Funkcje żołądka
Żołądek pełni trzy różne funkcje: motoryczną, zewnątrz wydzielniczą i wewnątrz wydzielniczą (dokrewną). Funkcja motoryczna polega na gromadzeniu pokarmu, jego rozdrabnianiu, mieszaniu z wydzielanym sokiem i stopniowym opróżnianiu w małych porcjach do dwunastnicy. Wydzielanie żołądkowe obejmuje przede wszystkim kwas solny, czynnik wewnętrzny i pepsynę, a dokrewne - gastrynę i somatostatynę. Łącznie dobowa objętość soku żołądkowego wynosi u dorosłych 2 litry. Sok żołądkowy jest mieszaniną trzech wydzielin, wytwarzanych przez różne komórki błony śluzowej żołądka. Kwaśne środowisko żołądka stwarza warunki niesprzyjające dla rozwoju bakterii, ale niekiedy może też spowodować uszkodzenie własnej błony śluzowej. Kwas solny biorący udział w rozkładaniu i odkażaniu pokarmu oraz czynnik wewnętrzny Castle'a, wiążący witaminę B12, stanowią główny składnik wydzieliny produkowanej przez komórki okładzinowe. Komórki te, wraz z komórkami śluzowymi, głównymi, produkującymi pepsynę - enzym proteolityczny żołądka, macierzystymi pnia i wewnątrzwydzielniczymi tworzą gruczoły właściwe, zwane także trawieńcowymi, zlokalizowane w okolicy dna i trzonu żołądka. Gruczoły właściwe zajmują 80% obszaru żołądka, którego cała powierzchnia z fałdami, polami i dołeczkami żołądkowymi wynosi 800 cm2. W dwunastnicy znajdują się gruczoły dwunastnicze, produkujące śluz i wodorowęglany
Zaburzona równowaga
Błona śluzowa żołądka i dwunastnicy jest narażona na działanie czynników uszkadzających, drażniących, a nawet korozyjnych (pokarmy, wysokie i niskie temperatury, bakterie, leki, kwasy, sole żółciowe, pepsyna), dlatego wytworzyła potrójną barierę ochronną, złożoną z warstwy śluzu, nabłonka i warstwy podnabłonkowej. Śluz jest stale wydzielany przez komórki nabłonka i tworzy warstwę, zwalniającą czterokrotnie przenikanie jonów wodorowych w kierunku błony śluzowej, a poza tym zawiera on jony wodorowęglanowe zobojętniające jony wodorowe. W przypadku zaburzenia równowagi między mechanizmami ochronnymi a czynnikami agresji (kwas solny, pepsyna, sole żółciowe, mikroorganizmy) dochodzi do powstania owrzodzenia trawiennego. W chorobie wrzodowej żołądka mogą być osłabione mechanizmy obronne, a w chorobie wrzodowej dwunastnicy najczęściej przeważają czynniki agresji.
Owrzodzenia żołądka
Owrzodzenie żołądka dzieli się na cztery typy, w zależności od umiejscowienia i stopnia wydzielania kwasu, a także współistnienia z owrzodzeniem dwunastnicy. Niezależnie od tego podziału u większości chorych obserwuje się zapalenie błony śluzowej żołądka. Proces zapalny jest najczęściej wynikiem zakażenia bakterią Helicobacter pylori - uznano ją za najczęstszy czynnik wywołujący owrzodzenie trawienne. Wpływ diety był w przeszłości przeceniany - potwierdza się jedynie związek między częstym spożywaniem kawy, a większym ryzykiem wystąpienia owrzodzeń oraz ochronne działanie mleka. Z kolei palenie tytoniu ma zdecydowanie negatywny wpływ nie tylko na zachorowanie, ale także na śmiertelność w wyniku powikłań choroby wrzodowej.
Owrzodzenie dwunastnicy
Owrzodzenie dwunastnicy przebiegaja ze zwiększonym wydzielaniem kwasu, zwłaszcza w nocy. U niektórych chorych stwierdza się dodatkowo przyspieszanie opróżniania żołądka, co powoduje z kolei zwiększoną ekspozycję błony śluzowej dwunastnicy na kwas solny i pepsynę.
Choroba wrzodowa żołądka i choroba wrzodowa dwunastnicy to jedne z najczęstszych chorób górnego odcinka przewodu pokarmowego.
Podstawą zmian chorobowych powodujących dolegliwości i szereg powikłań jest ubytek błony śluzowej dwunastnicy lub żołądka. Zmiany te powstają na skutek działania kwasu solnego i pepsyny, czyli podstawowych składników soku żołądkowego.
Do wytworzenia ubytku („autostrawienia”) śluzówki dochodzi najczęściej w jednym miejscu (najczęściej na krzywiźnie mniejszej w okolicy odźwiernika, w żołądku i/bądź w opuszce dwunastnicy), w momencie przewagi czynników agresji. Zaliczamy do nich m.in. kwas solny, pepsynę, Helicobacter pylori, niesteroidowe leki przeciwzapalne, stres.
Czynniki obrony to m.in. ślina, czynniki wzrostu, pokarm, dwuwęglany wydzielane w żołądku, prostaglandyny.
Za podstawę patogenetyczną wrzodu trawiennego uznany został pogląd wskazujący na zaburzenie równowagi pomiędzy czynnikami obrony śluzówkowej, a czynnikami agresji.
W procesie rozwoju uszkodzeń prowadzących do powstania choroby wrzodowej w górnym odcinku przewodu pokarmowego biorą też udział:
genetycznie uwarunkowane defekty tkankowe,
czynniki stresowe rozstrajające regulację psychonerwową, regulację hormonalną, prowadzące do zaburzeń krążeniowych, motorycznych i innych,
czynniki toksyczne powstające w wyniku zdekompensowanych chorób metabolicznych, ale również toksyn egzogennych wprowadzonych do żołądka (chemikalia, leki wrzodotwórcze, niektóre używki) oraz urazy mechaniczne takie jak odleżyna od ciała obcego,
czynniki bakteryjne - Helicobacter pylori,
tło niedokrwienne - we wrzodach spotykanych u ludzi starszych,
czynniki wrzodotwórcze zależne od człowieka, np. zbyt długie przerwy między posiłkami, nadużywanie przypraw, potraw lub używek sokopędnych, palenie tytoniu, stresorodny styl życia,
75% wrzodów żołądka i 95% wrzodów dwunastnicy jest spowodowanych przez bakterie Helicobacter pylori. Drobnoustrój wykazuje szczególne powinowactwo do nabłonka żołądkowego, lokalizując się pod ochronną warstwą śluzu. Wytwarza ureazę, która rozkłada mocznik do amoniku i CO2, a amoniak znajdujący się w bezpośrednim kontakcie z komórką neutralizuje kwaśny sok żołądkowy - dzięki czemu bakteria może przebywać w kwaśnym pH żołądka. Wytwarzany w tym procesie amoniak wywołuje również czynnościowe i morfologiczne zmiany w nabłonku. Dochodzi do uszkodzenia komórek produkujących śluz, jak i komórek okładzinowych. Naruszenie w ten sposób integralności nabłonka wywołuje reakcję z objawami zapalenia. Helicobacter pylori jest wrażliwy na kwasy żółciowe.
Do czynników sprzyjających Helicobacter pylori należą:
urodzenie w kraju o niskim dochodzie na głowę mieszkańca,
niski poziom socjoekonomiczny,
brak odpowiednich warunków sanitarnych,
picie nieprzegotowanej wody,
spożywanie niemytych pokarmów,
kontakt z treścią żołądkową osób zakażonych.
Podstawowymi badaniami w diagnozowaniu choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy są:
Badanie radiologiczne (kontrast)
Badanie gastroskopowe (wycinek do badania histopatologicznego)
W grupie ryzyka znajdują się:
Osoby powyżej 45 roku życia,
Każdy chory poniżej 45 roku życia z dodatnim nieinwazyjnym testem w kierunku Helicobacter pylori (test oddechowy, badanie serologiczne),
Osoby z wywiadem rodzinnym obciążonym rakiem żołądka lub chorobą wrzodową żołądka,
Osoby z wrzodem żołądka w wywiadzie,
Osoby ze znaczną utratą wagi bez uzasadnionej przyczyny,
Osoby, u których występują uporczywe wymioty,
Osoby z niedokrwistością,
Osoby zgłaszające krwawienia z przewodu pokarmowego (smoliste stolce, krwiste fusiaste wymioty),
Leczenie niesteroidowymi lekami przeciwzapalnymi
Silny ból w nadbrzuszu wymagający interwencji lekarza,
Przebyty zabieg operacyjny żołądka.
Do powstawania choroby wrzodowej usposabiają także:
Długotrwałe napięcia nerwowe,
Palenie papierosów,
Nadużywanie alkoholu,
Błędy dietetyczne,
Nieregularne posiłki.
OBJAWY
Głównymi dolegliwościami są bóle, najczęściej tępe, niekiedy gniotące, piekące. Nierzadko połączone z szeregiem dolegliwości dyspeptycznych jak zgaga, odbijania, nieregularne wypróżnienia czy nudności. Cierpiący z powodu wrzodu dwunastnicy zgłasza bóle w kilka godzin po posiłku (2-3h). Są to tzw. „bóle głodowe”, niejednokrotnie nocne, częstokroć ustępujące lub znacznie zmniejszające się po spożyciu niewielkiej ilości łatwo strawnego pokarmu - chorzy lepiej czują się najedzeni. Przeważnie są to ludzie szczupli lub wręcz wychudzeni.
Powikłania choroby wrzodowej
Owrzodzenie na przedniej ścianie żołądka może się przebić przez ścianę żołądka lub dwunastnicy do jamy brzusznej. Wydostający się sok żołądkowy i pokarm wywołują zapalenie otrzewnej, które nieleczone może doprowadzić do śmierci chorego. Jeśli dojdzie do przebicia wrzodu na tylnej ścianie żołądka, miejsce perforacji ulega zamknięciu w wyniku zlepiania się ściany żołądka z blisko sąsiadującymi w tej okolicy innymi narządami. Objawem perforacji jest bardzo silny ból w górnej części brzucha, porównywalny do ukłucia nożem, zaś cały brzuch jest twardy jak deska. Leczenie jest wyłącznie chirurgiczne i polega na otwarciu jamy brzusznej i zeszyciu przedziurawienia. Groźnym powikłaniem jest krwawienie z wrzodu trawiennego. Objawia się zwykle wymiotami o wyglądzie fusów od kawy i smolistymi stolcami, ale przy dużym krwotoku wymioty i stolec są krwiste. Dzięki dużemu zaawansowaniu technik endoskopowych jest to obecnie główna metoda leczenia krwawień z owrzodzeń trawiennych. Wybór metody leczenia endoskopowego zależy od doświadczenia i możliwości technicznych lekarza. Może to być fotokoagulacja za pomocą lasera; ostrzykiwanie środkami obkurczającymi lub sklejającymi naczynia, czy klejami fibrynowymi; metody termiczne (koagulacja, sonda cieplna, koagulacja argonowa); zakładanie klipsów na krwawiące naczynie.
Wskazaniem do leczenia operacyjnego jest nieskuteczność tych metod oraz leczenia farmakologicznego. Jeśli wrzód jest położony w fizjologicznym zwężeniu, jakim jest odźwiernik, czyli przejście między żołądkiem a dwunastnicą, może dojść do patologicznego zwężenia lub całkowitego zamknięcia odźwiernika. Leczenie chirurgiczne polega na wycięciu odźwiernika i przyległej do niego części żołądka oraz na przecięciu niektórych gałęzi nerwów błędnych. Celem tej operacji jest uzyskanie dobrego odpływu treści pokarmowej i soków trawiennych z żołądka. Możliwe jest błędne rozpoznanie owrzodziałej postaci raka jako wrzodu trawiennego, dlatego ważne jest pobranie wycinka żołądka do badania mikroskopowego.
Helicobacter pylori jest pospolitą bakterią wywołującą wiele przewlekłych schorzeń układu pokarmowego.
Ten drobnoustrój jest bardzo popularny. Szacuje się, że zakażonych jest około 60-80% mieszkańców Polski. Najczęstszą drogą zakażenia jest spożywanie jedzenia brudnymi rękami. Ma to zazwyczaj miejsce w wieku dziecięcym. Infekcja w początkowym stadium zazwyczaj przebiega bezobjawowo. Z czasem jednak wywołuje poważne dolegliwości układu pokarmowego.
Ponadto zwiększa ryzyko chorób takich jak:
- zapalenie błony śluzowej żołądka
- choroba wrzodowa dwunastnicy
- choroba wrzodowa żołądka
- rak żołądka
W przypadku podejrzenia zakażenia tą bakterią lekarz zaleca wykonanie odpowiedniego testu. Testy na obecność Helicobacter pylori dostępne są w aptekach.
Leczenie obejmuje zazwyczaj 7-dniową kurację antybiotykową. Powoduje ona szybkie ustąpienie i wyeliminowanie bakterii z organizmu.
Dieta w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy nie jest bezpośrednim czynnikiem terapeutycznym, ale wspomaga leczenie farmakologiczne i łagodzi objawy kliniczne tej choroby. Starajmy się więc unikać czynników ryzyka, na które sami mamy wpływ, zgodnie z zasadą „lepiej zapobiegać niż leczyć”.
Statystycznie choruje na nie co dziesiąty człowiek. Jeżeli odczuwasz bóle w nadbrzuszu po 1-3 godz. po posiłku (silne zwłaszcza wiosną i jesienią) diagnoza może okazać się prosta - to wrzody żołądka lub dwunastnicy.
Dieta w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy
Ogólne zalecenia diety w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy:
- niewielkie objętościowo posiłki, ale często (5-6 razy)
- posiłki o stałej porze, w spokoju i powoli
- umiarkowana temperatura potraw
- unikanie potraw ciężkostrawnych i wzdymających
- nie smażyć lecz gotować, dusić lub piec w folii
- unikanie dużej ilości przypraw szczególnie ostrych
Produkty niezalecane
- mleko zsiadłe, jogurt, kefir, kwaśna śmietana, margaryna, ser żółty i topiony
- świeże pieczywo: pieczywo żytnie i razowe, kasza gryczana, gruby makaron, naleśniki
- surowe i suszone owoce pestkowe, gruszki, śliwki
- ostre przyprawy (pieprz, papryka, musztarda,) i marynaty
- mocna herbata, kawa prawdziwa, kakao, napoje gazowane, ALKOHOL
- tłuste mięsa, dziczyzna, tłuste wędliny (wędzonki), ryby : makrela, śledź, łosoś, sardynka, konserwy,
- jaja na twardo, smażona jajecznica, jaja w majonezie
- frytki i smażone ziemniaki, placki ziemniaczane
- smalec, łój, słonina, margaryny twarde, boczek
- kapusta biała i czerwona, kiszona, rabarbar, ogórek, cebula, papryka,
- zupy tłuste na wywarach mięsnych i kostnych
Produkty zalecane
- mleko słodkie, delikatny twaróg, świeże masło, słodka śmietana,
- pieczywo pszenne, biszkopt z małą zawartością cukru, rogaliki, bułka pszenna, sucharki, kasze drobne - kasza manna, kasza kukurydziana, ryż, płatki owsiane i ryżowe, drobny makaron
- dojrzałe owoce bez pestek, gotowane jabłka, truskawki, morele, przeciery i soki z warzyw i owoców
- łagodne przyprawy: koperek, kminek, sok z cytryny, sól, wanilia, cukier
- słaba herbata i kawa zbożowa, bawarka, herbata ziołowa, rozcieńczone soki
- chude mięso, chudy drób, chude wędliny, (szynka, polędwica) chude ryby : dorsz, sola, leszcz, szczupak, sandacz, pstrąg
- jaja na miękko, sadzone, jajecznica na parze, omlet na parze
- ziemniaki gotowane, tłuczone, puree
- masło świeże, masło roślinne, oleje roślinne, oliwa
- gotowane warzywa, najlepiej rozdrabniane- marchew, buraki, dynia, kabaczek, kalafior, zielona sałata i pomidory
- zupy zaprawiane mąką i mlekiem - jarzynowe, na słabym wywarze warzywnym,
Zapalenie żołądka
oznacza objęcie procesem zapalnym ściany żołądka. Zapalenie żołądka określa się często niepoprawnie jako nieżyt żołądka.
Wyróżnia się ostrą i przewlekłą postać zapalenia żołądka. Dolegliwości mogą być takie jak w chorobie wrzodowej: nasilający się lub ustępujący po niektórych posiłkach ból nadbrzusza, mogący promieniować do pleców lub klatki piersiowej, z towarzyszącymi nudnościami, wymiotami lub bez nich.
Czasami objawy ograniczają się tylko do mniejszego lub większego dyskomfortu w nadbrzuszu. Badanie histopatologiczne potwierdza rozpoznanie.
Innymi Dolegliwościami żołądkowymi są zgaga, Nudności i wymioty, Odbijanie , Ból w nadbrzuszu lub w dołku podsercowym związany z posiłkami, Dyskomfort w nadbrzuszu, Ostre, kurczowe bóle brzucha z wymiotami i biegunką, Czkawka.
Zgaga
Jest to uczucie palenia lub pieczenia w przełyku. Coraz częściej jej przyczyną jest choroba refluksowa przełyku. Refluks żołądkowo-przełykowy, czyli zarzucanie zawartości żołądka do przełyku sporadycznie występuje u każdego człowieka. O chorobie refluksowej przełyku, mówimy wtedy, gdy daje dolegliwości lub powikłania na skutek zapalenia błony śluzowej przełyku wywołanego przez kwaśną treść żołądkową. Inną przyczyną zgagi jest choroba wrzodowa żołądka.
• Jak pomóc:
Na zgagę aptekarz może zaproponować środki alkalizujące kwaśny sok żołądkowy, zawierające związki magnezu, glinu lub wapnia. Co prawda szybko neutralizują one kwas w przełyku i żołądku, znosząc tym samym objawy, ale poprawa ta jest krótkotrwała i środki te trzeba zażywać wielokrotnie w ciągu dnia
• Na co zwrócić uwagę
Jeśli zgaga się powtarza i pacjent regularnie zaczyna kupować środki alkalizujące, należy zasugerować mu wizytę u lekarza i bardziej intensywne leczenie lekami z grupy inhibitorów pompy protonowej. Nieleczona lub źle leczona choroba refluksowa przełyku może spowodować powikłania: zwężenie przełyku, krwotok lub przełyk Barreta. Przełykiem Barreta określamy zastąpienie, w wyniku przewlekłego drażnienia kwaśną treścią żołądkową, prawidłowego nabłonka w dolnej części przełyku przez nabłonek nieprawidłowy. Można to stwierdzić w badaniu histopatologicznym wycinków pobranych w trakcie gastrofiberoskopii.
Przełyk Barreta uważany jest za stan przedrakowy, ponieważ w jego obrębie znacznie wzrasta ryzyko rozwoju raka przełyku. Dlatego musi być szczególnie intensywnie leczony przez specjalistę gastroenterologa. Choroba wrzodowa również wymaga dokładnej diagnostyki, ponieważ niekiedy pod maską wrzodu żołądka może rozwijać się nowotwór, czyli najczęściej rak. Czasem, choć teraz zdecydowanie rzadziej niż kiedyś, doprowadza do zwężenia odźwiernika i zaburzeń odżywiania, co wymaga leczenia operacyjnego.
Nudności i wymioty
Nudności są zwykle doznaniem subiektywnym, mogą zwiastować wymioty, ale niekoniecznie. Wymioty występują wówczas, gdy na skutek silnych skurczów przepony i mięśni brzucha dochodzi do wyrzucenia treści pokarmowej z żołądka do przełyku i dalej na zewnątrz. Wymiotom może towarzyszyć osłabienie, nadmierne ślinienie się i przyspieszona lub zwolniona praca serca.
Jeśli wymiociny wyglądają jak czarne fusy po kawie lub zawierają krew i skrzepy, to świadczy to o krwawieniu z przewodu pokarmowego, co jest zagrożeniem życia. Jeśli są chlustające i gwałtowne, towarzyszą zwężeniu odźwiernika lub dwunastnicy, co wymaga interwencji chirurgicznej. Wymioty skojarzone z silnymi bólami brzucha towarzyszą większości ostrych chorób przewodu pokarmowego, również często leczonych operacyjnie. Wymioty są dość częstą dolegliwością u ciężarnych kobiet, zwłaszcza w pierwszym trymestrze. Mogą być także następstwem podania leków. Są też objawem wielu chorób centralnego układu nerwowego przebiegających ze wzrostem ciśnienia wewnątrzczaszkowego.
Odbijanie
Jest to wyrzucanie z żołądka gazu, któremu towarzyszą tzw. domieszki smakowe (kwaśne, gorzkie, pokarmowe) i zapachowe. Gazem tym najczęściej jest powietrze, które jest nieświadomie połykane. Gdy dochodzi do jego nadmiernego nagromadzenia w żołądku np. w czasie jedzenia i picia (zwłaszcza napojów gazowanych), pod wpływem stresu lub na skutek zaburzeń pracy tego narządu, zostaje on gwałtownie usunięty na zewnątrz. Po odbiciu się powietrza chory może odczuwać ulgę.
Dyskomfort w nadbrzuszu
Często związany jest z tzw. dyspepsją, czyli niestrawnością, której towarzyszy puste odbijanie, wzdęcia brzucha i uczucie pełności po jedzeniu. Pacjent z niestrawnością ogólnie czuje się dobrze, nie chudnie, nie ma niedokrwistości i zaburzeń w rytmie oddawania stolca.
Przy dyspepsji skuteczne są leki alkalizujące oraz blokery receptora histaminowego H2, np. ranitydyna (dostępne bez recepty). Uczucie wzdęcia i pełności dobrze znosi simetikon. Niektórym pacjentom pomagają także leki ziołowe. Są to dziurawiec lub mięta skojarzone z łagodnymi preparatami uspokajającymi, np. melisą. również polecać siemię lniane, które zaparzone najlepiej zażywać przed snem. Stosując zioła, trzeba pamiętać, że mięta jest przeciwwskazana przy zgadze, ponieważ może ją jeszcze bardziej nasilać.
Ostre, kurczowe bóle brzucha z wymiotami i biegunką
Mogą świadczyć o zatruciu pokarmowym, zwłaszcza gdy towarzyszy im gorączka. Często sam chory potrafi określić, jaka potrawa spowodowała zatrucie. Przy zatruciu pokarmowym zarówno dla dorosłych, jak i dla dzieci jest doustne nawadnianie w celu uzupełnienia wody i elektrolitów traconych z wymiotami i biegunką. Idealny do tego jest preparat Gastrolit, który chory powinien pić co kilka minut drobnymi łykami, aby nie prowokować wymiotów. Z innych leków dostępnych bez recepty można polecić tanninum lub smektyt, które jednocześnie działają lekko zapierająco. Może w ciągu kilku-kilkunastu godzin spowodować odwodnienie. O odwodnieniu świadczą m.in.: przyspieszenie tętna, spadek ciśnienia, osłabienie, suchość błon śluzowych i języka, zatrzymanie moczu, tworzenie długo utrzymujących się fałdów na skórze brzucha. W takim stanie chory wymaga szybkiej hospitalizacji.
Czkawka
Czkawka polega na rytmicznych, powtarzających się skurczach przepony. Skurcze te są niezależne od naszej woli, a ich przyczyną jest podrażnienie nerwu przeponowego. Ponieważ przepona jest głównym mięśniem oddechowym, przedłużająca się czkawka może utrudniać oddychanie. U osób zdrowych nie można ustalić przyczyny tej dolegliwości. Zaobserwowano, że może pojawić się po przejedzeniu, nadużyciu alkoholu lub wypiciu napojów gazowanych. Czasem pojawia się przy przemęczeniu lub po długotrwałym śmiechu. W tych przypadkach najczęściej czkawka szybko przemija.
Pomaga: przetrzymanie powietrza w płucach lub żucie suchej kromki chleba. Jednak najskuteczniejsze jest podrażnienie nerwów krtani i przepony poprzez szybkie wypicie na głębokim wdechu zimnej wody lub przestraszenie.