REOPRTAŻ POWOJENNY - NAJWYBITNIEJSI PRZEDSTAWICIELE
Reportaż, nazwa gatunkowa używana w terminologii literackiej oraz wszelkich odmianach dziennikarstwa (prasowego, radiowego, telewizyjnego itd.). Gatunek związany z rozwojem prasy, ostatecznie ukształtowany w 2. połowie XIX w.
Granice twórczości reportażowej są płynne, dzisiejszy reportaż nierzadko jest zaliczany do tzw. literatury faktu. Uchodzi za pograniczny gatunek, usytuowany między literaturą a publicystyką. W przeciwieństwie do twórczości operującej fikcją literacką reportaż, posługując się często formami zapożyczonymi z literatury pięknej, relacjonuje fakty, których autor był świadkiem.
Elementy kreacyjności występują w procesie porządkowania, zestawiania, konstruowania całości reportażu, w sposobach opisu i formach komentarza przybierającego także postać fabularyzowaną, np. reportaże R. Kapuścińskiego. W XX w. proza fabularna i reportaż silnie na siebie oddziaływały, tworząc formy mieszane.
Na kształt reportażu wpływa również tradycja form poprzedzających, jak relacje i opisy podróży, kroniki, epistolografia. Do jego rozwoju przyczyniła się także realistyczno-obyczajowa powieść XVIII i XIX w.
Do klasyków nowoczesnego reportażu zalicza się m.in.: E.E. Kischa, J. Reeda, J. Fučika, a w Polsce - K. Pruszyńskiego, J. Kisielewskiego, A. Fiedlera, I. Krzywicką, M. Wańkowicza, A. Jantę-Połczyńskiego, K. Kąkolewskiego, J. Lovella, K. Dziewanowskiego, R. Kapuścińskiego.
EGZYSTENCJALIZM W LITERATURZE POWOJENNEJ
Egzystencjalizm w literaturze, u źródeł związany głównie z filozofią XIX i XX w.: S. Kierkegaarda, M. Heideggera, K. Jaspersa, G. Marcela, J.P. Sartre'a i L. Szestowa, stanowi w literaturze podstawę refleksji nad pytaniem podstawowym - kim jest człowiek. Egzystencjalizm w powieściach, dramatach, esejach przejawia się najczęściej jako porte parole autora prowadzącego akcję i narrację, opisującego relacje międzyosobowe, przekazującego ostateczne przesłanie etyczne.
Egzystencjalizm odegrał istotną rolę po II wojnie światowej, znajdując odbicie np. w powieści J.P. Sartre'a Drogi wolności oraz A. Camusa Obcy, Upadek i Dżuma. W wyborze form literackich egzystencjalizm obok realistycznego opowiadania upodobał sobie formy paraboliczne, np. Camusa esej Mit Syzyfa i dramat Kaligula, powieści F. Kafki Proces, Zamek. W Polsce egzystencjalną refleksję Heideggera zaprezentował F. Sawicki (1936), kontynuowali ją m.in. H. Elzenberg, B. Miciński; w latach powojennych (1949-1955) egzystencjalizm był oficjalnie zwalczany jako “filozofia rozpaczy”, jaskrawo sprzeczna z marksistowsko-leninowską koncepcją człowieka i historii. Po “odwilży” w latach 1956-1958 wyszły główne dzieła francuskich egzystencjalistów, ukazały się utwory polskich autorów nurtu egzystencjalistycznego. Jego elementy są obecne w twórczości S.I. Witkiewicza, W. Gombrowicza w Trans-Atlantyku i w Dzienniku, w Jak być kochaną K. Brandysa, Bramach raju J. Andrzejewskiego, Opowiadaniach M. Hłaski i Dramatach T. Różewicza.
Wg egzystencjalizmu rzeczywistość ludzka jest rozdarta na sferę świadomości i sferę rzeczy, co nieuchronnie prowadzi do alienacji człowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegają moralnemu, historycznemu czy też obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem całkowicie wolna i może z tą wolnością uczynić to, co jej się podoba. Tworzy wszelkie wartości i decyduje o sensie własnego istnienia. Może być "bytem nieprawdziwym" lub też "bytem prawdziwym".
Wg egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencję. Człowiek zaś ponosi pełną odpowiedzialność za swoje czyny, co stwarza poczucie samotności, zagubienia i zagrożenia w świecie, lęk, zwłaszcza przed śmiercią. Myśli egzystencjalizmu wywarły poważny wpływ na twórczość literacką XX w.
BEHAWIORYZM W PROZIE WSPÓŁCZESNEJ
Behawioryzm (angielskie behaviour - zachowanie się), kierunek w psychologii XX w., popularny szczególnie w USA. Polega na odrzuceniu pojęcia świadomości oraz introspekcji jako metody subiektywnej i na badaniu wyłącznie bodźców bądź ich układu (sytuacji) i reakcji fizjologicznych im odpowiadających, czyli na analizie obiektywnego zachowania się człowieka lub zwierzęcia.
Zachowanie człowieka jest, zdaniem behawiorystów, zespołem reakcji ruchowych i zmian fizjologicznych bedących odpowiedzią organizmu na określone bodźce nie tylko w przypadku prostych odruchów, ale również dla bardziej złożonych problemów (rozwiązywanie zadań intelektualnych, konflikty motywacyjne, myślenie itp.). Zadaniem psychologii ma więc być badanie związków między bodźcami i reakcjami (formuła S-R, czyli stimulus-reaction) oraz wywieranie wpływu na zachowanie się ludzi. B. zakładał, że zachowanie się, rozwój i osobowość człowieka są efektem zewnętrznych bodźców działających na jednostkę. Zmiany zachowania się człowieka stanowią wynik uczenia się nowych reakcji (nie mają znaczenia instynkty ani cechy wrodzone, dlatego b. nazywano teorią uczenia się). Założenia kierunku zaczęły z czasem spotykać się z krytyką także jego zwolenników, co doprowadziło do powstania odłamów b., zw. ogólnie neobehawioryzmem.
1