Accessio cedit principali- Rzecz przyłączona dzieli los rzeczy głównej
Zasada rzymskiego prawa rzeczowego oznaczająca, iż rzecz przyłączona do rzeczy głównej przypada właścicielowi rzeczy głównej.
Actor sequitur forum rei - Powód idzie za sądem pozwanego
Reguła dotyczy właściwości miejscowej organu do rozpatrzenia sporu. Powód wnosił skargę do sądu właściwego dla miejsca pochodzenia (origo) lub zamieszkania (domicillium) pozwanego. Wybór co do zasady należał do powoda , ale strony drogą umowy mogły dokonać wyboru dowolnego sądu. Innym wyjątkiem była możliwość złożenia pozwu w sądzie właściwym dla miejsca popełnienia deliktu. W procesie kognicyjnym, również: miejsce gdzie znajdowała się większość spadku, sporna rzecz, miejsce zawarcia kontraktu
Audiatur et altera pars- Niech będzie wysłuchana i druga strona
Zasada ta nakazywała wysłuchanie obydwu stron w rzymskim procesie
Bis de eadem re agi non potest- Nie można procesować się dwa razy o to samo
Na zakończenie stadium in iure (przed pretorem) strony wzywały świadków, w których obecności potwierdzały treść sporu. W konsekwencji drugi raz proces między tymi samymi osobam, o to samo roszczenie chronione przez tę samą skargę nie mógł być prowadzony. W następnej fazie odbywało się postępowanie dowodowe przed wybranym i powołanym sędzią prywatnym, wg ustalonego wcześniej programu procesowego, na zakończenie którego sędzia wydawał wyrok rozstrzygający.
Cessante ratione legis cessat lex ipsa- Gdy ustaje przyczyna, dla której wydano ustawę, traci moc sama ustawa
Ustawa obowiązuje tak długo, jak długo trwa społeczna potrzeba normowania danych stosunków w oznaczony sposób.
Dura lex, sed lex- twarde prawo, lecz prawo.
Zasada bezwzględnego legalizmu.
Ei incumbit probatio, qui dicit non qui negat- Ciężar dowodu spoczywa na tym kto twierdzi, a nie na tym, kto zaprzecza.
W rzymskim procesie cywilnym na powodzie ciążył obowiązek wykazania prawdziwości faktów dostarczonych w żądaniu (intentio) lub opisie stanu faktycznego (demonstratio), na pozwanym zaś- pozytywnych twierdzeń zawartych w zarzutach procesowych, znoszących pretensje powoda (exceptio). Pozwany bowiem podnosząc exeptio sam występował w charakterze powoda.
Executio iuris non habet iniuram- Egzekwowanie prawa nie jest bezprawiem
Heredis institurio caput et fundamentum totus testamenti est- Za początek i fundament całego testamentu uwaza się ustanowienie dziedzica
Istotą treści testamentu jest ustanowienie dziedzica. A więc jeżeli jest ono nieważne to i testament jest nieważny. Z biegiem czasu dopuszczono wyjątkowo utrzymanie pozostałej części testamentu w mocy. Jeżeli jednak stawał się on nieważny, to można go było wtedy ewentualnie traktować jak kodycyl (jeżeli zawierał klauzulę kodycylarną), na skutek czego inne zarządzenia w testamencie będą utrzymane w mocy z godnie z zasadami obowiązujących przy fideikomisach.
Hereditas nihil aliud est, quam successio in uniwersum ius, quod defunctus habuerit- Spadkobranie to nic innego jak sukcesja wcałości prawa, jakie miał zmarły
Przez dziedziczenie rozumieć należy następstwo ogólne (successsio universalis) jednej lub więce osób w cały majątek zmarłego, lub w jego określoną, bądź równą część ( w razue mnogości spadkobierców). Następstwo to odbywa się jednym aktem, aktem nabycia spadku, przez który to akt staje się dziedzicem z mocy prawa, właścicielem ruchomości i nieruchomości spadkodawcy, wierzycielem jego wierzytelności oraz dłużnikiem jego długów.
Hominum causa omne ius constitutum sit- Wszelkie prawo ustanawia się ze względu na ludzi
Ignorantia iuris nocet, ignoratia facti non nocet- Nieznajomość prawa szkodzi, nieznajomość faktów nie szkodzi.
Nieznajomość prawa nie zwalnia od odpowiedzialności. Od rygoryzmu owej zasady zwolnieni są: wieśniacy, żołnierze, minores i kobiety.
Impossibilium nulla obligatio est- Zobowiązanie do (świadczenia) niemożliwego jest nieważne.
Świadczenie stanowiące przedmiot stosunku zobowiązaniowego musi być możliwe do spełnienia. Jeżeli świadczenie jest niemożliwe do spełnienia to zobowiązanie w ogóle nie powstaje. Chodzi tu o niemożliwość obiektywną, odnoszącą się do wszystkich nie tylko do danego dłużnika. Subiektywna niemożliwość (tzn. dla danego dłużnika) nie stanowiła przeszkody, bowiem świadczenie , którego nie jest w stanie wykonać dłużnik, będzie w stanie wykonać ktoś inny. Kwestia czy niemożliwość świadczeniea ma charakter faktyczny (np. A zobowiązał się dotknąć nieba), czy prawny (np. A zobowiązał się zbyć rzecz wyjętą z obrotu) nie ma znaczenia.
In dubiis benigniora- W sytuacjach dwuznacznych (należy przyjąć pogląd) bardziej korzystny (dla stron)
In dubio pro reo- W razie wątpliwości na korzyść oskarżonego
Zasada orzekania (zwłaszcza w prawie karnym) , w razie wątpliwości dowodowych, fakty wątpliwe należy uznać za nieudowodnione.
Iuris prudentia est divinarum atque humanarum rerum notitia, iusti atque iniusti scientia- Biegłość w prawie to znajomość rzeczy boskich i ludzkich, wiedza o tym co sprawiedliwe i niesprawiedliwe.
Ius civile vigilantibus scriptum est- Prawo cywilne tworzone jest dla osób starannych.
Ius est ars boni et aequi- Prawo jest sztuką tego, co dobre i sprawiedliwe.
Sformułowanie autorstwa P. Iuventiusa Celsusa, jurysty klasycznego.
Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi- Sprawiedliwość jest trwałą i niezmienną wolą przyznawania tego, co się komu należy.
Określenie sprawiedliwości autorstwa Domitiusa Ulpianusa.
Iustitias vestras iuducabo- Osądzę waszą sprawiedliwość.
Napis w sali sądowej trybunałów w dawnej Polsce.
Lex posteriori derogat priori- Ustawa późniejsza uchyla wcześniejszą-
Reguła kolizyjna o charakterze chronologicznym. Ustawa wydana później mogła się różnie ustosunkowywać do ustawy wcześniejszej, bądź milczeć na temat tego stosunku (czyli nie zawierać przepisów kolizyjnych bądź przejściowych), w razie sprzeczności obowiązywała ustawa póżniejsza.
Lex retro non agit- Ustawa nie działa wstecz.
Porzymska zasada sformułowana na podstawie źródeł. Już w rzymskim prawie uznawano, że ustawa nowa nie powinna być stosowana do stanów faktycznych, które miały miejsce zanim została uchwalona.
Male nostro iure uti non debemus- Nie powinniśmy źle korzystać z naszego prawa.
Mater semper certa est, pater vero is est, quem nuptiae demonstrant- Matka jest zawsze pewna, ojcem zaś jest ten na kogo wskazuje małżeństwo.
Zasada domniemania, iż ojcem dziecka jest mąż matki. W procesie o uznanie ojcostwa była rozumiana jako reguła dowodowa. Przy czym za dziecko zrodzone w małżeństwie uważano dziecko urodzone najwcześniej w siódmym miesiącu (182 dni) po zawarciu małżeństwa i najpóźniej w dziesiątym miesiącu (300 dni) po jego rozwiązaniu. Za małżeńskie uważano więc dziecko zrodzone w małżeństwie i poczęte przez męża matki.
(In pari causa) melior est conditio possidentis- Lepsze jest stanowisko, tego który posiada
Zasada ta znalazła zastosowanie w procesach tyczących się naruszenia posiadania. Wygrywał w nich ten, kto w chwili litis contestatio nie posiadał rzeczy wadliwie tj nie uzyskał posiadania od przeciwnika procesowego w sposób wadliwy, a więc siłą (vi), potajemnie (clam), lub na skutek zaniechania zwrotu precario.
Nasciturus pro iam nato habetur, quotiens de commodis eius agitur- Dziecko poczęte uważa się za już narodzone, ilekroć chodzi o o jego korzyść
Fikcja prawna, wg której dziecko poczęte traktowane jest jak narodzone, była przyjmowana dla pewnych celów, takich jak zagwarantowanie dziedziczenia dziecku lub strzeżenie ekspektatywy praw. Stworzone też zostały pewne instytucje, które miał czuwać nad zachowaniem praw nienarodzonego jeszcze dziecka np. curator ventris. Dla skuteczności nabycia praw dziecka na tej podstawie wymagano rzeczywistego urodzenia się dziecka.
Nemo audiatur propriam turpitudinem allegans- Powołujący się na własny występek nie będzie wysłuchany.
Nemo est iudex in propria causa- Nikt nie jest sędzię we własnej sprawie.
Zasada wyłączenia sędziego w sprawach, w których jest stroną.
Nemo plus iuris ad alium transferre potest, quam ipse haberet- Nikt nie może przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada.
Przy przeniesieniu prawa własności reguła ta umacniała pozycję dotychczasowego właściciela, Niemożliwe było nabycie prawa od kogoś kto właścicielem nie był. Przy nabyciu pochodnym zbywcą musiał być właściciel, jeżeli własność miała przejść na nabywcę od razu, w przeciwnym razie nabywca uzyskiwał jedynie posiadanie oparte na tytule prawnym- jeżeli spełnione były początkowe przesłanki- mógł nabyć własność na rzeczy w wyniku zasiedzenia.
Nemo pro parte testatus, pro parte intestatus decedere potest- Nikt nie może zapisać części majątku spadkobiercy, a reszty zostawić do dziedziczenia w porządku ustawowym
W starożytnym Rzymie dziedziczenie testamentowe i beztestamentowe wykluczały się wzajemnie. Uznawano, że jeżeli spadkobierca rozporządził w testamencie jedynie częścią majątku, pozostała wolna część - co do zasady- przyrastała ustanowionym spadkobiercom testamentowym w odpowiednich proporcjach do ich udziałów. Było to tzw. prawo przyrostu.
Istniały jednak pewne odstępstwa od tej zasady np. pominięci sui heredes (ale nie syn będący pod władzą ojca w chwili sporządzenia testamentu) dziedziczyli obok ustanowionych spadkobierców, a testament utrzymywano w mocy. Także przy testamencie żołnierza i w pewnych przypadkach dziedziczenia przeciwtestamentowego odstąpiono od owej zasady.
Polskie prawo cywilne nie przyjęło powyższej zasady, jednakże dziedziczenie po tym samym spadkodawcy częściowo z ustawy, a częściowo z testamentu zachodzi tylko pewnych określonych przypadkach np. gdy spadkodawca sporządził testament tylko co do części spadku.
Nemo sibi ipse causam possesionis mutare potest- Nikt nie może sam zmienić sobie podstawy posiadania.
Kto władał rzeczą jako dzierżyciel, np. najemca, nie mógł nabyć posiadania decyzją woli i zadecydować, ze od tej pory włada rzeczą z wolą zatrzymania jej dla siebie (jako posiadacz cywilny)
Non omne quod licet honestum est- Nie wszystko co dozwolone jest uczciwe.
Prawo nie zawsze szło w parze z moralnością mimo wyraźnych tendencji do uzgodnienia tych dwóch wartości.
Nuptias non concubitas sed consensus facit- Umowa, a nie faktyczne pożycie, tworzy małżeństwo.
Małżeństwo powstawało przez porozumienie- consensus, zwany także affextio maritalis- a nie samo faktyczne pożycie. Zawarcie go wymagało zgodnej woli stron. Rzymskie małżeństwo trwa więc dopóty dopóki małżonkowie kontynuują wspólnotę małżeńską. Brak porozumienia w jakimkolwiek momencie małżeństwa kładzie mu automatycznie kres. Czasem, oprócz tego porozumienia była potrzebna jeszcze zgoda innych stron (np. ojca rodziny w przypadku osoby alieni iuris). Dla porównania, obecnie na istnienie małżeństwa nie ma wpływu fakt nie istnienia wspólnoty małżeńskiej. Dzisiejsze małżeństwo istnieje bowiem tylko dlatego, że małżonkowie złożyli kiedyś zgodne oświadczenia woli przed odpowiednim organem państwowym o wstąpieniu w związek.
Omnis definitio in iure civili periculosa esta: parum est enim, ut non subverti posset- Wszelka definicja w prawie cywilnym jest niebezpieczna, ponieważ rzadko kiedy nie można jej obalić
Juryści rzymscy rzadko formułowali definicje, preferowali kazuistykę.
Pacta sunt servanda- Umowy winny być dotrzymywane.
Zasada rzetelności, zwana też zasadą dobrej wiary.
Prior tempore, potior iure- Pierwszy w prawie, mocniejszy w prawie
Zasada ta miała fundamentalne znaczenie, np. przy wielokrotnym zastawie na tej samej rzeczy; im wcześniej ustanowiono zastaw, tym lepsza była sytuacja wierzycieli zastawnika. To on sprzedawał rzecz obciążoną i zaspokajał w pierwszej kolejności swą należność, dalsi zastawcy musieli się zaspokoić resztą.
Qui tacet consentire videtur- Milczenie oznacza zgodę
Owa formuła miała zastosowanie np. przy pozornym procesie windykacyjnym in iure cessio, w którym chodziło o nabycie pochodne własności. Pretor przysądzał rzecz powodowi, tj. nabywcy, wnioskując z milczenia pozwanego (pozbywcy) o jego zgodzie.
Quis custodiet ipsos custodes- Kto upilnuje samych strażników.
Fraza z wiersza rzymskiego poety Juvenala. Problem został zarysowany przez Platona w dialogu “Państwo”. Doskonałe społeczeństwo, opisane w dialogu przez Sokratesa opiera się na wyrobnikach, niewolnikach I kupcach. Strażnicy mają za zadanie strzec ich bezpieczeństwa. Sokrates zadaje jednak pytanie: „Któż będzie pilnował samych strażników?”. Wg Platona strażnicy winni pilnować siebie nawzajem. Muszą jednak w tym celu zostać „szlachetnie okłamani”. Arystokracja przekona ich o ich wyższości w stosunku do tych, którym służą, a co za tym idzie o odpowiedzialności za słabszych. Powinniśmy wpoić im pogardę dla władzy i przywilejów, będą rządzić dlatego, że uwierzą, że to słuszne, a nie z powodu żądzy władzy. Można zatem sentencję sparafrazować: „jak zapobiec nadużyciom władzy?”. Najpopularniejszym dziś rozwiązaniem tej kwestii jest wprowadzenie podziału władzy.
Quod ab initio vitosum est, non potest tractu temporis convalescere- Co od początku było wadliwe, nie może przez (sam) upływ czasu zostać zatwierdzone.
Nieważna czynność prawna nie mogła ulec konwalidacji przez fakty późniejsze. Istniały jednak wyjątki, np. darowizna między małżonkami - zakazana w prawie rzymskim- była konwalidowana w momencie śmierci jednego z małżonków.
Quod omnes similiter tangit, ab omnibus comprobetur- Co wszystkich jednakowo dotyczy, przez wszystkich winno być zatwierdzone
Zasada wyrażająca ideę dzierżenia przez absolutnego władcę pełni władzy ustawodawczej.
Quod principi placuit, legis habet vigorem- Co podoba się cesarzowi ma moc prawa
Zasada wyrażająca ideę dzierżenia przez absolutnego władcę pełni władzy ustawodawczej.
Quot generationes, tot gradus- Ile urodzeń tyle stopni
Pokrewieństwo (w linii prostej i bocznej) obliczane były wg stopni, te zaś wg liczby urodzeń (nie wliczając wspólnego przodka )np. bracia cioteczni są pokrewieństwem w czwartym stopniu.
Reformatio in peius iudici apellato non licet- Sędziemu apelacyjnemu nie wolno zmieniać (wyroku) na niekorzyść (odwołującego się)
Salus populi suprema lex esto- Dobro ludu niech będzie prawem najwyższym
Zasada prymatu dobra publicznego wywodząca się z ustawy XII tablic
Scire leges non hoc est verba larum tenerem, sed vim ac potestam- Znać prawa nie znaczy trzymać się słów ustawy, lecz treści I mocy działania.
Stwierdzenie pochodzące prawdopodobnie od P. Iuventusa Celsusa.
Semel heres, semper heres- Kto raz został spadkobiercą, jest nim na zawsze.
Niedopuszczalne było ustanowienie spadkobiercy z terminem początkowym, jak i końcowym, a także pod warunkiem rozwiązującym, które to klauzule uważano z niedołączone ( z wyjątkiem testamentu żołnierza, który mógł zawierać ustanowienia dziedzica z dołożeniem terminu). Zgodnie z tą zasadą przy zbyciu spadku w drodze in iure cessio hereditatis zbywca pozostawał nadal spadkobiercą i dlatego to on, a nie nabywca spadku odpowiadał za długi spadkowe.
Sensum, non verba spectamus- Patrzymy na sens, a nie na słowa.
Zasada paralelna do „Scire leges…”
Sententia ius facit inter partes- Wyrok tworzy prawo między stronami
Prawomocność wyroku oznaczała, że stanowił on podstawę stosunku między osobami, których wyrok dotyczył.
Summum ius, summa iniura- Najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem.
Ostrzeżenie przed nadmiernym formalizmem w stosowaniu prawa.
Superficies solo cedit- Co znajduje się na powierzchni gruntu, staje się jego częścią składową.
Ruchomości na powierzchni gruntu, połączone z nim w sposób uniemożliwiający oddzielenie, przypadały właścicielowi gruntu. Również postawienie budowli na cudzym gruncie powodowało nabycie własności przez właściciela gruntu. W zachodniorzymskim prawie wulgarnym nie znajduje ona zastosowania w momencie, gdy budujący miał zgodę właściciela gruntu. Pewnym odstępstwem od tej zasady było także rozporządzenie cesarza Juliana z IV w. n.e., wg którego osoba, która postawiła budynek na publicznej nieruchomościo, nabywała na nim rzeczowe prawo z obowiązkiem płacenia czynszu.
Testamentum ambulatoria est enim voluntas defuncti usque ad Vita supremum exitum- Testament zmienną jest bowiem wolą zmarłego aż do samego kresu życia.
Owa zasada regulowała swobodną odwołalność testamentu (był on więc ostatnią wolą testatora). W polskim prawie cywilnym ową zasadę wyraża art. 943- „spadkodawca może w każdej chwilii odwołać zarówno cały testament jak i jego poszczególne postanowienia”.
Testis unus, testis nullus- Jeden świadek, żaden świadek
Przeprowadzenie dowodu ze świadków wymagało zebrania przynajmniej dwóch świadków. Niekiedy wymagano także większych liczb.
Tres faciunt collegium- Trzech tworzy stowarzyszenie.
Od czasu ustawy XII tablic istniało swoboda tworzenia stowarzyszeń. Do jego powstania potrzeba było co najmniej trzech członków, a do utrzymania wystarczył jeden.
Vanae voces populi non sunt audiendae- Nie należy dawać posłuchu czczym głosom ludu.
Venire contra factum proprium nemini licet- Nie wolno występować przeciwko temu co wynika z własnych czynów.
Zasada nakazująca zachowanie konsekwencji przez organy państwowe w ich działaniach (moja własna inwencja :P)
Vim vi repellere licet- Siłę wolno odeprzeć siłą
Zasada, zgodnie z którą kto działa w obronie koniecznej nie odpowiada za szkody wyrządzone napastnikowi.
Vis maior, cui humana infirmitas resistere non potest- Siła wyższa, której ludzka słabość nie jest w stanie się oprzeć.
Siła wyższa, w odróżnieniu od zwykłego przypadku to zdarzenie o charakterze katastrofalnych działań przyrody (np. powódź), czy też nadzwyczajnych zaburzeń życia zbiorowego (np. wojna, zamieszki).
Siła wyższa jako przyczyna zwalniająca z obowiązku świadczenia, występuje w tych sytuacjach, w których dłużnik otrzymał rzecz z majątku wierzyciela by następnie ją zwrócić, a uczynić tego nie mógł bo rzecz utracił. Jeżeli utrata rzeczy nastąpiła na skutek działania siły wyższej, to dłużnik wolny był od odpowiedzialności (np. A biorący pewną rzecz od Z w użyczenie ma obowiązek jej strzec (cudstodia), a następnie po wygaśnięciu kontraktu zwrócić. Traci ją jednak na skutek siły wyższej np. pożaru. Wówczas jeżeli nie zachodzi dolus czy culpa, to nie ponosi on za to odpowiedzialności.
W polskim prawie cywilnym vis maior występuje jako jedna z przyczyn egzoneracyjnych tj. wyłączających odpowiedzialność dłużnika.
Violenti non fit iniura- Chcącemu nie dzieje się krzywda.
Zgoda zainteresowanego stanowi okoliczność wyłączającą bezprawność czynu (oczywiście nie zawsze). Zasada powiązana również ze skargowym charakterem procesu; tak długo jak poszkodowany nie wystąpił do pretora z prośbą o udzielenie powództwa, tak długo nie przysługiwała mu ochrona prawna.