„Teorie literatury XX wieku. Podręcznik”

Anna Burzyńska Strukturalizm I

Epoka strukturalizmu

• Strukturalizm był bez wątpienia najbardziej ekspansywnym kierunkiem w dwudziestowiecznej humanistyce.

• Za jego początek przyjąć można umownie datę wydania Kursu językoznawstwa ogólnego Ferdinanda de Saussure'a (1857-1913) - czyli 1916 rok, jeśli za szczytowy moment jego rozwoju uznać fazę powojenną inspirowaną myślą Claude'a Levi-Straussa (ur.1908).

• Strukturalizm w teorii literatury rozwinął się pod wpływem przede wszystkim dwóch mocnych impulsów płynących ze strony językoznawstwa strukturalnego i antropologii strukturalnej. Inspiracje te określiły również dynamikę rozwojową kierunku:

1. W pierwszej fazie (do II wojny światowej) dało się dostrzec silniejsze wpływy teorii językoznawczych;

2. W drugiej fazie (po II wojnie światowej) na plan pierwszy wysunęły się inspiracje antropologiczne.

Najważniejsze zjawiska objęte terminem „strukturalizm” zazwyczaj porządkuje się w następujący sposób:

1. JĘZYKOZNAWSTWO:

Główne szkoły:

- Szkoła Genewska (Ferdinand de Saussure, Charles Bally),

- Szkoła Praska ( Roman Jakobson, Nikołaj Trubiecki),

- Szkoła Kopenhaska (Louis Hjemslev),

- Szkoła Amerykańska ( Franz Boas, Edward Sapir, Benjamin Lee Whorf, Leonard Bloomfield).

2. ANTROPOLOGIA STRUKTURALNA - ETNOLOGIA:

• teoria Claude'a Levi-Straussa

3. LITERATUROZNAWSTWO:

Główne szkoły I orientacje:

• Praska Szkoła Strukturalna (Roman Jakobson, Jan Mukarovsky, Felix Vodicka, Bohuslav Havranek, Vilem Mathesius),

• poetyka lingwistyczna *teoria “późnego” Jakobsona),

• poetyka generatywna ( francuska szkoła narratologiczna),

• poetyka odbioru (polska szkoła teorii komunikacji literackiej),

• poetyki strukryralne lat 60.-80. (Tzvetan Todorov, Gerard Genette, Roland Barthes),

• poetyki intertekstualne lat 80. (Gerard Genette, Michael Riffaterre).

• Strukturalizm w literaturoznawstwie był również kierunkiem bardzo złożonym I zróżnicowanym wewnętrznie. Warto wyodrębnić dwa nurty problemowe:

1. POETYKI LINGWISTYCZNE - najsilniejsze inspiracje stanowiło językoznawstwo strukturalistyczne, zwłaszcza zaś de Saussure'owska teoria języka i językoznawstwa ogólnego oraz fonologia Nikołaja Trubieckiego. Na plan pierwszy wysunęła się w tym wypadku teoria języka poetyckiego, a najważniejszym zadaniem stało się określenie specyficznych właściwości tego języka w relacji do języka ogólnego. Wysiłki te podjęte zostały przez badaczy z kręgu Praskiej Szkoły Strukturalnej w latach 1926-1948 i kontynuowane były po wojnie na gruncie tak zwanej poetyki lingwistycznej „późnego” Jakobsona w latach 60.

2. GRAMATYKI LITERATURY - najistotniejsze okazały się wpływy myśli antropologicznej Claude'a Levi-Straussa. Za umowny początek nurtu najczęściej przyjmuje się więc datę publikacji słynnej Antropologii strukturalnej Levi-Straussa, czyli 1958 rok. Szczególnego znaczenia nabrała idea ogólnej gramatyki literatury podjęta zwłaszcza przez literaturoznawców z kręgu francuskiej szkoły narratologicznej. Istotą rolę odegrały inspiracje analizami morfologicznymi bajki magicznej podjęte w latach 20. XX wieku przez rosyjskiego folklorystę Władimira Proppa oraz ideą gramatyki transformacyjno-generatywnej językoznawcy amerykańskiego Noama Chomsky'ego.

De Saussure i wczesny strukturalizm

• Wprawdzie głównym przedmiotem zainteresowań badawczych de Saussure'a był sanskrypt i językoznawstwo indoeuropejskie, to jednak do historii przeszły wykłady z językoznawstwa ogólnego, które wygłaszał na Wydziale Humanistyki Uniwersytetu Genewskiego w latach 1906-1911.

• Nie bez powodu de Saussure rozpoczynał swoje rozważania od wyznaczenia najważniejszych zadań językoznawczych - jako dyscypliny naukowej, ogólnej i autonomicznej. Za jedno z podstawowych przedsięwzięć tak rozumianej nauki należało uznać:

Zbadanie sił działających w sposób stały i powszechny we wszystkich językach i wydobycie praw ogólnych, do których można by sprowadzić wszystkie zjawiska występujące w ich historii.

• Powodzenie tego zamysłu gwarantować miało przede wszystkim bardzo precyzyjne określenie p[przedmiotu badań. Przedmiotem tym nie mogła stać się „mowa” - zróżnicowana, skomplikowana wewnętrznie, „rozdwojona” - jednocześnie indywidualna i społeczna, stała i zmienna historycznie, wymagająca odwołań do wielu różnych dziedzin. Został nim uniwersalny i abstrakcyjny „system” języka.

• Pierwsze zdania Kursu… ujawniały więc bardzo wyraźnie intencje badacza - chodziło mu przede wszystkim o oczyszczenie pola dociekań ze zmienności i wieloznaczności, a dzięki temu - o możliwość oparcia tworzonej właśnie dyscypliny na mocnych i niewzruszonych podstawach. Przedmiotem językoznawstwa ogólnego stał się SYSTEM JĘZYKOWY (langue), nie zaś MOWA (langage) czy WYPOWIEDŹ JEDNOSTKOWA (parole).

• Język został zdefiniowany jako spójny i całościowy system wzajemnych powiązań i relacji wszystkich poszczególnych elementów. De Saussere wyodrębnił przy tym najmniejsze (elementarne) niepodzielne cząstki językowe istniejące na poziomie dźwiękowym (FONEMY).

• Każdy element języka istniał tylko dzięki różnicom dźwiękowym, a w dalszej konsekwencji - dzięki różnicom pojęciowym - nie miał natomiast wartości samodzielnej.

STRUKTURA/SYSTEM- to inaczej: układ, budowa, organizacja wewnętrzna, konstrukcja. Na przełomie wieków XIX i XX oraz na początku wieku XX pojawiał się on również między innymi u filozofa niemieckiego Wilhelma Diltheya („struktura psychiczna”), w psychoanalizie Sigmunta Freuda („struktura nieświadomości”), a nieco później także w fenomenologii literatury Romana Ingardena („struktura dzieła literackiego”).

Kategoria „struktury” upowszechniła się po 1929 roku (I Międzynarodowy Kongres Językoznawców Pradze) w wyrażaniu „struktura danego systemu” - a więc jako określenie dotyczące wewnętrznej organizacji systemu języka.

Najpełniejsze ujęcie terminu zaproponował jednak filozof, psycholog - strukturalista szwajcarski Jean Piaget w 1968 roku. Koncepcja Piageta wyróżniała następujące właściwości struktury:

- CAŁOŚCIOWOŚĆ - struktura nie jest sumą składników, ale całością o określonej, bardzo spójnej (systemowej) organizacji wewnętrznej - każdy element funkcjonuje w ścisłych zależnościach od innych elementów, istnieje priorytet całości nad częściami;

- PRZEKSZTAŁCENIA - struktura jest dynamiczna, zdolna do wewnętrznych procesów transformacyjnych;

- SAMOSTEROWNOŚĆ I ZAMKNIĘCIE - struktura nie odwołuje się do niczego poza sobą, aby usprawiedliwić własne procedury transformacyjne;

- FUNKCJONALIZM - każdy element pełni określoną funkcję w strukturze i ze względu na tę funkcję jest badany lub opisywany;

- PRAWIDŁOWOŚCI I HOMOLOGIE - na podstawie struktur niższego rzędu możemy określić prawa rządzące strukturami wyższego rzędu.

• Związek znaku i znaczenia miał więc charakter ARBITRALNY, a niezależność znaku od rzeczywistości umacniała dodatkowo teza dotycząca jego wewnętrznej konstrukcji - w systemie de Saussure'a ZNAK JĘZYKOWY definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifiant=znaczącego) i pojęcia (signifie=znaczonego).

• Dzięki takim założeniom mógł badać system językowy IMMANENTNIE. Tym samym realizował się postulat również bardzo mocno sformułowany przez badacza już na wstępie: „język jest sam w sobie całością i zasadą klasyfikacji”.

• Język miał więc być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego, a nie z diachronicznego (historycznego) punktu widzenia. Dzięki uwolnieniu języka od związków z rzeczywistością i historią, a także od uwikłań społecznych i psychicznych oraz od przygodności mowy - mógł on stworzyć również maksymalnie „czystą” naukę o języku, w której centrum umieścił abstrakcyjny system.

• Tłumaczył de Saussere - wartość figur zależy od ich położenia na szachownicy, tak również w języku każdy składnik przybiera określoną wartość dzięki opozycji do wszystkich innych składników.

• Na plan pierwszy wysunie się tutaj zamiar stworzenia autonomicznej wiedzy o literaturze opartej na mocnych podstawach naukowych.

znaczące ( signifiant) obraz akustyczny drzewo

ZNAK JĘZYKOWY = ---------------------------- = ----------------------= --------------------

Znaczone (signifie) pojęcie „drzewo”

W jego koncepcji najistotniejsze było to, że ciągom dźwiękowym („obrazom akustycznym”) odpowiadały pojęcia ogólne, a nie rzeczywiste przedmioty, oraz że związek między dźwiękami i pojęciami miał charakter arbitralny.

Praska Szkoła Strukturalna

• W 1920 roku językoznawca i literaturoznawca rosyjski Roman Jakobson (1896-1982) opuścił Moskwę i udał się do Pragi, w której stał się jednym z głównych inicjatorów utworzenia Praskiego Koła Lingwistycznego. Do głównych przedstawicieli należeli także: Jan Mukarovsky (1891-1975), Felix Vodicka, Vilem Mathesius, Bohuslav Havranek i Nikołaj S. Trubiecki.

• Pochodząca z 1927 roku praca pod tytułem Problemy badania literatury i języka (którą Tynianow napisał wspólnie z Jakobsonem) była już bardzo wyraźnym sygnałem tworzenia zupełnie nowego programu badawczego. Kategorią nadrzędną stał się system języka literackiego, a głównym zadaniem - analiza funkcjonalności jego elementów. Pojawiły się liczne nawiązania do terminologii de Saussure'owskiej.

• Głównym zadaniem strukturalistów praskich stało się twórcze rozwinięcie i uzupełnienie koncepcji de Saussere'a na gruncie językoznawstwa oraz zaadaptowanie de Saussure'owskiej idei języka do opisu języka poetyckiego, zaś jego koncepcji językoznawstwa ogólnego - do określenia zadań nauki o literaturze. W 1929 roku, na I Kongresie Slawistów, badacze czescy przedstawili tak zwane Tezy Praskiego Koła Lingwistycznego, które można było uznać już za dojrzały manifest szkoły.

• Stawiając kwestię poetyckości w centrum zainteresowania nauki o literaturze, podkreślali zarówno podobieństwa między językiem poetyckim a systemem języka ogólnego, jak i istotne różnice dzielące te języki. Za jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (AUTOTELICZNOŚĆ). Inną cechą - okazała się AKTUALIZACJA różnych poziomów systemu języka, w więc wydobycie na plan pierwszy i wyróżnienie takich poziomów, które w języku ogólnym mogą w ogóle nie być zauważone.

• W Tezach pojawiała się również wstępna próba określenia specyfiki funkcji poetyckiej - to znaczy wyeksponowania samych znaków językowych.

• Przeciwstawiali się jednak strukturalistycznemu immanentyzmowi, którego niebezpieczeństwo dostrzegali zwłaszcza w ewentualnych próbach bezkrytycznej adaptacji myśli de Saussure'a do wiedzy o literaturze.

• Badacze z Koła Praskiego zaproponowali w swoim manifeście również szczegółowy program badań nad poszczególnymi poziomami języka poetyckiego- zarówno nad jego stroną brzmieniową, jak i nad materiałem leksykalnym i składnią.

• Strukturaliści prascy pytali o specyfikę literatury i również dla nich specyfika ta przejawiała się przede wszystkim w języku.

• Głównymi terminami teorii literatury spod znaku Szkoły Praskiej stały się, obok języka poetyckiego, także STRUKTURA, ZNAK oraz FUNKCJA.

• Mukarovsky „W czym się przejawia POETYCKOŚĆ?” - pytał na przykład w pracy pod tytułem Co to jest poezja? (1933) - i jak na strukturalistę przystało, starał się udzielić odpowiedzi jednoznacznej, poszukując uniwersalnej i ponadczasowej cechy poetyckości. Treść pojęcia „poezja” może się zmienić, natomiast funkcja poetycka zawsze będzie pozostawała taka sama.

• Poetyckość była zatem dla Jakobsona zjawiskiem antynomicznym - jej specyfiką okazywała się jednoczesna tożsamość znaku z przedmiotem i brak tej tożsamości.

• Język poetycki wykorzystywał więc ogólne mechanizmy językowe i realizował funkcje komunikacyjne, ale jednocześnie przeciwstawiał się im, skupiając uwagę wyłącznie na sobie, nie zaś na przekazywanej informacji.

• Z kolei w opublikowanym w 1940 roku artykule pod tytułem O języku poetyckim Jan Mukarovsky dokonał syntezy najważniejszych przeświadczeń na temat specyficznych cech języka literatury.

• Język poetycki uznany został przez niego za część systemu językowego i za jeden z języków funkcjonalnych.

• Mukarovsky - poszukiwał jednak takiego sposobu określenia specyfiki tego języka, który będzie miał charakter absolutnie uniwersalny - ponadczasowy i trans historyczny, a przy tym niezależny od rozmaitych tradycji i konwencji literackich.

• „Celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne”. Funkcja ta mogła pojawiać się również w innych odmianach języka. W języku poetyckim natomiast odgrywała główną rolę - kierując uwagę odbiorcy na sam znak językowy.

FUNKCJE JĘZYKOWE/ FUNKCJE JĘZYKOWE DZIEŁA LITERACKIEGO - według językoznawcy niemieckiego Karla Buhlera, język pełni określone funkcje w podstawowym układzie komunikacyjnym: nadawca - komunikat - odbiorca.

1. Zespół odniesień komunikatu językowego do rzeczywistości pozajęzykowej nazwany został przez niego FUNKCJĄ PRZEDSTAWIAJĄCĄ (Darstellung)

2. Relacja między komunikatem językowym a jego nadawcą - FUNKCJĄ EKSPRESYWNĄ (Ausdruck)

3. Relacja między komunikatem językowym a odbiorcą - FUNKCJĄ IMPRESYWNĄ (Appel)

Model ten został zaadaptowany również do opisu funkcjonowania komunikatu literackiego i jednocześnie rozbudowany o występowanie jeszcze jednej funkcji - FUNKCJI ESTETYCZNEJ - funkcja ta oznacza odnoszenie się komunikatu literackiego do samego siebie.

Model Jakobsona zakładał dodatkowo występowanie jeszcze dwóch funkcji - FUNKCJI METAJĘZYKOWEJ informującej o regułach kodu językowego, w którym został sformułowany komunikat, oraz FUNKCJI FATYCZNEJ (oznaczającej istnienie w języku elementy służące samemu podtrzymaniu kontaktu między nadawcą i odbiorcą.

Struktura artystyczna

Mukarovsky bardzo świadomie posługiwał się również kategorią struktury, precyzyjnie nazywając jej cechy.

• Zwracał uwagę na to, że struktura jako „jedność znaczeniowa” jest czymś znacznie więcej niż tylko całością wynikającą z „prostego dodawania części składowych”.

• „Strukturalna całość wyznacza każdą ze swych części i na odwrót - każda z owych części wyznacza tę właśnie, a nie inną całość”.

• W pojęciu struktury artystycznej uwydatniamy cechę bardziej szczególną niż sama zależność między całością a jej częściami.

• Istotną cechą myślenia Mukarovskiego o strukturze było właśnie to, że nadawał on jej „charakter energetyczny i dynamiczny”. „Energetyczność” struktury oznaczała funkcjonalność poszczególnych jednostek składowych w relacji do całości strukturalnej. „Dynamiczność” wyrażać miała zdolność struktury do ciągłych wewnętrznych przekształceń. Struktura jako całość w ujęciu Mukarovskiego znajdowała się w „nieustannym ruchu”, ruch ten jednak przebiegał tylko w jej wnętrzu.

• Istotnym aspektem całego przedsięwzięcia strukturalistycznego jest stworzenie systemowej nauki o literaturze i że zadaniem tej nauki ma być precyzyjne uporządkowanie zróżnicowanego uniwersum literatury.

W stronę semantyki

MUKAROVSKY - Dzieło literackie charakteryzowało się w jego ujęciu złożoną i wielopoziomową strukturą semantyczną. Strukturę tę tworzyły wewnętrzne relacje znaczeniowe między elementami dzieła, wzajemne związki tych elementów i całego dzieła z systemami norm określonych tradycji, a także relacje dzieła z nadawcą i odbiorcą w aktach komunikacji oraz poznawcze odniesienia dzieła - zawarte w nim modele rzeczywistości.

• W zdaniu „sukcesywnie realizowany kontekst” a w toku analizy semantycznej zdania można było określić podstawowe zasady jego budowy znaczeniowej:

1. Zasada JEDNOŚCI SENSU ZDANIA - określająca uczestnictwo wszystkich

jednostek semantycznych zdania w tworzeniu sensu całościowego;

2. zasada AKUMULACJI ZNACZENIOWEJ - odnosząca się do następstwa jednostek semantycznych i ich kontekstowych modyfikacji;

3. zasada OSCYLACJI POMIĘDZY STATYKĄ A DYNAMIKĄ ZNACZENIOWĄ - wyrażająca napięcia między odniesieniem do rzeczywistości każdej jednostki semantycznej użytej w zdaniu i zmianami znaczenia wynikającymi z jej umieszczenia w określonym kontekście;

Oswajanie historii

Formaliści rosyjscy (Szkłowski, Eichenbaum, a zwłaszcza Tynianow) próbowali wyizolować proces historycznoliteracki z historii ogólnej i określić reguły jego wewnętrznych przemian.

• W rozprawie O języku poetyckim Mukarovsky badał zmienność historyczną języka poetyckiego w relacji do zmian zachodzących w języku narodowym.

• Vodicka w rozprawie pt.: Historia literatury. Jej problemy i zadania (1942) formułował bardzo dojrzały projekt naukowy - podstawy teoretyczne i metodologiczne dla badań historycznoliterackich. Postulowana koncepcja historii literatury zawierała trzy podstawowe zespoły zadań:

1. Wyznaczony przez obiektywne istnienie dzieł literackich tworzących szereg historyczny obejmujący badanie immanentnego rozwoju struktury literackiej, niezależnie od autorów i odbiorców;

2. Zajmujący się badaniem genezy, a także określeniem napięć między literackim zamiarem pisarza a współczesną strukturą literacką;

3. Będący analizą recepcji

Szkoła Praska zakończyła swą działalność w 1948 roku.

Jakobson i funkcja poetycka

Rok 1960 Poetyka w świetle językoznawstwa. Dla Jakobsona bardzo ważne było ujęcie specyfiki literatury w perspektywie komunikacyjnej.

• „Konstytutywne czynniki” nie oznaczały tylko już:

1. Komunikatu

2. Nadawcy

3. Odbiorcy

4. KONTEKST - do którego odnosi się komunikat ( Jakobson)

5. KOD - wspólny dla nadawcy i odbiorcy (Jakobson)

6. KONTAKT - „fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawcą i odbiorcą (Jakobson)

• Te czynniki wpływały również na rozmnożenie się funkcji językowych:

1. Funkcja poznawcza

2. Funkcja ekspresywna

3. Funkcja impresywna

4. Funkcja metajęzykowa ( zawarte w języku informacje o kodzie, jakim posługują się nadawca i odbiorca) - (Jakobson)

5. Funkcja fatyczna ( istniejące w języku formuły służące jedynie podtrzymaniu komunikacji) - (Jakobson)

Dopiero na tle tych wszystkich funkcji można było rozpatrywać funkcję poetycką, która powodowała „nastawienie (Einstellung) na sam komunikat, skupienie się na komunikacie dla niego samego”.

• Jakobson używając określeń „oś wyboru” i „oś kombinacji” odwoływał się do swoich wcześniejszych ustaleń zawartych w niemal równie słynnym artykule pod tytułem Dwa aspekty języka i dwa typy zakłóceń afatycznych (1956). Tworzenie wypowiedzi zawsze musi być poprzedzone WYBOREM pewnych jednostek językowych z inwentarza możliwości i pociąga za sobą KOMBINACJĘ owych jednostek.

• To wiersz zawsze implikuje funkcję poetycką i ta zasada obowiązuje niezależnie od kultury i czasu, w którym tworzy się literaturę.

• Wątki te kontynuował badacz w tekście pod tytułem Poezja gramatyki i gramatyka poezji (1960).

• Uważne analizy utworów poetyckich pozwoliły mu dostrzec zjawisko, które nazwał paralelizmem gramatycznym - określonym formom gramatycznym na poziomie literalnym utworu poetyckiego odpowiadały określone znaczenia metaforyczne i metonimiczne w jego planie semantycznym. Jakobsonowi chodziło raczej o zbadanie relacji między poziomem gramatycznym i retorycznym utworu poetyckiego. Praktycznym potwierdzeniem tej koncepcji stała się opublikowana w 1962 roku razem z Claude'em Levi-Straussem analiza sonetu Koty Charles'a Baudelaire'a .

Strukturalizm i krytyka literacka ( Genette, Todorov i Barthes)

Rok 1966 - ukazanie się dwóch tekstów podsumowujących przyczyny fascynacji literaturoznawców strukturalizmem:

1. Artykuł Gerarda Genette'a (ur. 1930) Strukturalizm a krytyka literacka

2. Krytyka i prawda Rolanda Barthes'a (1915-1980)

Strukturalizm miał szansę towarzyszyć globalnej ewolucji literatury, dokonując przekrojów synchronicznych na różnych etapach i porównując ze sobą poszczególne systemy.

• Tzvetan Todorov (ur.1939) - dokonał zasadniczego podziału na to, co mieści się w kompetencjach poetyki, i na to, co jest domeną interpretacji, a także krytyki literackiej.

• Poetyka w ujęciu Todorova nie miała więc w ogóle zajmować się analizowaniem konkretnych, pojedynczych tekstów literackich, lecz tylko opisywaniem abstrakcyjnych struktur, których owe teksty mogły być jedynie realizacją.

• Semiotyka - wiedza o znakach rozwijająca się od starożytności - połączy się z myślą strukturalistyczną i stanie się dyscypliną w pełnym tego słowa znaczeniu naukową: semiologią, czyli ogólną teorią znaków i systemów znakowych.

---