Procesy w wnętrzu ziemi (endo):

ruchy lądotwórcze i górotwórcze, zjawiska wulkaniczne i sejsmiczne

Procesy na zewnątrz (egzo):

Wietrzenie, erozja, egzaracja zdzieranie), deflacja (wywiewanie), denudacja (obniżanie), transport akumulacja

Wulkany: pas południkowy cięgnie się wzdłuż wschodnich wybrzeży Azji i Australii do Antarktydy, wzdłuż zachodnich wybrzeży Ameryk do Alaski. Pas równoleżnikowy przebiega od Ameryki Środkowej przez południową Europę i Azję.

Trzęsienia: łuki wysp japońskich, indonezyjskich, pacyficzne wybrzeża Ameryki, wybrzeża i wyspy Pacyfiku, Alpy, karpaty, Kaukaz, Himalaje, Wielkie Antyle.

Działalność wiatru

Deflacja

Przesuwanie i unoszenie materiału skalnego przez wiatr prowadzące do powstania rynien i mis deflacyjnych, bruku deflacyjnego

Korazja

Mechaniczna działalność wiatru i jego ładunku ( ziaren piasku, żwiru ) polegająca na ścieraniu, rysowaniu i drążeniu powierzchni skał; powstają wygłady, nisze, gzymsy, graniaki, grzyby skalne, żebra, bruzdy

Transport

Przenoszenie przez wiatr drobnego materiału skalnego; powstają zmarszczki wiatrowe - riple-marki)

Budowanie (akumulacja)

Osadzanie

niesionego przez wiatr materiału; powstają wydmy ( barchany-obszary suche, wydmy paraboliczne-wilgotne obszary wałowec) i pokrywy lessowe

GENEZA PUSTYŃ

♠ wysokie ciśnienie, wiatry które zawsze wieją od wyżu do niżu nie pozwalają na dotarcie w te rejony wilgotnego powietrza z oceanów

♠ na obszarach osłoniętych od deszczu, czyli na terenach, gdzie wilgotne powietrze nie ma dostępu ze względu na sąsiedztwo gór lun znaczne oddalenie od zbiorników wodnych

♠ nad brzegami oceanów, zimne prądy morskie ochładzają morskie powietrze, które w rezultacie pozbywa się wilgoci. W momencie gdy zimne i suche powietrze dociera nad nagrzany ląd, łatwo absorbuje wodę zawartą w atmosferze i unosi się do góry.

RODZAJE PUSTYŃ

Kamieniste - Hemada (tam gdzie jest bardzo sucho i procesy wietrzeniowe są utrudnione

Żwirowe - Serir - na przedpolu kamienistych

Piaszczyste - Erg - Na obrzeżach pustyń, gdzie najdalej transportowany jest najdrobniejszy materiał

Ilaste - takyry - najdalej wywiewany jest materiał pylasty, tam gdzie zostanie on osadzony

RODZAJE WIETRZENIA

FIZYCZNE - rozpad skał bez zmiany składu mineralnego pod wpływem:

♠ rozsadzania skał przez zamarzniętą wodę

♠ rozszerzania i kurczenia się minerałów przy dużych różnicach temperatur

♠ rozsadzania skał przez krystalizującą się sól w porach skał

♠ rozsadzanie skał przez pęczniejące skały ilaste

Klimat zimny, umiarkowany podczas zimy, gorącym suchym

CHEMICZNE - prowadzi do zmiany składu mineralnego ( rozkładu skał pod wpływem:

♠ Działalności wody (rozpuszczanie, hydroliza, uwodnienie)

♠ Innych procesów (uwęglanie, utlenianie)

Umiarkowanym latem, gorącym wilgotnym

BIOLOGICZNE - rozluźnianie fizyczne i chemiczne zwięzłości skał w wyniku ♠ działalności organizmów żywych ( kopanie, rycie zwierząt, korzenie drzew rozsadzają skały, rośliny wydzielają związki chemiczne zmieniające skład skał, rozkład szczątków organicznych przez drobnoustroje tworzy glebę)

Umiarkowanym i gorącym wilgotnym

DZIAŁALNOŚĆ RZEKI

BIEG GÓRNY :

♠ erozja wgłębna - żłobienie dna w czasie przetaczania z dużą energią rumoszu skalnego po dnie - powstają doliny w kształcie litery V

♠ erozja wsteczna - cofanie się progu wodospadu, źródeł

♠ transport grubego materiału skalnego ( powstawanie otoczaków

BIEG ŚRODKOWY :

♠ transport materiału drobnego

♠ erozja boczna - podcinanie brzegów, poszerzanie koryta rzeki, tworzenie się meandrów, terasy zalewowej

♠ erozja wgłębna - zaznacza się w czasie powodzi

♠ akumulacja osadów tzw. Aluwiów, tworzenie stożków napływowych

BIEG DOLNY :

♠ transport materiału drobnego

♠ akumulacja ( tworzenie delt, estuarium-lejka )

KRASU POWIERZCHNIOWY.

♠ żłobki i żebra krasowe - równolegle do siebie ułożone wytwory wody deszczowej spływającej po pochyłych powierzchniach i tworzącej bruzdy (żłobki) o głębokości od kilku do kilkunastu centymetrów i takiej szerokości; oddzielone są od siebie żebrami krasowymi o ostrych lub zaokrąglonych kształtach

♠ lejki krasowe - stożkowe lub miskowate zagłębienia o średnicy od 2 do kilkuset metrów, powstające w wyniku rozpuszczania skał wapiennych przez wody, najczęściej wpadające w szczeliny; powstają także w wyniku zapadnięcia się jaskiń

♠ uwały - zagłębienia powstające z połączenia kilku lejków leżących blisko siebie, których zbocza ulegają ciągłemu niszczeniu i doprowadzają do obniżenia dzielących je grzęd

♠ polja - duże i głębokie obniżenia o kształcie podobnym do kotliny i wyrównanym dnie, powstają z połączenia dużej ilości lejów i uwałów, których grzędy zostały całkowicie rozmyte

KRAS PODZIEMNY

♠ studnie i kominy krasowe - poszerzone przez wody opadowe pionowe szczeliny, o średnicy od kilku do kilkunastu metrów; kominy różnią się od studni mniej regularnym otworem, a ich szerokość wzrasta z głębokością

♠ pomory - otwory, w których ginie woda płynąca, a następnie wykorzystując sieć kanałów płynie wiele kilometrów pod ziemią

♠ wywierzyska - otwory wyprowadzające na powierzchnię wody podziemne, często te, które zostały pochłonięte przez pomory;

♠ jaskinie, groty, pieczary - wolne przestrzenie występujące w głębi ziemi, o znacznych rozmiarach, często połączone podziemnymi korytarzami w cały system; powstają i rozrastają się wzdłuż szczelin pionowych i poziomych, a największe rozmiary osiągają w miejscach krzyżowania się szczelin lub pod wpływem działalności podziemnych rzek

Do najlepiej znanych obszarów krasowych w EUROPIE należą kras występujący w Masywie Czeskim, na Morawach i w Słowacji, we Wschodnich Alpach, w górach Dynarskich głównie na obszarze Dalmacji, w górach Jura, w Masywie Centralnym we Francji oraz na Uralu. W AZJI zjawiska krasowe występują w południowo-wschodniej Syberii, na Kaukazie, w Chinach, Indiach i na Jawie. W AFRYCE znane obszary krasowe występują tylko w jej północno-zachodniej części, a w AMERYCE głównie w Kordylierach, na Kubie, w Brazylii i Wenezueli. Występują także w Australii i niektórych wyspach Pacyfiku. W POLSCE kras rozwinięty jest głównie na wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej oraz w Tatrach, występuje także w Sudetach i Górach Świętokrzyskich.

TYPY WYBRZEŻY MORSK.

ZANURZONE

♠ dalmatyńskie - zalanie gór ułożonych równolegle do linii brzegowej; pasma górskie tworzą ciągi wysp, a zalane doliny - długie kanały i zatoki

♠ riasowe - zalanie gór ułożonych skośnie do brzegu; dawne doliny rzeczne stają się zatokami wcinającymi się głęboko w ląd a szczytowe partie gór wysepkami lub półwysepkami

♠ limanowe - zatopienie ujścia rzek rozcinających głębokimi jarami obszar o budowie płytowej

♠ fiordowe - zatopienie dolin polodowcowych w górach

♠ szerowe - zatopienie nizinnych terenów polodowcowych; wyspy są pozostałością wzgórz morenowych

♠ klifowe - stromy brzeg niszczony przez fale morskie

WYNURZONE

♠ mierzejowe - zamykanie zatok przez wały piaszczyste

♠ lidowo-lagunowe - powstaje w warunkach dużych przypływów i odpływów; poprzerywany wał przybrzeżny (lido) odgradza od otwartego morza zatoki ( laguny )

♠ deltowe - kształtowane przez budującą działalność morza i rzeki

♠ koralowe - przesuwanie się linii brzegowej w stronę otwartego morza spowodowane jest narastaniem koralowców

♠ mangrowe - opanowane przez formacje krzewów i drzew o silnie rozgałęzionym systemie korzeniowym, który powoduje utrwalanie namułów wodnych i przyrastanie lądu.

Działalność lodowców górskich

♠ niszcząca - cyrki lodowcowe, nunataki, progi skalne, wygłady lodowcowe, „barańce”, doliny U-kształtowane, doliny boczne zawieszone, rysy lodowcowe, kotły eworsyjne

♠ budujące - morena czołowa, morena denna, morena boczna

Działalność lądolodów

♠ niszcząca - wygładzone szczytowe powierzchnie skalane ( fieldy ), „barańce”, kry lodowcowe, wygłady lodowcowe, rysy lodowcowe

♠ budująca - morena czołowa, morena denna, glina zwałowa, głazy narzutowe, jeziora morenowe i wytopiskowe

Działalność wód roztopowych ( glacjalnych )

♠ niszcząca - jeziora rynnowe

♠ budująca -jeziora zastoiskowe, iły warwowe, ozy, kemy, drumliny, pola sandrowe, pradoliny

EUROPA 10,5 mln km²

Śr. 292 m

Dep. wybrz. M. Kaspijskiego 28 m Mont Blanc 4807 m

AZJA 44,4 mln km²

Śr. 950 m

Dep. Morze Martwe 405 m.

Kryptodepresja dno jeziora Bajkał

1165 m. p. p. m.

Mount Everest 8848 m

AFRYKA 30,3 mln km²

658 m

Dep Jezioro Assal 150 m p. p. m.

Wulkan Kibo w masywie Kilimandżaro 5895 m n. p. m.

AUSTRALIA 7,7 mln km²

300 m

Jezioro Eyre 16 m

Góra Kościuszki 2228 m n. p. m.

AMERYKA PD. 17,8 mln km²

Śr 655 m

Dep- Salinas Chicas 42 m

Anconcagua 6960 m n. p. m.

AMERYKA PŁ. 24,2 mln km²

677 m

Dep - Dolina Śmierci 86 m p. p. m.

McKinley 6194 m n. p. m.

---