Poziom rozwoju gospodarczego Polski

1918 - 1939

Na życiu gospodarczym Polski zaciążył szczególnie wielki kryzys z lat trzydziestych. Dzieli on międzywojenne dzieje gospodarcze na dwa wyraźne etapy.

1. Okres początkowo nierównego i chwiejnego kształtowania się a następnie zwyżki wskaźników życia gospodarczego do połowy 1929 r.

2. okres załamania i przewlekłej depresji pokryzysowej, a następnie stopniowej poprawy gospodarczej, począwszy od schyłku 1934 r.

Oba te etapy da się podzielić na krótsze okresy wahań.

Okres 1918 - 1929:

1. Kryzys finansowy.

Ze względu na zniszczenia wojenne i zubożenie społeczeństwa, sytuacja kraju była bardzo trudna. Ówczesny rząd wybrał drogę finansowania niedoborów budżetowych przez emisję pieniądza w oczekiwaniu na to że inflacja stworzy premię dla przemysłu i handlu i przyczyni się do ożywienia obrotu towarowo-pieniężnego a w następstwie tego wzrostu siły podatkowej tego społeczeństwa.

Inflacja „uderzyła” przede wszystkim w interesy masy pracującej ale również chłopi odczuli ujemne skutki inflacji.

Zbyt szybki wzrost inflacji przyczynił się do wzrastającej ruiny materialnej szerokich rzesz społeczeństwa, coraz więcej głosów podnosiło się przeciw inflacji. Poprawa koniunktury światowej, jak również potanienie towarów polskich na rynkach zewnętrznych w wyniku inflacji oraz wyjątkowy urodzaj w 1923 r. pozwolił skierować na rynek większą ilość produktów rolnictwa - wyegzekwowanie zwiększonego podatku majątkowego a co za tym idzie, zrównoważenie budżetu. Wytworzyły się więc warunki sprzyjające powstrzymaniu inflacji. Markę polską zastąpiono złotym, którego wartość ustalona została na 9/31 g czystego złota. Jako kurs przeliczeniowy przyjęta została relacja 1 złoty = 1 800 000 mk.

Powołanie Banku Polskiego. 1 lipca marka polska została oficjalnie wycofana z obiegu. Równowaga budżetowa nie miała jednak cech trwałości. Wydatki państwa wzrosły. W 1924 r. kapitaliści włoscy udzielili Polsce pożyczki w wysokości ok. 17 milionów dolarów zabezpieczonej monopolem tytoniowym. W 1925 r. pożyczka od kapitalistów szwedzkich wyniosła 6 milionów dolarów w zamian za wydzierżawienie monopolu zapałczanego. Jednak niewielkie te pożyczki nie zdołały przyczynić się do zdecydowanej poprawy finansowej. Dlatego też Bank Polski zaczął wypuszczać zwiększoną ilość pieniądza zdawkowego. W końcu 1927 r. Polska otrzymała z banków nowojorskich w wysokości 62 milionów dolarów i dwa miliony funtów szterlingów pod zabezpieczenie wpływów z ceł. W oparciu o plan stabilizacyjny, przeprowadzona została reforma pieniądza. Złoty został zdewaluowany o 42 % tj. stu starych złotym odpowiadały 172 nowe złote. Zaciągnięte nowe zobowiązania i druga inflacja spowodowały wzrost zadłużenia skarbu państwa w okresie od końca 1924 r. do końca 1928 r. Długi wewnętrzne państwa zwiększyły się ze 145 do 501 milionów złotych a zagraniczne z 1,6 mld do 3,8 mld złotych.

2. System podatkowy.

W sierpniu 1923 r. uchwalono progresywny podatek majątkowy płatny w ciągi trzech lat. Aby zapobiec przetrzymywaniu sum podatkowych, wprowadzono kary za zwłokę. W 1923 r. wpływ z podatków pośrednich wyniósł 2/3 ogólnych wpływów podatkowych.

3. Sytuacja w rolnictwie

15 czerwca 1920 r. został uchwalona reforma rolna. Jej najważniejsze postanowienie przedstawiały się następująco:

1. 4/5 parcelowanego obszaru zastrzeżonego dla bezrolnych i małorolnych.

Przyznano im pierwszeństwo przy nabywaniu parcel; z pozostałej 1/5 mogły być tworzone gospodarstwa do 45 ha.

2. odszkodowanie przy wykupie przymusowym ustalone zostało na 50% ceny rynkowej.

3. ustawa zawierała zapowiedź uruchomienia dla parcelantów długoterminowego kredytu.

4. przewidywała też bezpłatny nadział ziemi inwalidom i zasłużonym żołnierzom.

5. utworzenie kolegialnych organów doradczych, tzw. Komisji Ziemskich z udziałem przedstawicieli chłopskich.

Reforma rolna objęła 22% powierzchni kraju, rozparcelowano 256 milionów ha ziemi, zwiększyła się o 30% liczba gospodarstw rolnych a w szczególności liczba gospodarstw drobno-towarowych, od 0 do 5 ha o 70%.

4. Rozwój przemysłu w latach 1918 - 1929 r.

Inflacja początkowo przyczyniła się do ożywienia w przemyśle. Przemysłowcy uzyskali premię w postaci zmniejszenia realnej wartości płaconych przez nich podatków, poza tym wzmógł się popyt. W dalszych latach do 1929 r. globalna produkcja przemysłowa zwiększyła się. Wzrost ten był jednak nierównomierny. W 1924 i 1925 nastąpiło wyraźne cofnięcie się wskaźników produkcji. Dopiero 1927 - 1929 przyniosło poważniejszy jej przyrost.

Rodzaj produktu	Produkcja w tyś. Ton					Zatrudnienie (w tyś)
		1913	1919	1923	1926	1929	1913	1923	1926	1929
Węgiel kamienny	41 000	5 962	36 100	35 700	46 200	123,4	125,1	128,1	134,2
Ropa naftowa	1 114	832	737	796	675	8,6	14,0	9,4	11,0
Stal	1 677	18	1 129	788	1 377	48,0	61,0	39,4	48,0

5. Koncentralizacja i akumulacja.

Koncentralizacja do roku 1928 przybrała bardzo szeroki zakres w hutnictwie i przemyśle cynkowym. W okresie tym powstało wiele karteli przemysłowych. Do najbardziej wpływowych należały: Polska Konwencja Węglowa a w przemyśle żelaznym decydujący głos miało kilka karteli tj. Syndykat Polskich Hut Żelaznych.

6. Obrót handlowy

Handel wewnętrzny - inflacja wpłynęła paraliżująco na normalne stosunki handlowe. Część sklepów celowo ograniczyła swoje obroty. Po 1925 r. wystąpił jednak wzrost obrotów handlowych, zarówno hurtowych i detalicznych. Bardzo pożyteczną rolę zarówno w handlu detalicznym jak i hurtowym pełniła spółdzielczość.

Handel zagraniczny - rozmiary wymiany handlowej w poszczególnych latach wykazywały znaczne wahania, na ogół jednak widoczny był stały wzrost obrotu.

Głównymi partnerami handlowymi Polski były Stany Zjednoczone i kraje Europy zachodniej oraz Czechosłowacja. Importowane były głownie maszyny i urządzenia oraz surowce włókiennicze (wełna, bawełna, przędza) gotowe tkaniny, wyroby chemiczne i farmaceutyczne oraz środki transportowe. Eksportowano głównie surowce mineralne i rolnicze, przede wszystkim węgiel, drzewo, jaja, cynk i cukier.

Okres 1929 - 1934:

Wielki kryzys gospodarczy - przyczyny kryzysu: różnice między wzrostową tendencją produkcji a malejącą tendencją popytu konsumpcyjnego ludności. Nastąpił spadek produkcji, zatrudnienia i inwestycji. Jedną z głównych przyczyn pogłębienia się kryzysu w Polsce była kartelizacja wielu dziedzin wytwórczości i podporządkowanie licznych przedsiębiorstw kapitałowi zagranicznemu. Najbardziej szkodliwą politykę prowadziły kartele międzynarodowe. Zamykały one zakłady działające w Polsce aby ratować zagrożoną kryzysem produkcję w innych krajach kapitalistycznych.

Przejawy kryzysu - nastąpił częściowy odpływ kapitału zagranicznego. W latach kryzysu nastąpiło nie notowane dotąd bezrobocie, obniżyły się również płace nominalne. W latach 1929 - 1934 produkcja przemysłowa zmniejszyła się o 38%, spadek produkcji węgla o 38%. Żelaza o 88%, stali o 59%, cementu o 65%. W rolnictwie: ceny towarów rolnych obniżyły się niemal o 2/3. Rolnik mógł za swoje produkty nabyć zaledwie połowę produktów przemysłowych, które nabywał przed kryzysem. Zubożała ludność wiejska wstrzymywała się od kupna nawet najpotrzebniejszych produktów przemysłowych.

Handel i finanse w okresie kryzysu.

W okresie tym obroty w handlu obniżyły się o 77%. Producentom rolnym wypłacano premie eksportowe. Ponieważ jednocześnie wskutek kryzysu zmniejszały się dochody społeczeństwa, spadły ceny, kurczyła się ilość pieniądza w obiegu i zwolniło się tempo obrotu towarowo-pieniężnego, zmniejszały się sumy udzielnych kredytów bankowych, silny spadek ogólnych obrotów.

W wyniku kryzysu pojawiło się zapotrzebowanie na kredyty długoterminowe.

W latach 1929 - 1935 wartość zapasu złota w Banku Polskim obniżyła się z 701 mln do 444 mln zł, a dewizy i waluty obce wycofane zostały niemal zupełnie. Odpływ lokat zagranicznych w tym samym czasie wynosił ok. 2,5 mld zł.

Okres 1935 - 1939:

Ogólny rozwój przemysłu.

Oznaki poprawy najwcześniej pojawiły się w przemyśle. Przyczyniła się do tego głównie produkcja zbrojeniowa. Najszybciej postępował rozwój przemysłu ciężkiego. W latach 1934-1938 wydobycie węgla kamiennego wzrosło z 29,2 do 38,1 mln ton.

Czteroletni plan inwestycyjny rządu wykonany został do marca 1939 r. Działalność inwestycyjna obejmował: budowę Centralnego Okręgu Przemysłowego, który obejmował 50 000 kilometrów kwadratowych. Położony był on obszarze przejściowym między Polską „A” i „B”. Rząd chciał rozładować dysproporcje między nimi. Kolejnym punktem była rozbudowa portu w Gdyni i inwestycje kolejowe. W ramach inwestycji uruchomiono kilka fabryk zbrojeniowych. Na inwestycje przeznaczono przeznaczono ok. 27 % ogólnych wydatków budżetowych i pozabudżetowych.

Kapitał zagraniczny.

W latach 1934-1937 r. udział kapitałów obcych obniżył się z 47 do 40 %. Kapitał obcy stanowił poza tym 26,8 % kapitału akcyjnego spółek handlowych. Według szacunkowych obliczeń w 1937 r. kapitał niemiecki i austriacki wynosił 26,4 %, belgijski 21,1 %, francuski 19,3 %, amerykański 14,8 %.

Rozwój rolnictwa.

W 1935 r. zaszły zmiany, państwo z uwagi na pomyślne żniwa zaprzestało skupu zboża i częściowo skasowało premie wywozowe, a zaczęto popierać eksport. W wyniku akcji interwencyjnej w stosunku do karteli ceny niektórych produktów potrzebnych wsi uległy obniżce, ponieważ jednocześnie nastąpiła poprawa cen artykułów rolnych, doprowadziło to w sumie do pewnego złagodzenia utrzymujących się nożyc cen. Również ceny ziem zaczęły wykazywać tendencje zwyżkową.

Handel zagraniczny.

W latach pokryzysowych handel zagraniczny w coraz szerszym zakresie podporządkowany był polityce interwencyjnej rządu. Decydującym krokiem w tej mierze było wprowadzenie w 1936 r. reglamentacji dewizowej. Pociągało to za sobą kontrolę całego obrotu towarowego Polki z zagranicą. Dla dokonywania rozliczeń w obrocie z zagranica powołany został Polski Instytut Rozrachunku.

Struktura towarowa obrotów handlowych z zagranicą wykazywała w poszczególnych latach pewne wahania, w ogólności pozostała nadal typowa dla kraju rolniczego, w przywozie poważna rolę odgrywały gotowe wyroby przemysłowe, w wywozie przeważały surowce i półfabrykaty. Zwiększył się wywóz węgla, drewna i skór surowych. Największe obroty wykazywała wymiana handlowa z Anglia, Niemcami i Stanami Zjednoczonymi; na dalszych miejscach stały Austria, Belgia i Czechosłowacja. W 1938r. około 61 % przywozu i 64% wywozu z Polski szło drogą morską, reszta lądową.

W 1937r. Polska otrzymał pożyczkę z Anglii na cele elektryfikacyjne w wysokości 5 mln funtów (132 mln zł.).W 1939r. Anglia przyznał Polsce kredyt towarowy 8 mln funtów ( 200 mln zł.) na zakup sprzętu wojskowego.

PODSUMOWANIE:

Pod względem ogólnego potencjału gospodarczego Polska utrzymywała się do końca okresu międzywojennego na jednym z ostatnich miejsc w Europie. W 1929 r. majątek narodowy Polski był szacowany na 120- 150 mld zł.

W ciągu dwudziestolecia nie podejmowano poważniejszych wysiłków, aby zmienić jego wadliwą strukturę ekonomiczną. Głównym niedomaganiem tej struktury był zdecydowany agrarny charakter kraju i słaby rozwój przemysłu. Na wsi pozostał spuścizna epoki feudalnej w postaci własności obszarniczej, z drugiej zaś strony istniał wielki głód ziemi wśród masy drobnorolnej i bezrolnej ludności wiejskiej.

Wzrost produkcji podstawowych artykułów następowała w Polsce wolniej niż w innych krajach kapitalistycznych europy.

Pod koniec okresu międzywojennego, państwo zaczęło czynić godne uwagi wysiłki w kierunku uprzemysłowienia kraju. Dały one na ogół pozytywne rezultaty.

Wykaz literatury:

1. Rusiński Władysław „Rozwój gospodarczy ziem polskich” w zarysie. Wyd. Książka i Wiedza - Warszawa 1969 r.

2. „Makroekonomia” pod red. M. Nogi. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu - Wrocław 1995 r.

Na mocy Konwencji Genewskiej z 1922 r. węgiel odbierany był przez trzy lata w znacznych ilościach przez Niemcy. Gdy w 1925 r. wybuchła wojna celna z Niemcami, eksport ten gwałtownie zmalał. Wyrównało go jednak zwiększone zapotrzebowanie innych krajów. W 1926 r. otwarł się dla węgla polskiego niespodziewany rynek w Anglii w związku z trwającym tam od kilku miesięcy strajkiem górników. Mimo wahań w poszczególnych latach eksport węgla wykazywał ogólna tendencję wzrostową; w 1929 r. wywieziono prawie 14 mln ton.

Kryzys wykazał, że gospodarka kapitalistyczna nie jest w stanie bez interwencji państwa wrócić do stanu równowagi. Stało się rzeczą jasną, że tylko państwo dysponuje dostatecznymi środkami mogącymi ożywić popyt i pobudzić działalność inwestycyjną. {J. M. Keynes str. 405}.

---