Matura ustna, Język polski

1. Tragizm i tragedia - objaśnij pojęcia w oparciu o "Antygonę"
Sofoklesa

Tragizm - cecha dzieła literackiego, charakterystyczna dla tragedii, lecz pojawiająca się także w innych gatunkach, polegająca na takim ułożeniu losów bohatera, że musi on dokonać wyboru między dwoma równorzędnymi racjami, lecz każda jego decyzja pociągnie za sobą złe skutki.
Jest to kategoria ukształtowana w epoce starożytnej, przypisana tragedii greckiej. Za konkretny przykład tragizmu mogą posłużyć:
- osoba Kreona z "Antygony" Sofoklesa. Musi on wybrać pomiędzy uczuciem rodzinnym a autorytetem królewskim, między władzą a uczuciem.
- "Konrad Wallenrod" Adama Mickiewicza musi wybrać między sprawą kraju, a życiem prywatnym i własnym honorem rycerskim. Jeśli nie poświęci honoru i swojej miłości, zginie jego ojczyzna. Jeśli poświęci się dla kraju i uratuje Litwę, musi porzucić ukochaną żonę i dopuścić się zdrady.

Tragedia - gatunek dramatu wywodzący się ze starożytności, przedstawia konflikt tragiczny jednostki wybitnej (starcie racji równorzędnych - wybór między mniejszym, a większym złem), dążącej do wzniosłego celu z przeważającymi przeciwnościami, które prowadzą do katastrofy. Klęska bohatera budzi trwogę i litość. W sytuacji takiej znajdują się:
- Atygona: grzebiąc zwłoki brata Polinejka, wchodzi w konflikt z prawem tzn. łamie rozkaz Kreona i za to zostaje skazana na śmierć.
- Kreon: musi dokonać wyboru pomiędzy działaniem, które nakazuje mu sumienie i uczucia rodzinne (uwolnienie Antygony), a decyzją konieczną do utrzymania swojego autorytety jako króla (uśmiercenie Antygony).
- Hajmon (syn Kreona, ukochany Antygony) i Eurydyka (żona Kreona) - oboje popełniają samobójstwo.

===================================================================

2. Bogowie i Herosi w "Iliadzie" Homera.

Cechy boskie

- nieśmiertelni, wiecznie młodzi, piękniejsi, więksi i silniejsi od ludzi.
- obdarzeni cudowną właściwością pojawiania się tam, gdzie zechcą i w jakiej zechcą postaci, ale nie są wszechmocni ani wszechobecni.
Podobieństwo do ludzi
ANTROPOMORFIZACJA - UCZŁOWIECZENIE

- mają ludzkie wady, jak: pycha, zazdrość, mściwość, kłótliwość i inne.
- odnoszą rany i cierpią jak ludzie.
- stosują podstęp wobec innych, uważając go za właściwą formę postępowania.
- kierują się w działaniu pobudkami, afektami i uczuciami, tak jak ludzie: miłością, nienawiścią, gniewem, pragnieniem zemsty, zazdrością.
- są bogami amoralnymi i samolubnymi i tacy przeważają w "Iliadzie", chociaż występują również i bogowie etyczni.
- kłócą się między sobą i postępują samowolnie, toteż trudno człowiekowi oczekiwać od nich sprawiedliwości.
- można ich przekupić i wpływać na ich decyzje.

Udział bogów w wojnie trojańskiej:
bardzo energiczna ingerencja w akcję; ich wpływ na losy bitew oraz losy bohaterów; pomagają swym ulubieńcom i podopiecznym i prześladują tych, których nienawidzą; pomagają to jednej to drugiej stronie.
- dwa stronnictwa wśród bogów:
* sprzyjające Achajom - Posejdon, Hera, Atena, Tetyda, Hermes, Hefajstos
* sprzyjające Trojanom - Apollo, Ares, Afrodyta, Artemida

==================================================================

3. Epos - cechy gatunkowe i przykłady tych gatunków w literaturze różnych epok.

Epos - (słowo, opowieść). Jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący aż do powstania powieści. Obejmuje zazwyczaj utwory wierszowane, rozbudowane, ukazujące dzieje bohaterów (herosów, legendarnych, historycznych) na szerokim tle ważnej przełomowej chwili dla danej społeczności.

Cechy eposu:
· Równoległe występowanie dwóch światów - pararealizm. Nie ma między nimi wyraźnej różnicy. Bogowie mieszają się do spraw ludzkich i pomagają jednej i drugiej stronie (wojna nie może się zakończyć, gdyż bogowie załatwiają swoje stare porachunki). Kiedy Parys pojedynkuje się z Menelausem o Helenę, Afrodyta broni Parysa, walka zaczyna się na nowo i pojedynek nie jest rozstrzygnięty.
Szerokie tło epoki, środowisko społeczne, obyczajowość, wierzenia, mentalność. Wszystko to jest pokazane bardzo szczegółowo i dokładnie.
Epizodyczność, fragmentaryczność budowy. Każda część może być odrębną całością. Pojedynek Achillesa z Hektorem, opis tarczy Achillesa, pożegnanie Hektora z Andromachą - jego żoną. Może to świadczyć to o tym, że utwór powstał z poszczególnych pieśni połączonych w cykl.
Narrator obiektywny, wszechwiedzący, często wyprzedza akcję, zachowuje dystans wobec opisywanych wydarzeń.
Inwokacja - wezwanie do bóstwa o pomoc w pisaniu utworu. Autor jest wykonawcą planu bogini.
Patetyczny styl dostosowany do wagi zagadnienia i pozycji bohaterów.
Realizm opisu. Sytuacje są prawdziwe. Bohaterowie mają typowe cechy i logiczny sposób postępowania.
Realistyczny opis szczegółów.
W eposie autor stosuje często retardację (wstrzymywanie akcji) w najbardziej porywającym momencie. Kiedy Achilles zamierza się dzidą na Hektora - wówczas autor wstrzymuje akcję i opisuje wygląd dzidy. To dowodzi, że był to utwór opowiadany.
Homeryckie porównania, długie, rozbudowane. Apostrofy również rozbudowane. Przestawny styl wyrazów w zdaniu. Zabiegi te stwarzają podniosły styl eposu.

KONTYNUACJE EPOSU

W średniowieczu kontynuacją była epika rycerska "Pieśń o Rolandzie". Cenione są te same wartości: tężyzna fizyczna, sprawność, pogarda dla śmierci i chęć zdobycia sławy. Podobnie w "Cydzie" i w "Rycerzach okrągłego stołu". Utwory te są układane w cykle ("Pieśń o Rolandzie" należy do cyklu "Pieśni Karolingów", występuje tam świat ziemski i pozaziemski, lecz bogów greckich zastąpił autor Bogiem chrześcijańskim) styl patetyczny, podporządkowany doniosłej treści.
Epos renesansowy - świat pozaziemski jest ograniczony i potraktowany humorystycznie (w "Don Kichocie", kiedy bohater walczy z wiatrakami, wydaje mu się, że są to siły pozaziemskie.

Oświecenie - kontynuacją jest tutaj poemat heroikomiczny "Monachomachia" Krasickiego. Autor żartobliwie ukazuje walkę mnichów na wzór greckich herosów. Podniosły styl kontrastuje z dowcipną treścią.
W romantyzmie powstaje epopeja, różniąca się od eposu przede wszystkim brakiem czystości gatunku, (synkretyzm rodzajowy i gatunkowy w "Panu Tadeuszu"). Podobieństwa z eposem: rozległość opisywanego świata, dbałość o szczegóły, opis narodu w ważnej, przełomowej chwili (powstaje nowy naród szlachecki, ginie szlachta kontuszowa), inwokacja, fragmentaryczność opisu. Różnice: synkretyzm, elementy komiczne obok podniosłego stylu, rozmaitość nastrojów, brak świata pozaziemskiego.
Inną epopeją jest saga rodzinna pisana prozą - "Noce i dnie" Marii Dąbrowskiej. Są tu przedstawione dzieje narodu w przełomowej chwili (dawne ziemiaństwo schodzi ze sceny dziejów - Bogumił Niechcic po stracie majątków kupuje stuhektarowy i staje się sąsiadem chłopa. Córka Niechcica nie chce żyć na wsi - skończyła studia w Szwajcarii). Siostra pani Barbary Niechcicowej zakłada sklep. Przedstawiony jest szeroki i szczegółowy obraz społeczeństwa. Cechą różniącą jest wnikliwy portret psychologiczny Barbary Niechcicowej.
"Chłopi" Reymonta to epopeja chłopska ukazująca społeczność wiejską w chwili przełomu dziejowego. Autor stosuje podniosły styl, w dziele widać elementy symbolizmu i impresjonizmu.

===================================================================

4. Biblia - czas powstania, języki, autorzy, najbardziej znane tłumaczenia. Gatunki literackie występujące w biblii.

Słowo Biblia pochodzi od greckiego biblios i dosłownie oznacza "księgi".

CZAS POWSTANIA

Stary Testament: XIX - I w. p.n.e.
Nowy Testament: 51 - 96 r. n.e.

JĘZYKI

Stary Testament po hebrajsku, a niektóre fragmenty po aramejsku i grecku.
Nowy Testament po grecku (tylko Ewangelia św. Mateusza po aramejsku).

CZĘŚCI SKŁADOWE BOBLII

Stary Testament: 46 ksiąg - pięcioksiąg Mojżeszowy (Tora) (księgi: rodzaju (Genesis), wyjścia (Exodus), kapłańska, liczb, powtórzonego prawa) oraz księgi: psalmów, proroków, pism, historyczne.
Nowy Testament: 27 ksiąg - 4 Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Listy Apostolskie, Apokalipsa św. Jana.

TŁUMACZENIA

1. przekład ST na j. grecki - Septuaginta
2. przekład na j. łaciński - Wulgata

polskie:
1. XIII w. Psałterz Kingi
2. XIV w. Psałterz Floriański
3. XV w. Psałterz Puławski
4. XV w. Biblia królowej Zofii
5. XVI w. Biblia Leopolity
6. XVI w. Biblia Jakuba Wujka
7. 1965 r. Biblia Tysiąclecia

GATUNKI LIT. BIBLII

W Biblii spotykamy niemal wszystkie gatunki literackie, znane z literatury pozabiblijnej:

- PRZYPOWIEŚĆ:
Utwór narracyjny, w którym przedstawione postacie i wydarzenia nie są ważne ze względu na nie same, lecz jako przykłady uniwersalnych prawideł i zasad ogólnoludzkiej egzystencji. Prosta i uboga fabuła jest tylko ilustracją i pretekstem do ukazania ważnych treści. Właściwa interpretacja przypowieści wymaga odrzucenia dosłownego znaczenia utworu i przejścia do znaczenia ukrytego. Przypowieść często posługuje się symbolem. Wyróżnia się przypowieść alegoryczną (która ma dwa plany, jej treść jest ukryta) oraz przypowieść exemplum (tzn. dosłowną, wykładającą swe pouczenie bez metafory, jest wiernym przedstawieniem wzorca postaw).

- PSALM:
Jest to krótki utwór poetycki, w którym mieszają się ze sobą charakter modlitewny i pochwalny. Wypowiedź w psalmie skierowana jest do Boga. Do niego kierowane są prośby, błagania, podziękowania. Psalmy zbudowane są z wersetów. Psalmy dzielimy na błagalne, pochwalne, dziękczynne, mądrościowe, patriotyczno - religijne.

- HYMN:
To uroczysta pieśń pochwalna, opiewająca np. czyjąś sławę lub czyn patriotyczny. Może to być także patetyczny utwór liryczny, o treści patriotycznej lub religijnej. Utwór ten nacechowany był najczęściej patetyzmem i wzniosłością.

- LISTY:
Jest to pisemna forma wypowiedzi, skierowana do osoby lub instytucji. Dla Biblii list gra rolę szczególną. Ze względu na duże odległości między miastami, a także na trudy podróży, list stawał się formą przekazu Słowa Bożego. Za jego pośrednictwem apostołowie pouczali i wyjaśniali wiernym wszelkie wątpliwości.

- APOKALIPSA:
(Z greckiego "apokalypsis" = odsłonięcie). Utwór, w którym zawarta jest prorocza, zwykle groźna i przerażająca wizja przyszłości. Ta, pochodząca z Biblii, przypisywana jest Janowi Ewangeliście i zawiera mistyczne przepowiednie losów chrześcijaństwa i końca świata.

- KAZANIE:
Jest to tekst, wygłaszany przez duchowieństwo do wiernych, najczęściej podczas nabożeństwa. Kazaniem określić też można treść pisaną takiego przemówienia.

- LAMENTACJA (TREN):
Jest to pieśń lamentacyjna, wyrażająca żal z powodu czyjejś śmierci, napisana na cześć zmarłego, rozpamiętująca jego chwalebne czyny, zasługi, zalety. Tren jest gatunkiem należącym do poezji żałobnej.

- MODLITWA:
Jeden z podstawowych aktów wiary każdej religii, pojmowany jako myślowy lub słowny kontakt z bóstwem. Modlitwy dzielą się na błagalne i dziękczynne.

- EPOS NARODOWY:
Jest to jeden z gatunków epickich, wykształconych w starożytności. Utwór ten jest z reguły wierszowany i bardzo rozbudowany. Przedstawia on losy bohaterów na tle wydarzeń ważnych dla danej społeczności. Na plan pierwszy wysuwa się fabuła. Charakterystyczny dla eposu jest jego podniosły i patetyczny styl.

- PIEŚŃ:
Utwór liryczny, silnie związany z muzyką. Tematyka pieśni obracać się może wokół zagadnień takich jak przemijalność, krótkotrwałość życia, cnota, rozum, patriotyzm, nieśmiertelność poezji czy afirmacja życia, natury, świata i miłości. Poglądy filozoficzne stanowią najczęściej tematykę pieśni refleksyjnych.

- AFORYZMY (PRZYSŁOWIA):
Krótkie zdanie czy też myśl, która zawierać może dowcipnie i ironicznie sformułowaną prawdę, regułę czy zasadę życiową.

- ELEGIA:
To utwór liryczny, bez określonej miary wierszowej, zwykle o tematyce żałobnej i refleksyjnym, smutnym nastroju, utrzymany w tonie skargi.

- KRONIKI:
Jest to chronologiczny zapis wydarzeń z życia państwa, organizacji lub instytucji. Kronika charakteryzuje się tym, iż najczęściej jest ona obiektywna oraz tym, że ogranicza się do odnotowania wydarzeń, bez podania ich związków przyczynowych.

- KODEKS PRAWNY:
Zbiór przepisów prawnych, regulujących określoną dziedzinę życia społecznego.

- OPOWIADANIE:
To krótki utwór epicki. Najczęściej opowiadanie ogranicza się do jednego wątku fabularnego. Charakterystyczne dla opowiadania jest występowanie luźnej akcji (w której często występują epizody) oraz brak wyraźnej konstrukcji.

- MONOLOG I DIALOG FILOZOFICZNY
- POEMAT EPICKI
- SAGA RODOWA
- PRZEKLEŃSTWO
- WYROCZNIA
- NOWELA DYDAKTYCZNA
- LIRYKA MIŁOSNA

===================================================================

5. Przypowieść biblijna, cechy gatunkowe, uniwersalizm przekazywanych treści. Omów na przykładzie przypowieści "O miłosiernym Samarytaninie"

Przypowieść, inaczej parabola, to utwór narracyjny z życia codziennego, zawsze prawdopodobny, którego celem jest wyjaśnienie przy pomocy porównania nadrzędnych praw moralnych, filozoficznych czy religijnych. przypowieść biblijna - to opowiadanie zmyślone, lecz prawdopodobne, mające na celu wyjaśnienie przy pomocy obrazu (porównania) tajemnicy Królestwa Bożego, jego istoty i wymagań stawianych człowiekowi. Przypowieść biblijną cechuje:
- oszczędność słów, podkreślających tylko rzeczy istotne, zaczerpnięte z życia codziennego; sytuacje i sylwetki, postaci uchwycone krótko,
- forma i treść prosta, wymowna, obrazowa, a jednocześnie zagadkowa, wymagająca wyjaśnień,
- trafne podanie przy pomocy porównania jakiejś prawdy ogólnej w formie krótkiej maksymy czy przysłowia,
- apelowanie do sumienia i współczucie dla biednych i nieszczęśliwych

Przypowieści biblijne uczą człowieka godnie żyć, ukazując prawdy moralne, wzory osobowe, postawy dobra i zła oraz motywy postępowania ludzi. Ponadto obrazują ludzkie uczucia i obyczaje oraz życie codzienne.

Miłosierny Samarytanin - wzór prawdziwej miłości bliźniego
- przykład postawy moralnej człowieka miłosiernego i litościwego, pouczający, że bliźnim jest każdy człowiek bez względu na na rodowość, rasę czy stopień pokrewieństwa.
- przypowieść moralna, zawierająca również treści dogmatyczne o miłosiernym umiłowaniu grzeszników przez Boga.
- w znaczeniu alegorycznym Samarytanin to miłosierny Chrystus, poraniony człowiek - grzeszna ludzkość, a wino i oliwa - sakramenty święte kojące rany grzechu.

===================================================================

6. Motywy biblijne i ich funkcjonowanie w lit. późniejszych epok.

- Biblia, jako jedna z podstaw kultury europejskiej, stanowi zbiór tekstów, do których autorzy kolejnych epok odwołują się bardzo często: średniowiecze: wszelkie misteria tego okresu oparte są na motywach biblijnych; "Bogurodzica", która stanowi również dokument historii naszego języka oparta jest na motywie z Biblii: jest prośbą do Matki Boskiej; jest też wiele odwołań do religijności wypływającej przecież z Biblii: "Pieśń o Rolandzie", a dokładniej cały skomplikowany rytuał śmierci; renesans: Kochanowski odwołuje się do Boga, jako wszechstwórcy w swoim "Czego chcesz od nas Panie" oraz w "Psałterzu Dawidów" parafrazuje biblijne psalmy; w Baroku również pisano psalmy, a ze względu na religijną skłonność do pokuty za grzechy, rozpowszechniły się psalmy pokutne; w oświeceniu patrzono na Biblię z punktu widzenia racjonalizmu (poznanie rozumowe, przez doświadczenie), deizmu (Bóg stworzył, ale dalej nie ma wpływu) oraz ateizmu (negacji istnienia Boga); natomiast sentymentalizm patrzy na Biblię jako utwór przekazujący niezmienne zasady etyczne, na których powinno być oparte życie ludzkie; wdziano w niej również obraz mentalności człowieka pierwotnego nieskażonego cywilizacją; romantyzm gruntownie zmienia pogląd na Biblię: pojawiają się odwołania do mesjanizmu narodowego (III cz. "Dziadów" pokazuje obraz walki narodowowyzwoleńczej jako walkę dobra ze złem, "Kordian"); pozytywizm jest kolejnym odejściem od Biblii i koncentracji na racjonalizmie, ale odwołania są: "Quo vadis" Sienkiewicza modernizm: biblia powraca, jednak pojawia się koncentracja na złu zawartemu w niej, co związane jest z poczuciem kryzysu i schyłkowości cywilizacji: motywy katastroficzne: "Dies Irae" Kasprowicza (prezentowany jest dzień sądu ostatecznego, a Bóg występuje w roli bezlitosnego, który wymierza karę, choć ona sam jest przyczyną winy);