nurty kulturowe charakteryzujące się szczególnym zainteresowaniem kulturą starożytnej Grecji i Rzymu; w znaczeniu węższym: charakterystyczny dla oświecenia styl artystyczno- literacki ukształtowany w połowie XVIII w. we Francji. Nazywany też neoklasycyzmem

Oligarchia- forma rządów polegająca na sprawowaniu władzy przez niewielką grupę osób

Magnateria-najwyższa warstwa szlachty w XVI - XVIII wieku; jej członków wyróżniało posiadanie wielkich majątków ziemskich, wpływów politycznych oraz utrzymanie własnych wojsk nadwornych

Rokosz- zbrojne wystąpienie szlachty przeciw królowi

Kozacy- wywodzili się z różnych narodowości i stanów społecznych. Pierwszą warowną siedzibą kozacką na jednej z dnieprowych wysp, tzw. Sicz założył magnat- Dymitr Wiśniowiecki

Latyfundia- ogromne majątki magnackie

Jak Karol Chodkiewicz- hetman, jeden z najwybitniejszych europejskich dowódców wojskowych początku XVII wieku. Dowodził wojskami Rzeczpospolitej w bitwie pod Kircholmem

Stanisław Żółkiewski- hetman, w bitwie pod Kłuszynem dowodził wojskami, które rozgromiły moskiewską odsiecz

Stanisław Konarski- autor dzieła „O skutecznym rad sposobie”, odważnie głosił konieczność odrzucenia liberum veto i podejmowania decyzji na sejmikach i w sejmie większością głosów

Bohdan Chmielnicki- dowodził największym i najdonioślejszym w skutkach powstaniem kozackim (1648). W bitwach pod Żółtymi Wodami, Korsuniem i pławicami pobił on wojska koronne. Powstanie Chmielnickiego objęło swoim zasięgiem całe ukrainne obszary Rzeczpospolitej.

Augustyn Kordecki- przeor zakonu paulinów i dowódca obrony klasztoru podczas oblężenia Jasnej Góry.

Jan Sobieski- król Polski i wielki książę litewski od 1674, hetman wielki koronny od 1668. Zasłużył się w bitwie pod Wiedniem.

„Za króla Sasa jedz, pij i popuszczaj pasa”

Czasy saskie to poważny kryzys moralny społeczeństwa szlacheckiego. Przykład takich zachowań pochodził z góry (od króla). Chodziło tutaj głównie o zepsucie obyczajów.

„Polska nierządem stoi”

Chodziło tutaj o realny obraz ówczesnej Polski: prawa państwowe zmieniały się nieustannie, co godziło najbardziej w najbiedniejszą cześć społeczeństwa, która płaciła podatki, ubożejąc coraz bardziej, ludzie nie myśleli o przyszłości.

„Szlachcic na zagrodzie równy wojewodzie”

Każdy członek stanu szlacheckiego ma takie same prawa, niezale4znie od tego czy jest bogaty czy biedny.

„Jakoś to będzie”

Powiedzenie wyraża ślepą wiarę w przyszłość, w to że wszystko jakoś się ułoży, że będzie dobrze. Ukazuje naiwność, niezaradność, oraz przesadny optymizm.

WOJNY POLSKI Z SZWECJĄ, ROSJĄ I TURCJĄ

1. Wojna ze Szwecją o Inflanty

Data: 1600-1610

Panujący król: Zygmunt III Waza

Przyczyny

- ekspansja Szwecji na Inflanty

- spór Szwecji i Polski o Estonię

- włączenie prze Zygmunta II Wazę Estonii do Polski

Przebieg

- w początkowej fazie konfliktu walki toczą się w Inflantach

- 1605- wojska Rzeczpospolitej dowodzone przez hetmana Jana Karola Chodkiewicza odnoszą zwycięstwo pod Kircholmem

- w ciągu następnych kilku lat Szwedzi zajmują całe Inflanty aż do rzeki Dźwiny

- 1626- król Gustaw Adolf najeżdża Pomoże Gdańskie oraz Księstwo Pruskie (celem było opanowanie wszystkich pruskich portów)

Zakończenie

- niekorzystny dla Rzeczpospolitej rozejm w Altmarku

2. Interwencja w Moskwie

Data: 1609-1619

Panujący król: Zygmunt III Waza

Przyczyny

- Dymitr Samozwaniec dzięki wsparciu części polskich magnatów opanowuje carski tron

- wielka smuta w Rosji

Przebieg

- 1609- Rzeczpospolita oficjalnie włącza się do konfliktu na Wschodzie

- wojska polskie oblegają Smoleńsk

- 1610- hetman Stanisław Żółkiewski rozgromił pod Kłuszynem zdążającą w kierunku oblężonego Smoleńska rosyjską odsiecz

- bojarzy ofiarowują carską koronę najstarszemu synowi Zygmunta III- Władysławowi. Król nie potrafi tego wykorzystać i żąda korony dla siebie

- 1613- carem zostaje Michał Romanow

Zakończenie

- 1619- rozejm w Dywilinie

3. Konflikt z Turcją

Data: 1620-1622

Panujący król: Zygmunt III Waza

Przyczyny

- najazdy tureckie na południowo- wschodnie kresy Rzeczpospolitej przez cały XVI w.

- Krym nękany coraz częstszymi najazdami Kozaków (formalnie poddanych polskiego króla)

- Rzeczpospolita próbuje rozciągnąć swoje wpływy na Mołdawię i Wołoszczyznę

Przebieg

- 1620- przegrana wojsk Polskich i śmierć hetmana Stanisława Żółkiewskiego pod Cecorą

- 1621- ofensywa turecka na Rzeczpospolitą

- oblężenie przez wielką turecką armię wojsk Rzeczpospolitej zamkniętych w warownym obozie pod Chocimiem (wojskami polskimi dowodził Jan Karol Chodkiewicz)

Zakończenie

- Turcy nie zdołali przełamać oporu wojsk polskich i zostali zmuszeniu do odwrotu

- 1622- pokuj polsko- turecki, ustalenie granicy na Dniestrze

4. Potop Szwedzki

Data: 1655-1660

Panujący król: Jan Kazimierz

Przyczyny

- ekspansja Szwecji na południowe wybrzeże Bałtyku

- zadawniony spór między polską a szwedzką linią dynastii Wazów

Przebieg

- kapitulacja bez walki pospolitego ruszenia pod Ujściem i poddanie się Szwedom hetmana wielkiego litewskiego Janusza Radziwiłła

- jesień 1655- Ukraina była ogarnięta powstaniem kozackim; prawie cała Litwa zajęta przez Moskwę; Korona opanowana przez Szwedów

- król Jan Kazimierz zostaje wygnany poza granice kraju (na Śląsk)

- 1655- zwycięska obrona przed Szwedami klasztoru jasnogórskiego (garść szlachty i zakonników, za czele z przeorem o. Augustynem Kordeckim)

Zakończenie

- 1656- Szwedzi zostali wyparci z niemal całej Korony

- 1660- pokój w Oliwie

5. Najazd Turecki

Data: 1672-1676

Panujący król: do 1673 Michał Korybut Wiśniowiecki, później Jan III Sobieski

Przyczyny

-Turcja przeżywa nowy okres dążeń zaborczych

- Turcja wykorzystuje walki Polski z Kozakami i Tatarami oraz zmęczenie polskich wojsk

Przebieg

-po zdobyciu twierdzy w Kamieńcu Podolskim Turcy narzucili Rzeczpospolitej upokarzający pokuj w Buchaczu

- 1673- bitwa pod Chocimiem- hetman Jan Sobieski (później król) rozgramia armię turecką

Zakończenie

- Polska traci część Ukrainy i Podole

6. Najazd Turków na Europę

Data: 1683- 1699

Panujący król: do 1696 Jan III Sobieski, później August II Mocny

Przyczyny

- dążenie Polski do odzyskania utraconych ziem

- chęć zdobycia przez Turków Wiednia

- próba nawrócenia Europy na islam

Przebieg

- Papież Innocenty XI i cesarz Leopold I zwracają się do Jana III Sobieskiego o pospieszenie Wiedniowi z odsieczą

- król Polski zostaje głównodowodzącym sił koalicji państw chrześcijańskich które broniły Wiednia

- decydująca bitwa - 12 września 1683

Zakończenie

- Turcja już nigdy nie zagroziła europie

- Polska odzyskuje utracone ziemie

- odsiecz wiedeńska okrzyknięta decydującą bitwą w dziejach świata

7. Wielka Woja Północna

Data: 1700- 1721

Panujący król: do 1704 August II Mocny, do 1710 Stanisław Leszczyński, później znów August II Mocny

Przyczyny

- próba zdobycia przez Augusta II dla swojej dynastii Inflant

Zakończenie

- kolejne zniszczenia wojenne

- narażenie Polski na ingerencje w jej sprawy Rosji

Władca	Dynastia	Lata życia	Lata panowania i data koronacji	Wydarzenia osiągnięcia za jego życia
Henryk Walezy	Walezjusz	1551-1589	1573-1574	- 1573- artykuły Hendrykowskie - wprowadzenie pacta conventa - 1574- ucieczka Walezego z Polski
Stefan Batory	Pochodził z Batorych	1533-1586	1575-1586	-1578- utworzenie trybunału koronnego i zorganizowanie piechoty wybranieckiej
Zygmunt III Waza	Waza	1566-1632	1587-1632	-1596- przeniesienie stolicy z Krakowa do Warszawy - próba realizacji niekorzystnej dla Polski polityki dynastycznej -1600- wcielenie do Polski Estonii - 1605- bitwa pod Kircholmem - rozejm w Altmarku - utrata wszystkich portów pruskich (oprócz gdańska, pucka i Królewca) - Szwedzi uzyskują prawo do pobierania ceł w Gdańsku -1610- bitwa pod Kłuszynem - bojarzy ofiarowują koronę Władysławowi ( Zygmunt odrzuca) - 1619- rozejm w Dywilinie: smoleńszczyzna, czernichowszczyzna i siewierszczyzna wracają do Polski -1605- rokosz - 1607- klęska rokoszan pod Guzowem - 1620- bitwa pod Cecorą
Władysław IV	Waza	1595-1648	1632-1648	-1635- rozejm w Sztumskiej Wsi -1634- pokój w Polanowie - 1648- powstanie kozackie pod wodzą Chmielnickiego
Jan Kazimierz	Waza	1609-1672	1648-1668	- 1649- obrona Zbaraża - 1651- bitwa pod Beresteczkiem - 1654- ugoda w Perejasławiu - 1667- rozejm andruszowski - 1655- potop szwedzki - 1660- pokój w Oliwie - 1657- traktaty welawsko- bydgoskie - 1652- pierwsze urzycie liberum veto
Michał Korybut Wiśniowiecki	Wiśniowieccy	1640-1673	1669-1673	- 1673- bitwa pod Chocimiem
Jan III Sobieski		1629-1696	1674-1696	- pokój Grzymółtowskiego - 12.9.1683- odsiecz wiedeńska
August II Mocny	Wettyn	1670-1733	1679-1704 1710-1733	-1699- odzyskanie przez Polskę utraconych na rzecz Turcji obszarów - ogólny upadek kraju (strefa ekonomiczna) - największy kryzys wewnętrzny - 1700- 1721- wielka wojna północna - coraz częstsze wtrącanie się Rosji do spraw Polski
Stanisław Leszczyński	Pochodził z Leszczyńskich	1677-1766	1704-1710 1733-1736	- reformy Leszczyńskiego - wydanie „Głos wolny wolność ubezpieczający”
August III Saski	Sas	1696-1763	1733-1763	- największy kryzys wewnętrzny - 1740- utworzenie Collegium Nobilium w Warszawie - ukazanie się „O skutecznym rad sposobie”
Stanisław August Poniatowski		1732-1798	1764-1795	- 1764- ostatnia elekcja - uchwalenie „O porządku sejmowania” - 1766- uchwalenie „ubezpieczenia głosu wolnego” - wywiezienie opozycyjnych senatorów do Rosji - uchwalenie praw kardynalnych - 1768-1772- konfederacja barska - 1772- pierwszy rozbiór Polski - 1765- powołanie Szkoły Rycerskiej - powstanie Komisji Edukacji Narodowej - utworzenie towarzystwa do ksiąg elementarnych - wprowadzenie szkolnictwa państwowego - organizowanie obiadów czwartkowych - 1765- powstanie Teatru Narodowego - sprowadzanie do Polski malarzy - budowa pałacy - powstawanie manufaktur - powstawanie pierwszych banków - 1788- rozpoczęcie obrad Sejmu Wielkiego - 3.5.1791- konstytucja 3 maja -1792- konfederacja targowicka -1793- drugi rozbiór Polski - 1794- insurekcja kościuszkowska - 1795- trzeci rozbiór Polski

---