A. Radziewicz-Winnicki Pedagogika społeczna w obliczu realiów codzienności
Rozdział 4
Dominujące stanowiska teoretyczne towarzyszące rozwojowi pedagogiki społecznej w Polsce
4.1 Rodowód i tradycja w tworzeniu zaplecza teoretycznego
Bez wątpienia wszystkie nauki społeczne, jako dyscypliny naukowe, wpłynęły pobudzająco na refleksję teoretyczną przekładane na praktykę i wdrażane w życie codzienne. Staje się widoczne zainteresowanie pedagogów środowiskiem życia (środowiskiem społecznym). Pedagog ma coraz większe pole działania, nie tylko jako działacz oświatowy, wychowawca czy społecznik.
Jan Henryk Pestalozzi - powieść pedagogiczna „Leonard i Gertruda” - w tej powieści Pestalozzi formułuje podstawowe tezy, które później zostaną rozwinięte przez pedagogikę społeczną: wychowawcza funkcja środowiska, potrzeba celowych działań w kierunku kształtowania w środowisku pozytywnych bodźców rozwojowych zgodnych z zamierzeniami celowej pracy wychowawczej. Dla Pestalozziego wychowanie miało być działaniem świadomie zorganizowanym. Był przekonany (tak jak inni naturaliści) że proces wychowania towarzyszy jednostce od chwili przyjścia na świat, a podstawowym środowiskiem wychowawczym jest rodzina. Pojmował on wychowanie jako proces wszechstronny, który jest wynikiem wielu oddziaływań, nie tylko pracy wychowawcy. Prace Pestalozziego dostarczyły cennych wzorów metodologicznych.
Dorobek niemieckiej pedagogiki społecznej jest szczegółowo omówiony w pracy Danuty Urbaniak-Zając pt. „Pedagogika społeczna w Niemczech: stanowiska teoretyczne i problemy praktyki”.
Karl Mager - jako pierwszy użył nazwy Social-Pädagogik (1844 r.). Wyróżnił on ogólny i realny poziom pedagogiki. Pedagogika ogólna ma poszukiwać powszechnie obowiązujących prawd ogólnych, natomiast pedagogika relatywna dotyczy praktyki i teorii działalności wychowawczej z uwzględnieniem określonej kultury i Sozietät (wspólnoty, grupy połączonej wspólnymi celami i interesami).
Adolf Diesterweg - nauczyciel szkół ludowych. Wcześniej myślano, że to on wprowadził pojęcie socialpädagogik. To pojęcie miało u niego znaczenie porządkujące, nie teoretyczne tak jak u poprzedników. Zapoczątkował istniejącą po dzień dzisiejszy tendencję do traktowania działalności oświatowej jako środka do rozwiązywania wielu nabrzmiałych problemów społecznych.
Paul Natorp - jako pierwszy chciał nadać pedagogice społecznej znaczenie w pełni teoretyczne. Wychowanie traktował jako przygotowanie jednostki do czynnego uczestnictwa w życiu społecznym. Pedagogika społeczna Natorpa jest postrzegana jako filozofia społeczna. Nie trwała zbyt długo, ale zarysowała pewne ponadczasowe walory.
Herman Noh - opozycyjny do teorii Natorpa. Zawężenie kompetencji pedagogiki społecznej, skierowanie jej ku dzieciom i młodzieży. Pedagogika społeczna nie powinna wyłącznie polegać na świadczeniach materialnych. Nadrzędnym celem było kształcenie ludzi do pełni człowieczeństwa.
Paul Barth - dążył do precyzyjnego określenia przedmiotu pedagogiki społecznej oraz zasad jej praktycznego stosowania. Podstawowym celem wychowania miało być przygotowanie dzieci i młodzieży do życia w społeczeństwie. Postulował upowszechnienie w szkole nauki świeckiej etyki oraz wprowadzenia w życie społeczne dzieci i młodzieży, uczestnictwa w stowarzyszeniach, organizacjach. Miały one tworzyć kręgi oddziaływań.
Paul Bergemann - reprezentował pedagogikę społeczną o wyraźnym odcieniu socjologicznym. Prezentuje ona kierunek doświadczalny, empiryczny. Postulował aby odebrać Kościołowi wpływ na wychowanie. Postulował świeckie nauczanie religii. Wychowanie to proces nieprzerwany, trwający przez całe życie jednostki i nadał rodzinie priorytetową rolę jako instytucji wychowującej.
Adolf Busemann (czerpała z niego Helena Radlińska) - konieczność oddzielenia związków przyczynowych od transcendentalnych (przeżyciowych). W pierwszych człowiek jest przedmiotem, w drugich podmiotem działającym. Przeanalizował 4 środowiska (rodzina, wieś, wielkie miasto i środowisko robotnicze) w celu dokonania zmian na lepsze.
Stanisław Teofilowicz-Szadzki - zajął się problematyką reformowanej szkoły wiejskiej, ponieważ mogła ona być ośrodkiem zmian środowiska, w którym była zlokalizowana. Przede wszystkim był on praktykiem, a w mniejszym stopniu teoretykiem. Jego zdaniem szkoła to placówka wychowawcza ściśle współpracująca z rodzicami i instytucjami kulturalnymi, ekonomicznymi, społecznymi. Powiązanie szkoły z życiem. Szkoła powinna kompensować braki środowiska. Skuteczne oddziaływania wychowawcze to działalność trzech współpracujących elementów: szkoła, rodzina, środowisko sąsiedzkie.
Mary Richmond - nędza, niezdolność do samodzielnego życia i wykolejenia mają swoje źródło w sytuacji środowiskowej, toteż punktem do działań opiekuńczych powinno być rozpoznanie środowiskowych przyczyn ludzkich kłopotów. Nie wolno zadowalać się stwierdzeniem nędzy, ale trzeba docierać do przyczyn, dlatego rozpoznawanie to nazwała diagnozą społeczną.
Barbara Szadzka - zadała pytanie: „co to jest i czym się zajmuje pedagogika społeczna w Polsce?” Odpowiedź: „Wszystko to, co robią i robili pedagodzy społeczni.”
4.2 Rodzime (wybrane) koncepcje twórców szkół naukowych w pedagogice społecznej.
Helena Radlińska - niekwestionowana twórczyni polskiej pedagogiki społecznej. Uznawała pedagogikę społeczną jako odrębną subdyscyplinę wśród nauk o wychowaniu. Zdefiniowała dwa obszary i zadania pedagogiki społecznej:
Określenie wpływu warunków bytowych, socjalnych, kulturowych na rozwój jednostek (pedagogika społeczna jako teoria środowiska wychowawczego).
Ustalenie możliwości bezpośredniego oraz pośredniego przetwarzania istniejących realiów (teoria projektowania oraz teoria działania pedagogicznego w środowisku).
W pedagogice społecznej Radlińskiej pojawiają się trzy podstawowe działy:
Teoria oświaty - analizująca potrzeby kulturowe
Teoria pracy społecznej - analizuje sytuacje socjalno-bytowe jednostek i grup społecznych
Dzieje pracy społecznej i oświatowej - dotyczy badań na przebiegiem procesów kulturowych i społecznych
Wychowanie ma rozwijać siły ludzkie. Według niej należy systematycznie poznawać środowisko życia wychowanków (rodzina, grupy rówieśnicze, instytucje społeczne i kulturalne). Ma to ułatwiać planowanie pracy praktycznej.
Aleksander Kamiński
Opracowanie koncepcji zróżnicowanych stowarzyszeń społecznych, ujmowanych w kategoriach wybranych elementów środowiska wychowawczego.
Analiza problematyki z zakresu czasu wolnego i wypoczynku dzieci i młodzieży w powiązaniu z określonymi uwarunkowaniami środowiskowymi.
Włączenie do dotychczasowej tematyki pedagogiki społecznej problemów z zakresu budżetu czasu wolnego, sposobów spędzania czasu wolnego.
Gerontologia społeczna.
Liczne próby określenia pedagogiki społecznej wobec innych subdyscyplin pedagogicznych.
Zagadnienia pracy opiekuńczej i socjalnej oraz analiza ich funkcji wychowawczej.
Cztery typy systematyzacji:
Dydaktyczna
Filozoficzna
Praktyczna
Teoretyczna
Dzięki niemu pedagogika społeczna przeorientowała się w kierunku badań empirycznych i aktywizacji środowiska.
Ryszard Wroczyński - był kierownikiem Katedry Pedagogiki Społecznej w Łodzi. Stworzył Katedrę Pedagogiki Społecznej na Uniwersytecie Warszawskim. Była to ważna instytucja naukowo-dydaktyczna w dziedzinie pedagogiki społecznej. Uważał że szkoła to główne miejsce wychowania człowieka, akcentował silny wpływ bodźców środowiskowych. Człowiek i środowisko stale na siebie oddziałują. Kompensacja, profilaktyka, animacja - działania o profilu edukacyjnym będące w kompetencjach nauczyciela wychowawcy.
Stanisław Kowalski - był uczniem Floriana Zdanieckiego. Zajmował się problematyką wychowania w aspektach różnych dyscyplin naukowych: socjologii, pedagogiki, psychologii i prakseologii. Stworzył oryginalną koncepcję pedagogiki jako empirycznej nauki, całkowicie autonomicznej w systemie nauk o wychowaniu. Całość problematyki koncentruje się wokół środowiska wychowawczego oraz procesu uspołeczniania wychowanka. Kowalski wyróżnia trzy obszary wpływów określających charakter procesu uspołecznienia i wychowania:
właściwe środowisko wychowawcze,
systemy wartości i stosunków międzyludzkich,
strefa tzw. patologii społecznej.
Jego osobistą zasługą jest wprowadzenie socjologii wychowania do uniwersyteckich programów kształcenia pedagogów i nauczycieli. Przesłaniem uczonego jest koncepcja doskonalenia funkcjonowania procesu wychowawczego (modelu, wzoru postępowania).
Przedmiotem zainteresowania, obiektem łączącym rzesze pedagogów społecznych pozostanie środowiskowy charakter subdyscypliny.