Behawioryzm (ang. behavior lub behaviour - zachowanie) - kierunek psychologiczny, który rozwinął się w XX wieku, przede wszystkim w USA.

Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.

Ewolucjonizm przyzwyczaił przyrodników do traktowania człowieka jak gatunku zwierzęcego, jako ostatniego szczebla na drabinie filogenetycznej świata zwierzęcego. Rozumiało się, że również zachowanie się i tryb życia człowieka należy związać pojęciowo z zachowaniem się zwierząt.

Głównymi przedstawicielami tego kierunku byli: J.B. Watson (prekursor) który 1913 przedstawił własną koncepcję psychologii, odrzucającą analizowanie świadomości i introspekcję, jako metodę subiektywną i nienaukową, natomiast przyjmującą, że każde zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec. Człowiek wg behawiorystów działa w myśl koncepcji: S - R (bodziec - reakcja = stimulation - reaction). Oznacza to, że środowisko jest układem aktywnym, człowiek zaś układem reaktywnym, którym nie kierują wewnętrzne motywy i dążenia. B. F. Skinner który zradykalizował założenia teorii behawioryzmu., ale zajął się głównie dziedzinami praktycznymi psychologii, zwłaszcza nauczaniem programowanym i terapią behawioralną (behawioryzm radykalny i operacjonistyczny), E. Tolman twórca behawioryzmu celowościowego (teleologicznego), który wprowadził nowy schemat: S-O-R (stimulus-organism-reaction), E.L. Thorndike (behawioryzm umiarkowany), C.L. Hull (neobehawioryzm).

Inżynieria behawiorystyczna => Behawioryści uważali, że można wpłynąć na zachowania społeczne, jednocześnie kontrolując je. Inżynieria nazywana jest również technologią zachowania. Celem tej dziedziny nie jest zmiana stanów wewnętrznych takich jak poczucie winy, lęk, czy siła woli, lecz modyfikacja reakcji człowieka, które są obserwowane i mierzalne. Parametry zachowania można jednoznacznie określić jako parametry przedmiotów zewnętrznych, np. biały, czy telewizor. Jeśli psycholog stwierdził, że celem jego zabiegów jest wyeliminowanie, np. reakcji agresywnych demonstrowanych przez ucznia i jednocześnie ukształtowanie u niego takich, czy innych zachowań afilicyjnych to zamiar ten jest całkowicie jasny i jednoznaczny. Co więcej na podstawie pewnych zewnętrznych kryteriów takich jak działanie ucznia w grupie rówieśników można stwierdzić w jakich sytuacjach cel ten został osiągnięty.

Neobehawioryzm => Jest to „nowa” wersja behawioryzmu. Twórcą tego kierunku był Edward Tolman, który do modelu S-R dołączył „O” co oznacza zmienną pośredniczącą, na którą składają się:

a) Zachowanie celowe

b) Nawyki

c) Konstrukty poznawcze

d) Potrzeby jako wewnętrzne bodźce motywujące

Tolman mówił o behawioryzmie teologicznym, czyli celowościowym. Zauważył, że to co modyfikuje zachowane człowieka to CEL. W wyjaśnianiu zachowania się bardzo istotne jest dążenie do celu. Sama celowość zachowania się organizmu polega na tym, że dąży on zawsze do zaspokojenia określonych potrzeb.

Prawa S-R => Mają charakter funkcjonalny, tzn. opisują one współwystępowanie sytuacji i określonych zachowań. Są to również prawa o charakterze przyczynowym. Wg behawiorystów manipulując bodźcami, można kształtować człowieka. Większość związków S-R nie jest wrodzona. lecz kształtuje się ona w wyniku procesu uczenia się, tzw. nawyki

J. Watson odbył swe studia w Chicago, głównie w pracowni psychologii porównawczej, i startował w nauce badaniami eksperymentalnymi, metodą labiryntu, nad białymi szczurami. Przez pewien czas współpracował z Yerkesem, specjalistą psychologii małp człekokształtnych. Od psychologii zwierząt stopniowo przechodził do psychologii ludzi. Zaznaczył się pomysłowymi eksperymentami nad zachowaniem się niemowląt i małych dzieci.

Watson twierdził że:

• Psychologia jest w pełni obiektywną i eksperymentalną dziedziną nauk przyrodniczych

• Przedmiotem psychologii powinno być wyłącznie zachowanie się organizmów w tym człowieka a jej celem przewidywanie i kontrola jego zachowania

• Zachowanie się człowieka jest wyłącznie wynikiem reakcji na bodziec. Reakcja uruchamia popęd traktowany obiektywnie, natomiast podtrzymuje ją wzmocnienie

• Nie negował występowania zjawisk psychicznych ale twierdził że są one niedostępne obserwacji i dlatego nie mogą być przedmiotem naukowej analizy

• Człowiek powinien być badany w warunkach odpowiadających jak najściślej warunkom eksperymentu ze zwierzętami, nie dostrzega linii oddzielającej człowieka od zwierzęcia, zachowanie człowieka jest częścią ogólnego schematu

Założenia behawioryzmu są bardzo proste:

• jakkolwiek kierunek ten nie neguje występowania zjawisk psychicznych, twierdzi, że są one swoistymi, ubocznymi artefaktami działania mózgu, których nie da się skutecznie badać metodami naukowymi, gdyż są one niedostępne obserwacji,

• dlatego, jeśli psychologia ma być rzetelną nauką, musi się ograniczyć do mierzalnych, jasno zdefiniowanych eksperymentów, w których ludzi poddaje się działaniu określonych bodźców i obserwuje się ich określone reakcje na te bodźce.

Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych będących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. Behawioryzm zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy wrodzone, dlatego behawioryzm nazywano teorią uczenia się). Założenia kierunku zaczęły z czasem spotykać się z krytyką także jego zwolenników, co doprowadziło do powstania odłamów behawioryzmu, zwanych ogólnie neobehawioryzmem.

Behawioryzm jest próbą zastosowania ścisłych, znanych z nauk przyrodniczych metod badawczych do badania ludzkiej psychiki. Behawioryzm doprowadził do ulepszenia metodologii nauk psychologicznych, kładąc nacisk na statystyczne zależności między obiektywnie mierzalnymi bodźcami i reakcjami. W swej złagodzonej postaci w dużym stopniu współtworzył współczesną teorię uczenia się, psychologię poznawczą oraz psychologię społeczną.

W skrajnej postaci behawioryzm zakładał, że bardziej złożone zjawiska psychiczne, takie jak np. uczucia wyższe, czy struktury wpojone kulturowo, nie mają większego wpływu na działanie ludzi, lecz że ludzie podobnie jak wszystkie inne zwierzęta działają wg stosunkowo prostych zasad opierających na stałych, odruchowych lub wyuczonych reakcjach na bodźce. Według tego skrajnego poglądu, większość zdrowych osobników ludzkich, niezależnie od ich "zawartości mózgu" będzie w tych samych warunkach reagować podobnie na podobne zestawy bodźców. Teoria ta jest już jednak w zasadzie porzucona, gdyż stoi w sprzeczności z wieloma eksperymentami psychologicznymi dowodzącymi dużego znaczenia tzw. zmiennych pośredniczących podczas reakcji na konkretne bodźce.

W ramach behawioryzmu rozwinęły się dwa podstawowe paradygmaty: warunkowanie klasyczne (inaczej warunkowanie reaktywne lub warunkowanie pawłowowskie) i warunkowanie instrumentalne nazywane także zamiennie warunkowaniem sprawczym.

Warunkowanie instrumentalne zwane pierwotne przez jego odkrywców J. Konorskiego i S. Millera warunkowaniem II typu (w odróżnieniu od warunkowania I typu zwanego klasycznym lub pawłowowskim). Wymaga od badanego organizmu wykonania określonej reakcji ruchowej lub powstrzymania się od niej (reakcje te zwane są reakcjami instrumentalnymi lub sprawczymi) w odpowiedzi na znak ustalony przez eksperymentatora (zwany bodźcem warunkowym). W efekcie zwierzę ma możliwość zaspokojenia swojej potrzeby (uzyskuje pokarm, wodę, itp.) lub unika bodźca nieprzyjemnego (np. dmuchnięcia w ucho). Chcąc uzyskać większą liczbę reakcji stosuje się wzmocnienie nieregularne, co kilka naciśnięć dźwigni. Zwierzę ma określoną pojemność żołądka, aby zaspokoić głód musi wtedy więcej razy nacisnąć dźwignię. Po utrwaleniu warunkowania wprowadza się dodatkowe elementy eksperymentu np. różnicując bodziec warunkowy można sprawdzić czułość zmysłu go odbierającego, przecinając operacyjnie nerwy można ustalić drogę odruchu warunkowego, wpływ różnych ośrodków mózgu ma ten odruch i wiele innych zagadnień.

Warunkowanie klasyczne lub warunkowanie pawłowowskie a odkąd J. Konorski i S. Miller odkryli warunkowanie instrumentalne (II typu) stosuje się także nazwę warunkowanie I typu. Eksperymenty nad warunkowaniem przeprowadził jako pierwszy P. Pawłow. Stwierdził on, że podanie psu pokarmu do pyska wywołuje u niego wydzielanie śliny. Reakcję tę Pawłow nazwał odruchem lub reakcją bezwarunkową, ponieważ występuje ona bez uczenia się, w sposób niezmienny, utrwalony dziedzicznie; pokarm zaś jest bezwarunkowym bodźcem dla tej reakcji.

Następnie zaobserwował, że jeśli bezpośrednio przed podaniem psu pokarmu zadzwoni dzwonek, to po kilku próbach na sam dźwięk dzwonka pies zaczyna wydzielać ślinę. Przed eksperymentem dzwonek nigdy nie wywoływał reakcji ślinienia u psa, a więc nauczył się on, że bodziec, który zawsze pojawia się przed jedzeniem, jest jego sygnałem. Tego typu bodziec Pawłow nazwał bodźcem warunkowym, a wydzielanie śliny na dzwonek — reakcją warunkową lub odruchem warunkowym. Odruch taki wytwarza się dzięki wielokrotnemu łączeniu się dźwięku dzwonka z podawaniem pokarmu, co Pawłow określił jako wzmocnienie bodźca warunkowego. W wielu źródłach można znaleźć informację, że najbardziej efektywny, tzn. najszybciej prowadzący do pojawienia się reakcji warunkowej, jest odstęp 0,5s. pomiędzy bodźcem warunkowym, a bezwarunkowym.

Burrhus Frederic Skinner => Jeden z najwybitniejszych psychologów na świecie (ortodoksyjny behawiorysta), twórca teorii uczenia się, który opracował zasady uczenia programowego. W swojej działalności nawiązywał on do behawioryzmu klasycznego Watson'a- popierał dwa poglądy klasycznego behawioryzmu, lecz odrzucał pewne koncepcje fizjologiczne w znaczeniu Pawłowa. Uważał, że w behawioryzmie najważniejsze są nagrody i kary. Uważał, że:

a) Obserwacje na zwierzętach mają bezpośrednie zastosowanie w interpretacji zachowania ludzkiego.

b) Schemat zachowania rozumiemy jako reakcję na bodziec

c) Badacz powinien się interesować danymi obserwowanymi

d) Wykluczał znaczenie terminów, którymi nauka nie powinna się zajmować.

1. Prawa reakcji i odruchu wg Skinner'a:

a) Prawo progu => mówi o tym, że do wywołania określonej reakcji niezbędna jest pewna minimalna siła bodźca.

b) Prawo latencji => mówi o tym, że istnieje ukryty czas wystąpienia reakcji po zadziałaniu bodźca.

c) Prawo siły reakcji => siła reakcji jest funkcją intensywności bodźca (im silniejszy bodziec, tym silniejsza reakcja).

d) Prawo powinności => reakcja może się pojawić przez pewien czas po ustaniu bodźca

e) Prawo czasowego sumowania => przedłużenie działania bodźca może dać podobny efekt jak nasilenie intensywności bodźca.

2. Dwie odmiany zachowania organizmu wg Skinner'a:

a) Zachowanie reaktywne => ma miejsce gdy zarówno S (bodziec), jak i R (reakcja) są obserwowane wzrokowo oraz gdy reakcja pojawia się jako następstwo S (bodźca).

b) Zachowanie sprawcze => mówimy o nim gdy możemy obserwować R, gdy S nie jest dostępne naszej obserwacji. Zachowanie jest sprawcze, gdy jakaś właściwość organizmu sprawia, iż jest on aktywny i demonstruje reakcje dotychczas mu nieznane.

Rozróżnienie zachowań reaktywnych i sprawczych pozwoliło Skinner'owi precyzyjnie odróżnić warunkowanie klasyczne od instrumentalnego

a) Zachowanie reaktywne => jest następstwem warunkowania klasycznego, tzn. działa bodziec obojętny, następuje wzmocnienie i reakcja odruchu motorycznego.

b) Zachowanie instrumentalne => jest przypadkiem uczenia się. Jest to reakcja, która nie jest poprzedzana określonym bodźcem.

3. Behawioryzm wg Skinner'a:

a) Jest powrotem do oświeceniowego sensualizmu (John Locke).

b) Człowiek jest maszyną, tzn. jest on złożonym układem bodźców, a jego złożoność jest wyjątkowa.

c) Przedstawił człowieka ubezwłasnowolnionego przez środowisko

4. Najważniejsze twierdzenia behawioryzmu:

a) Świadomość nie istnieje, a jeśli istnieje to nie może być przedmiotem psychologii, tzn. nie może rejestrować i sprawdzać przeżyć psychologicznych

b) Człowiek w swoim życiu psychicznym i w reakcjach nie jest autonomiczny, ale zdeterminowany przez środowisko fizycznie i społecznie, a więc poprzez rodzinę, instytucje społeczne, szkołę, media, a także instytucje państwowe.

c) Przedmiotem psychologii są tylko dające się zarejestrować zewnętrzne reakcje na bodźce, a więc ramy zewnętrzne, reakcje fizjologiczne czyli zewnętrzne zachowania.

d) Psychologia może tylko działać na związki między bodźcami (S), a reakcjami (R) bez brania pod uwagę wewnętrznych procesów psychicznych.

5. Model psychiki:

* Godność wg Skinner'a => układ bodźców, który nie zmusza do zachowań

* Osobowość wg Skinner'a => jest to zespół nawyków powstających w procesie uczenia się lub jest to lustrzane odbicie sytuacji, nie różnicuje cech człowieka.

* Środowisko => jest to trwały układ elementów w społeczeństwie

* Sytuacja => jest to układ elementów w określonym czasie.

---