INSPIRACJE BIBLIJNE:
Średniowiecze: odnajdujemy je praktycznie w całej literaturze tamtego okresu, a w szczególności w liryce. Przykładem są takie utwory jak: "Bogurodzica", "Żale Matki Boskiej pod krzyżem", w którym anonimowy autor zawarł także motyw Męki Pańskiej. Tematykę tę poruszały również sztuki teatralne tamtych czasów: misteria, moralitety czy też dramaty liturgiczne.
Renesans: tematyka biblijna widoczna przede wszystkim u Jana Kochanowskiego. W hymnie "Czego chcesz od nas Panie" Kochanowski zawarł pochwałę niewidzialnego Boga poprzez pochwałę widzialnego świata przez niego stworzonego. To co od razu rzuca się w oczy w tym świecie to piękno, ale polegające nie na szczegółach, ale ogólnej harmonii. Inny utwór o tematyce biblijnej to poemat "Zuzanna". Pomysł zaczerpnął poeta ze Starego Testamentu, z historii Daniela. Młoda kobieta - Zuzanna - jest obserwowana przez dwóch lubieżnych dziadków. Chcą oni aby Zuzanna użyczyła im swoich wdzięków. Jeśli dziewczyna tego nie zrobi grożą jej, że posądzą ją o zdradę męża i cudzołóstwo. Takie przestępstwa według prawa Żydów były karane ukamienowaniem. Zatem młoda dziewczyna musi podjąć decyzję - albo sprzeniewierzy się boskim zakazom albo zginie potraktowana jak ladacznica. Decyduje się na sąd - chce być osądzona na ziemi. Woli to niż stanąć przed Stórcą grzeszna. Bóg natomiast widząc dobroć i poświęcenie dziewczyny osobiście ingeruje w tą sprawę. Zsyła na ziemię anioła Daniela aby ten ujawnił niewinność Zuzanny. Ten zadaje mężczyzną takie pytania, że sami ujawniają swoją winę. Hisotira Zuzanny była różnie interpretowana - jako przykład na boską opiekę, jako potwierdzenie wierności małżeńskiej. Motyw ten często wykorzystywano także w malarstwie. Był znakomity do aktów. Ale i tutaj miał różną interpretację. Raz malowano Zuzannę jako niewinną i nieświadomą tego, że jest podglądana - ukazywano jej niewinność. Zuzanna w drugiej "wersji" to przerażona dziewczyna, uciekająca w popłochu. Nasz poeta przedstawił jej historię w porządku biblijnym, ale wyeksponował to o czym nie było mowy w Biblii. Kochanowski przedstawił ją w noc przed sądem, w czasie której Zuzanna snuje refleksje nad znaczeniem cnoty, którą uważała za największy skarb. Inne dzieło Kochanowskiego nawiązujące do tematyki biblijnej to przekład Księgi Psalmów czyli "Psałterz Dawidów". Na "Psałterz" składa się 150 psalmów podzielonych na 5 ksiąg.
Barok: tutaj motywy biblijne przede wszystkim w poezji: Bóg i szatan u Mikołaja Sępa Szarzyńskiego oraz poezja Daniela Naborowskiego
Oświecenie: w tej epoce badacze i poeci oceniają Biblię poprzez pryzmat osiemnastowiecznego racjonalizmu. Podejmowane są próby rozumowego jej badania. Powstają nowe nurty w filozofii ingerujące w religię. Deizm zakłada, że Bóg jest stworzycielem ziemi, ale po jej stworzeniu przestał się nią interesować. Ateizm z kolei zakłada, że Boga w ogóle nie ma.
Romantyzm: w tej epoce Święta Księga nabiera szczególnego znaczenia. Przede wszystkim charakterystyczny dla polskiego romantyzmu mesjanizm, przez co poeci rozumieli traktowanie Polski i Polaków jako narodu wybranego. Nawiązania do tematyki biblijnej pojawiają się w każdym rodzaju literackim - w liryce, epice czy dramacie. W swoich utworach do Biblii sięgają Mickiewicz, Ujejski, Odyniec, Lenartowicz, Goszczyński. Godne przypomnienia są także takie utwory jak: "Księgi Narodu i pielgrzymstwa polskiego" i "Anchelii" Słowackiego. To jakby narodowa ewangelia mesjanistyczna, której zadaniem jest podsycanie w Polakach wiary w możliwość odzyskania niepodległości. I Mickiewicz i Słowacki pisząc prozą biblijną poruszają tematy emigracyjne. U Mickiewicza jest to porównanie ludzie będących na emigracji do pierwszych apostołów. Z kolei Słowacki w swoim "Genesis Ducha" daje przykład doskonalenia się ducha na przykładzie dziejów całej ludzkości. U Mickiewicza pojawia się jeszcze w trzeciej części "Dziadów" próba przełożenia historii Polski jako historii odwiecznej walki dobra ze złem (oczywiście ten motyw także zaczerpnięty z Biblii). Zło jest tutaj "reprezentowane" przez Nowosilcowa i cara, a dobro to ksiądz Piotr i cała Polska. Nawet słynne widzenie księdza jest ustylizowane na biblijną ewangelię. Niewątpliwie celem Mickiewicza było przywrócenie wiary Polakom nie tylko w zwycięstwo sprawiedliwości ale także w samego Boga. Poeta mówi nam, że nie wolno się poddawać cierpieniu. Trzeba je dzielnie znosić bowiem ono też ma sens. Tak jak Chrystus cierpiał za nas na krzyżu tak i Polska cierpi za inne narody. Inspiracje biblijne możemy także odnaleźć w "Nie-Boskiej komedii". Jego końcowa scena jest nawiązaniem do Apokalipsy. Także w twórczości Norwida widać wpływ Biblii: jego wiersze "Do Najświętszej Marii Panny", "Psalm w Hebronie".
Pozytywizm: słynna powieść historyczna Henryka Sienkiewicza pod tytułem "Quo Vadis" o prześladowaniach pierwszych chrześcijan
Młoda Polska: w Młodej Polsce popularnością cieszą się negatywne zworce osobowe - matka Ewa, Salome, Kain, Judasz. Ważnym motywem jest podobnie jak w baroku Sztan i zło. To także czas katastroficznych wizji stąd nawiązania do Apokalipsy - hymny Kasprowicza "Dies Irae", "Święty Boże", "Salome". Tematyka biblijna pojawia sie także w dramacie - na przykład "Judasz z Kationy" Karola Rostworowskiego.
Literatura współczesna: współcześnie nawiązania w każdym rodzaju literackim
Oprócz inspiracji w literaturze Biblia jest wszechobecna w naszym codziennym życiu. Nawet nie zdajemy sobie sprawy jak silne na przykład nasze wyobrażenie o końcu świata jest określone przez Biblię. Apokalipsa świętego Jana dała nam wyobrażenie jak może wyglądać koniec świata.
Dzięki Biblii mamy także określony czas i historię. Zamiast cykliczności (czyli powtarzalności) jaką uznawano w starożytności, autorzy Biblii wprowadzili czas linearny czyli taki, który zmierza do końca świata, a tym samym do Boga. Także sądy etyczne i kodeks moralny obowiązujący w naszym świecie pochodzi z Biblii. Biblia reguluje także nasze pojęcia dobra i zła, jest pełna wzorców osobowych zarówno tych pozytywnych jak i negatywnych. Dzieki niej mamy wiele związków frazeologicznych: "Sodoma i Gomora". "wieża Babel", "hiobowe wieści", "owoc zakazany", "trąby jerychońskie", "wdowi grosz".
Inspiracje Biblijne w literaturze (w skrócie):
Średniowiecze:
- motyw "vanitas" czyli motyw marności ("Vanitas vanitatum et on mia vanitas" - marność nad marnościami, wszystko marność). To motyw zaczerpnięty ze starotestamentowej Księgi Koheleta. Jest w niej mowa o człowieku, w kontekście skrajnie pesymistycznym. Człowiek to istota krucha i nic nie znacząca
- "Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - utwór nawiązujący do tematyki rzeczy ostatecznych. Przedstawia rozmowę Mistrza ze Śmiercią. Utwór przypomina o ostateczności - śmieci, która czeka na każdego z nas
- motyw "memento mori" - czyli "pamiętaj, że umrzesz". Nawiązanie do powszechnej w średniowieczu kontemplacji śmierci. Każdego z nas to czeka i w związku z tym całe nasze życie powinno przebiegać tak aby się na nią przygotować. W obliczu śmierci wszyscy jesteśmy równi, bez względu na to jaki stan społeczny reprezentujemy w życiu doczesnym
- apokryfy - czyli historie o tematyce związanej z Pismem Swiętym ale nie uznane przez Kościół za obowiązujące ze względu na ich wątpliwe pochodzenie
- tłumaczenia Biblii w całości albo jej poszczególnych ksiąg
- "Boska Komedia" Dantego - wędrówka poety przez chrześcijańskie Piekło, Czyściec i Raj
- w zasadzie to cała literatura i malarstwo średniowieczne (a nawet w pewnych aspektach architektura) są niekończącym się nawiązaniem do tematyki biblijnej
Renesans:
- przekłady Psalmów - Rej, Kochanowski
- krytyka duchowieństwa - związana z reformacją
- motyw obecności Boga we stworzonym przez siebie świecie - pieśni Kochanowskiego
- przekłady Biblii na języki narodowe (dzięki reformacji)
- przejęcie różnych gatunków z Biblii - mowy (Andrzej Frycz Modrzewski), kazania - Piotr Skarga, pieśni - Kochanowski
- poemat biblijny - "Zuzanna" Kochanowskiego
- w "Trenach" polemika z Bogiem oraz tematyka religijna
Barok:
- w twórczości Sępa-Szarzyńskiego - Bóg jako surowy sędzia
- motyw śmierci i Szatana w twórczości Daniela Naborowskiego
- w malarstwie rozkwit tematyki biblijnej - Rembrandt
- "Raj Utracony" Miltona
- sarmatyzm, którego jednym z elementów była (powierzchowna) religijność
Oświecenie:
- koncepcje filozoficzne:
* deizm - zakładał istnienie Boga, ale takiego, który nie miesza się w sprawy świata, który sam stworzył
* ateizm - zakładał, że Bóg nie istnieje
- kolędy Franciszka Karpińskiego - o narodzeniu Chrystusa
- "Monachomachia" Krasickiego - wojna mnichów
Romantyzm:
- koncepcja mesjanistyczna państwa polskiego w III części "Dziadów" Mickiewicza - Polska niczym Chrystus ma odpokutować za grzechy innych narodów
- problem zbrodni kainowej u Słowackiego - "Balladyna", a także motyw kary za popełnione grzechy
- w "Nie-Boskiej Komedii" Krasińskiego - na końcu objawienie Chrystusa oraz motyw Apokalipsy
- ponownie kolędy - Lenartowicz. Nawiązanie do narodzin Chrystusa
- "Zbrodnia i kara" Fiodora Dostojewskiego - problem zbrodni i kary za popełniony grzech
- tematyka śmierci i przemijania w utworach twórców epoki
Pozytywizm:
- Sienkiewiczowskie "Quo Vadis" - traktujące o Rzymie za panowania Nerona i prześladowaniach pierwszych chrześcijan
- "Potop" - epizod z obroną klasztoru na Jasnej Górze i bohaterstwo księdza Kordeckiego
Młoda Polska:
- "Padlina" Charles'a Baudelaire'a - motyw przemijalności nie tylko piękna ciała ale także życia
- hymn Kasprowicza - "Deis Ire" nawiązujący do tematyki apokaliptycznej oraz inne liryki Kasprowicza - "Hymn do Nirwany" utrzymany w konwencji modlitwy, "Wszystko umiera z smukiem i żałobą" - o przemijalności rzeczy na tym świecie, "Przeprosiny Boga" - tematyka franciszkańska
- katastrofizm - przekonanie o nadchodzącym końcu świata
- franciszkanin - koncepcja radosnej i prostej wiary w Boga
Wiek XX:
- poezja Zbigniewa Herberta - " Domysły na temat Barabasza", "Modlitwa Pana Cogito"
- poezja Czesława Miłosza - jego parafraza Księgi Psalmów
- powieść Michaiła Bułhakowa - "Mistrz i Małgorzata" - powieść o Poncjuszu Piłacie i Szatanie
- powieść Umberto Eco - "Imię Róży" - historia zagadkowych morderstw w jednym z włoskich klasztorów
- "Zdążyć przed Panem Bogiem" - wywiad Hanny Krall z Markiem Edelmeanem