32. Drugi obieg literatury - charakterystyka zjawiska, znaczące publikacje książkowe, czasopiśmiennictwo.
Drugi obieg to termin używany w odniesieniu do nielegalnych i niezależnych wydawnictw podziemnych - lub osób prywatnych - które były związane z opozycją i funkcjonowały w krajach objętych cenzurą (na przykład od 1977 roku w PRL, gdy ukazał się pierwszy numer pozacenzuralnego pisma „Zapis”). Jego odpowiednikiem jest tak zwana „bibuła” lub literatura „bezdebitowa” (literatura wydawana bez zezwolenia cenzury w kraju, bez prawa debitu)
W Polsce Ludowej w skład drugiego obiegu wchodziły teksty o różnorakim charakterze (społecznym, politycznym, historycznym, literackim, kulturalnym), które wcześniej odrzucił Główny Urząd Kontroli Publikacji i Widowisk, odpowiedzialny do 1989 roku za wydawanie pozwoleń lub zakazów druku.
Po tej przełomowej dacie niektóre z nielegalnych drukarni - a było ich około 500 (np. „Przedświt” czy „Oficyna Literacka”), funkcjonujących przy antykomunistycznych stronnictwach społecznych (KOR), w akademickich czy zakładowych środowiskach - przekształciły się w oficjalne wydawnictwa (na przykład „NOWa” - Niezależna Oficyna Wydawnicza - pierwsza podziemna oficyna założona przez Mirosława Chojeckiego, G. Boguta oraz K. Bielińskiego, w której ukazał się utwór opisujący jednostkę żyjącą w państwie uniemożliwiającym jej swobodę wyrażania własnych poglądów, czyli Nierzeczywistość Kazimierza Brandysa).
Nakład „bibuły” był uzależniony od powielanego tekstu (często ręcznie) i wahał się od kilkunastu do nawet kilkudziesięciu tysięcy egzemplarzy. Rozpowszechniano ją tylko wśród osób zaufanych.
Drugi obieg przyczynił się do zatarcia różnic między krajem a emigracją, ponieważ dzieła rodzimych autorów wydawano po polsku na Zachodzie, a czasopisma emigracyjne i książki wydawnictw emigracyjnych rozpowszechniano, przedrukowywano w kraju.
Wszystko to działo się dzięki ogromnej pomocy zagranicznych ośrodków, między innymi redakcji „Kultury”, mającej swoją siedzibę w Maisons - Laffitte pod Paryżem i dzięki której Kazimierz Orłoś mógł wydać swoją książkę Cudowna melina.
W wydawnictwach niezależnych ukazały się także Kompleks polski Tadeusza Konwickiego czy - nie doczekawszy druku w państwowym wydawnictwie - powieść Miazga Jerzego Andrzejewskiego.
Datą, która bezpośrednio wywarła wpływ na życie literackie, był rok 1976. Wówczas zaczął ukazywać się wtedy Zapis, pierwsze, całkowicie niezależne pismo redagowane przez opozycjonistów m.in.: pisarzy S. Barańczaka, Z. Herberta i A. Michnika.
Z czasem drugi obieg obejmował nie tylko czasopisma, wydawnictwa książkowe i fonograficzne, ale również filmoteki i teatry. Działał, aż do upadku ustroju komunistycznego.
Drugi obieg wydawniczy miał dla literatury ogromne znaczenie. Przede wszystkim dlatego że, dzięki niemu mogły ujrzeć światło dzienne książki wstrzymywane dotąd przez cenzurę i nie mogące się przez to ukazać w normalnym trybie wydawniczym. Szersza publiczność w kraju mogła zapoznać się z literaturą pisarzy na emigracji, np. tekstami Cz. Miłosza czy G. Herlinga-Grudzińskiego, a także z twórczością pisarzy mieszkających w kraju, ale objętych zakazem publikacji (m.in. Z. Herbert, S. Barańczak). Poza tym powstanie obiegu poza cenzurą zaowocowało zmianą w stylistyce dzieł. Dotychczas ograniczani przez cenzorów pisarze, aby móc przekazać niektóre treści, uciekali się do szczególnych zabiegów. Najczęściej stosowali w utworach język ezopowy, metafory, parabole lub perspektywę historyczną. Drugi obieg dał im zupełną wolność w kwestii podejmowanych tematów i możliwość otwartego wypowiadania poglądów.