Zawieranie kontraktów
Pojęcie kontraktu jest bardzo ogólne i odnosi się do pracy z jednostką, rodziną i małą grupą. Kontrakt stał się podstawową koncepcją w wielu modelach praktyki pracy socjalnej.
W literaturze i praktyce pracy socjalnej ustaliło się dwojakie rozumienie kontraktu. Można go pojmować jako produkt (np. kontrakt w sprawie usługi) opracowany w postaci pisemnej lub ustnej ugody między pracownikiem a klientem. Jest ona negocjowana we wczesnym etapie interwencji i określa ogólne warunku usługi (czas trwania, opłaty, zaangażowanie stron). Można też traktować kontrakt jako ciągły proces decyzyjny (czyli kontraktowanie), w którym pracownik, klient i inni usługodawcy nieustannie negocjują warunki w miarę postępów interwencji.
Komponenty kontraktu w pracy socjalnej
Kontrakt jest roboczym porozumieniem między stronami na temat warunków usługi. W praktyce interpersonalnej przez strony rozumie się ludzi włączonych w usługę: klientów (osoby indywidualne, rodziny, małe grupy), pracownika i inne zaangażowane osoby.
Termin robocze porozumienia wskazuje, że od każdej ze stron oczekuje się udziału w rozumieniu ugody i jej akceptacji.
Termin warunki odnosi się do szczegółowych sposobów działania, decyzji i okoliczności, które wyznaczają przebieg interwencji. W kontrakcie istnieją szczególnie ważne warunki: zamiar, problemy do rozwiązania, cele albo zadania, ograniczenia czasowe oraz konkretne działania i zobowiązania stron.
Zamiar odnosi się do określenia „dlaczego” lub do „uzasadnienia interwencji”. Mogą to być np. prewencja, rehabilitacja, ochrona, resocjalizacja, edukacja. Zamiar stanowi najważniejszy z warunków kontraktu i powinien być sformułowany i uzgodniony możliwie wcześnie. Zamiar następnie kształtuje wszystkie decyzje i bez porozumienia i zgody stron w tym zakresie kontynuowanie usługi staje się ryzykowne. Jeśli zamiar nie jest ustalony lub rzetelnie określony to kontrakt staje się „fałszywy”. Klienci mogą również przedstawiać fałszywe zamiary np. by przerwać nudę więziennego życia lub uzyskać warunkowe zwolnienie.
Problemami do rozwiązania nazywa się zidentyfikowane i szkodliwe warunki, które muszą ulec zmianie by poprawiło się społeczne funkcjonowanie klienta. Klient może oczekiwać pomocy w rozwiązaniu problemów osobistych (narkotyki, nadużywanie alkoholu, fizyczna niepełnosprawność, silnie zaburzenia emocjonalne lub umysłowe), interpersonalnych (małżeńskich, rodzicielskich, związanych z pełnieniem roli) lub sytuacyjnych (domowych, finansowych, powodujących izolację społeczną). W kontraktowym traktowaniu usługi szczególnie ceni się formułowanie problemów przez samego klienta i jest on do tego zachęcany. Klient nie może być biernym uczestnikiem usługi , zdanym na decyzje pracownika w wyborze tego, co trzeba naprawić. Wybór jest decyzją obopólną, klient musi chcieć pomocy a pracownik musi okazać dobrą wolę w jej niesieniu. Placówki pomocy socjalnej kwalifikują do usługi co jest rodzajem selekcji, pewne przypadki odrzuca lub kieruje gdzie indziej.Negocjowanie problemów do rozwiązania wymaga aktywnego uczestnictwa klienta w ich poszukiwaniach. Ideałem jest tu równowaga między wkładem pracownika i klienta. Bywaja jednak klienci, którzy nie maja pewności co im dolega. Tacy klienci wymagają pomocy w przejrzeniu ich aktualnej sytuacji i zdecydowaniu, jaką sprawą należy się zająć.
W sposób bardziej oszczędny formułuje się problemy w samym kontrakcie a szczególnie w jego pisemnej formie. Przedstawiamy tu rozbieżność poczynań, częstotliwość występowania problemu i osób z nim powiązanych.
Cele to przyszłościowe stany rzeczy pożądane dla klienta. Ukonkretniony cel to opis pożądanych zachowań, okoliczności, w których mogą się one pojawić i kryteriów wykonania ich. Jeśli podstawą kontraktu są cele ogólne albo znaczenie rozciągnięte w czasie powinien on także zawierać cele krótkoterminowe. Oczekuje się, że zamierzenia zostaną zrealizowane w czasie trwania usługi, ustalenie limitów czasowych ma więc istotne znaczenie. Nie są one ścisłymi wymaganiami lecz służą motywowaniu klienta oraz pomagają ustalić kolejność wykonywania zadań.
W pragmatycznym i realnym podejściu należy się ograniczyć do najbardziej prawdopodobnych celów i stanów rzeczy.
Po skonkretyzowaniu celów, zadań, ustaleniu limitów czasowych negocjuje się specyficzne działania i formy aktywności a także zobowiązania w osiąganiu celów. Podstawową wartością kontraktu jest zapewnienie stronom wyraźnego określenia oczekiwań.
Charakterystyka kontraktu w pracy socjalnej
Kontrakt w pracy socjalnej musi być zrozumiały, obopólny, elastyczny, pragmatyczny. Kontrakt jest wtedy zrozumiały i jasny jeśli wszystkie strony jednakowo rozumieją użytą w nim terminologię. Musi być także akceptowany przez wszystkie strony.
Obopólność pozostaje w ścisłym związku z taką wartością pracy socjalnej jak samostanowanienie klienta, jednak w praktyce bywa trudna do osiągnięcia. Pewnym klientom usługa zostaje narzucona przez instancję wyższą, może nią być sąd, rodzic a nawet współmałżonek. Sąd może zabrać zaniedbywane dziecko rodzicom i skierować ich do placówki uzależniając od tego powrót dziecka do domu, natomiast dziecko powodujące kłopoty w domu i w szkole mogą posłać do placówki rodzice. W takich sytuacjach klienci przychodzą do placówki niechętnie i obopólność nie wydaje się prawdopodobna. Można jednak probować ją kształtować angażując na przykład w usługę rodziców i trudne dziecko. Pracownik może też ustalać kontrakty próbne np. w pracy z młodzieżą. Jest to zgoda na kilka spotkań.
Kontrakt powinien być również dynamiczny i elastyczny - ustalenia można renegocjować w miarę rozwoju usługi. Jednak poziom elastyczności nie może być zbyt niski ponieważ treść kontraktu traci na ostrości, brakuje sprecyzowania granic usługi. Natomiast kontrakty zbyt sztywne mogą szybko stracić na aktualności. Kontrakt w pracy socjalnej powinien być pragmatyczny i realistyczny. Nie wprowadza się działań, zadań i zobowiązań, które przekraczają możliwości klienta i pracownika.
W przypadku zadań trudnych do osiągnięci opracowano pomocną procedurę (TIS). Oto jej kolejność działań:
Wzmocnienie zaangażowania
Pracownik prosi o rozważenie potencjalnych korzyści wynikających z realizacji konkretnego zadania.
Planowanie realizacji zadania
Pracownik pomaga klientowi w wyoborze zadania i uszczegółowienia planów jego wykonania.
Analizowanie utrudnień
Pracownik prosi o rozważenie problemów i przeszkód, które można spotkać wykonując zadanie.
Modelowanie, próby, ćwieczenia kierowane.
Pracownik pomaga klientowi przećwiczyć różne części zadania.
Podsumowanie
Pracownik omawia powtórnie zadania i plany jego realizacji. Słuzy to upewnieniu się czy klient dobrze zrozumiał, co ma osiągnąć.
Ograniczenia w stosowaniu kontraktów
W pracy socjalnej istnieją ograniczenia w stosowaniu kontraktów. Zawierania kontraktów nie można stosować we wszystkich sytuacjach i ze wszystkimi klientami.
Kontrakt jest przedsięwzięciem werbalnym, pisemnym lub ustnym, co wymaga stosownych kompetencji od stron. W związku z tym skrajne zaburzenia, niedorozwój lub uszkodzenia mózgu wykluczają możliwość stosowania kontraktu. Zawarcie kontraktu nie jest możliwe, gdy klient pragnie zrealizować cel pogwałcający wartości wyznawane przez pracownika. Kiedy dochodzi do zderzenia fundamentalnych wartości, pracownik ma obowiązek poinformować klienta o istniejącym konflikcie. Gdy zaś nie ma szanś na jego rozwiązanie jest obowiązkiem pracownika pomóc klientowi w znalezielniu innego specjalisty gotowego zająć się przypadkiem.
Posługiwanie się pisemną formą kontraktu nie zawsze jest stosowne. Niektórych klientów może on onieśmielać gdyż formą przypomina prawnicze pismo. Dla dzieci i psychotyków nie ma on najmniejszego znaczenia. Natomiast jest wartościowym środkiem dla osób o charakterze impulsywnym gdyż pomaga utrzymać odpowiedzialność za podjęte decyzje.
Czasem zdarzają się przeciwskazania do zawarcia kontraktu, z powodu uszczerbku, który może on przynieść samemu klientowi lub innym osobom. Choć intencją kontraktu jest facylitacja usługi to w pewnych przypadkach sytuacji kryzysowych, w których istotna jest szybkość działania nie może sobie pozwolić na luksus omawiania każdej decyzji i czekania na akceptację klienta.
Zdarzają się też takie sytuacje w pracy socjalnej, w których zawarcie kontraktu jest problematyczne. Pracownik i klient zawierają włowczas tylko porozumienie robocze. Takich sytuacji jest wiele, a najwazniejsze z nich to: ukryty program, fałszywy kontrakt i sabotaż.
Ukryty program . Klient, pracownik czy inni dostarczyciele usługi mogą się zaangażować w zawieranie kontraktów, mając własne ukryte programy działania. Kiedy okoliczność ta zachodzi to w trakcie negocjacji kontraktu informacje, opinie i nadzieje dotyczące tego co ukryte nie są ujawnione. Jest wiele powodów dla którch ludzie angażują się w kontrakty zachowując ukryty program. Czasami klient odczuwa zakłopotanie, lęk lub zagrożenie przed szczerym ujawnieniem tego co dla niego ważne. Czasem ukryty porgram stanowi rodzaj taktyki. Nie mówi się o nim jawnie w trakcie zawierania kontraktu z obawy przed natychmiastowym odrzuceniem.
Fałszywy kontrakt. Może postwać wtedy gdy różne umowy między różnymi ludźmi nie są koordynowane lub są celowo tak wynegocjowane aby nie były zgodne. Fałszywe kontrakty powstają nie tylko z powodu błędów pracowników. W pewnych przypadkach klienci korzystający z różnych usług mogą uwikłać się w podobną dwoistość - kontrakt z jednym spechalistą jest sprzeczny z innym. Problemy z fałszywmi kontraktami polegają na tym, że wcześniej lub później wychodzą na jaw. Wtedy zazwyczaj następuje zakończenie relacji.
Sabotaż. Dotyczy działan przeszkadzającyh w realizacji kontraktu. Sabotaż może być aktywny i zamierzony, ale też bardziej subtelny jak w przypadku biernego oporu lub niepełnej realizacji. Przed sabotażem można się uchronić przez uważne włączenie do negocjowania planu interwencji wszystkicj stron, które mają brać w niej udział.
Zawieranie kontraktów z rodziną i mała grupą
Zawieranie kontraktów z rodziną i grupą wymaga poświęcenia więcej czasu niż kiedy pracujemy w systemie pojedynczego klienta. Więcej czasu pochłania wysłuchanie wszystkich osób i wybór wspólnej podstawy działania. Z uwagi na te realia pracownik może zbyt długo negocjować, co u klienta może spowodować poczucie, że zwleka się z rzeczywistą usługą.
Aby skrócić odczuwany czas oczekiwania można przy tworzeniu grupy poprzedzić je rozmowami z każdym przyszłym członkiem. Spotkania te pomagają w wyselekcjonowaniu grupy. Klienci przybywający na spotkania mają już określone warunki, co przygotowuje grunt do uzyskania grupowej ugody. Metodę można tez stosować z pracy z rodziną.
Innym sposobem przyśpieszenia zawarcia kontraktu są „prace domowe” polegające na przemyśleniu i zapisaniu oczekiwań i nadziei. Można tez poprosić uczestników w trakcie trwania sesji o napisanie na kartach tego co ich zdaniem jest ważne np. cele, problemy. Potem pracownik je czyta i omawia. Metoda ta zachęca do maksymalnego uczestnictwa.
Inna formą minimalizowania poczucia oczekiwania jest wprowadzenie form aktywności np. zajęcia grupowe lub ćwiczenia, które dają poczucie że interwencja się już zaczęła. Kontrakt rodzinny wymaga uczciwego stawiania spraw i wspólnej zgody.
Jest jeszcze wiele innych procedur wspomagający zawieranie kontraktu z rodziną i małą grupą, jednak najważniejsze jest przyspieszenie tego procesu. Inne kwestie zawierania kontraktu dotyczą wyboru podejścia terapeutycznego. Mogą to być terapie skupiające się na problemie jej członków wynikających z całokształtu warunków rodzinnych lub terapie, w której ośrodkiem staje się problem jednostki.
W pracy socjalnej wyróżniamy pięć rodzajów kontraktów zawieranych z rodziną i grupą:
Kontrakt pomiędzy rodziną lub grupą a placówką.
Np. członkowie rodziny godzą się, że ponoszą wspólną odpowiedzialność za to, że wszyscy będą obecni na spotkaniach.
Kontrakt pomiędzy rodziną lub grupą a pracownikiem.
Np. Członkowie rodziny godzą się dyskutować między sobą zalecenia pracownika.
Kontrakt pomiędzy członkiem rodziny lub grupy a pracownikiem.
Np. Alicja, samotna matka, obiecuje dzwonić do pracownika, kiedy zdenerwuje się do tego stopnia, że nie będzie mogła powstrzymać się od maltretowania córki.
Kontrakt pomiędzy pojedynczymi członkami rodziny lub grupy.
Np. współmałżonkowie umawiają się, że przedyskutują ze sobą środki dyscyplinujące dzieci przed ich zastosowaniem.
Kontrakt pomiędzy pojedynczym członkiem rodziny lub grupy a członkami pozostałymi.
Np. Karol, kilkunastoletni syn, obiecuje omawiać swe plany wyjścia z domu z całą rodziną, włączając w to rodziców i rodzeństwo.
Praca w wieloosobowymi systemami klienckimi jest sprawą złożoną i kontrakt pomaga prowadzić ją wydajnie i skutecznie.
W dochodzeniu do efetywnego kontraktu pracownik musi pomóc klientom w ustaleniu warunków, które są zrozumiałe, aby kontrakt był akceptowany przez wszystkich. Trzeba także zapewnić dozę elastyczności.
Literatura:
Garvin Charles D., Seabury Brett A., Działania interpersonalne w pracy socjalnej, T 1, Biblioteka pracownika socjalnego, Warszawa 1996
6