Literatura reagująca na wydarzenia: sztuka na usługach; utylitaryzm pewnych epok

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Oświecenie i pozytywizm to dwie epoki, w których dostrzegamy ogromny wpływ literatury i sztuki na człowieka. Wartościowa stała się jedynie sztuka reagująca na wydarzenia - tzw. sztuka na usługach. Przewodnim terminem tych dwóch epok jest utylitaryzm.

Utylitaryzm, inaczej użyteczność, opiera się na zasadzie moralnej, która wymaga, aby wszystkie nasze czynności zmierzały do jednego celu: do rozwoju i udoskonalania, a w rezultacie do uszczęśliwienia najpierw danego społeczeństwa, a następnie całej ludzkości.

Oświecenie w Polsce pojawiło się w chwili, gdy nasz kraj był zagrożony w swoim politycznym istnieniu i podupadły kulturalnie. Zatem wszystkie wysiłki naszego społeczeństwa skupiały się wokół ratowania niepodległego bytu państwowego i narodowej kultury. Naczelnym zadaniem literatury i sztuki było „uczyć, wzruszać i bawić”.

Pierwsza faza oświecenia i wpływ działalności reformatorskiej i kulturalnej na jej charakter:

- Stanisław Leszczyński „Głos wolny wolność ubezpieczający” (postuluje m.in. konieczność stworzenia silnej armii, reformy sejmu, opiekę prawną nad chłopstwem).

- Stanisław Konarski „O skutecznym rad sposobie” (prowadzi walkę z liberum veto, wolną elekcją, samowolą magnaterii).

„O poprawie wad wymowy” (walka o czystość polszczyzny), założenie Collegium Nobillium (przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej).

- Józef i Andrzej Załuscy - gromadzą i udostępniają uczonym księgozbiory, umożliwiając tym samym przyszłe badania naukowe.

Druga faza oświecenia za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego - walka o reformy ustrojowe, o odnowę umysłową i kulturalną społeczeństwa.

- rola prasy („Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” w walce z sarma-tyzmem, zacofaniem czasów saskich.

• rola teatru: miał pokazywać wzory zachowania, kształtować nowego obywatela. Teatr Narodowy pod dyrekcją Wojciecha Bogusławskiego odegrał wybitną rolę w walce o reformę ustroju Rzeczypospolitej wystawiając na scenie sztuki o wyraźnie politycznym obliczu („Powrót posła”), nawiązujące do aktualnych wydarzeń w kraju („Cud mniemany czyli Krakowiacy i Górale”)

Okres Sejmu wielkiego - ogromny wpływ publicystyki na kształtowanie postaw obywatelskich. Działali członkowie słynnej Kuźnicy Kołłątajowskiej

- Hugo Kołłątaj „Anonima listów kilka”

- Stanisław Staszic „Przestrogi dla Polski”

Propagowali reformy społeczne, polityczne. Szukali sposobu na uzdrowienie Polski.

Literatura tego okresu silnie związana z życiem narodu, z walką o odnowę polityczną, o postęp społeczny i kulturalny (ośmieszanie wad społeczeństwa, zabobonu, ciemnoty, konserwatyzmu, kosmopolityzmu; broniła godności stanów niższych; kryterium wartości człowieka staje się praca; krytyka próżniactwa)

Utwory: liryka patriotyczna Krasickiego, „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”, walka z zacofaniem kulturalnym i zwyrodnieniem społeczeństwa w „Monachomachii” .

Literatura propagująca określony typ bohatera literackiego.

- pozytywny: wzorowy gospodarz, ojciec rodziny, wzorowy obywatel zaangażowany w reformy państwa.

- negatywny: Sarmata, pijak, pieniacz, konserwatysta, chciwy na majątek, niewykształcony, hulaka, fircyk, modne damy.

Przedstawienie tych postaw w „Powrocie posła” J. U. Niemcewicza.

Pozytywizm zaczyna się od upadku powstania styczniowego. Jest to tragedia dla społeczeństwa polskiego. Trwa żałoba narodowa. Upadek powstania to moment, do którego nawiązują pozytywiści. Silnie działa cenzura nie pozwalająca pisać o powstaniu. Klęska spowodowała zmianę sposobu patrzenia na walkę narodowowyzwoleńczą. Romantycznego entuzjastę zastąpił rozsądny, trzeźwy, rozważny człowiek, który podejmuje się zadań możliwych. Poetę zastępuje uczony, który chce przekazać określone treści. Pisanie jest taką samą pracą jak każda inna. Powstaje literatura tendencyjna, utwory były przemyślane. Literatura miała za zadanie propagować hasła pozytywistyczne: scjentyzm, pracę organiczną, pracę u podstaw, emancypację kobiet, równouprawnienie Żydów. Każdy miał być użyteczny, czyli poeta miał przyczyniać się dla dobra społeczeństwa pisząc utwory tendencyjne, ponieważ „bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki”.

Hasła pozytywistyczne w nowelistyce Elizy Orzeszkowej („A...B...C...”, ”Tadeusz”, „Dobra pani”) i Marii Konopnickiej („Miłosierdzie Gminy”, „Mendel Gdański”)
Bohaterami były dzieci, kobiety, które dzięki pracy odnajdywały cel w życiu, Żydzi nie akceptowani przez społeczeństwo polskie, los ludzi najbiedniejszej klasy społecznej. Opisy, postaci tendencyjne miały wzbudzać współczucie czytelnika.

Powieści okresu pozytywizmu:

- „Nad Niemnem” powieścią wzorcową. Orzeszkowa stała się autorytetem społecznym. Pełna realizacja haseł pozytywistycznych przez bohaterów tej powieści.

- „Lalka” Bolesława Prusa powieścią o społeczeństwie polskim w XIX w. Krytyczna ocena społeczności. Obraz społecznego rozkładu.

- „Potop” Henryka Sienkiewicza - powieścią historyczną okresu pozytywizmu. Powieść, która powstała ku pokrzepieniu serc Polaków.

Programowe wiersze Adama Asnyka „Daremne żale, próżny trud...”, „Do młodych”; poezja Marii Konopnickiej, która koncentrowała się na krzywdzie ludzkiej, interesowała się problemami społecznymi, politycznymi i naro-dowymi: „Wolny najmita”, „Na fujarce”, „O Wrześni”.

Przykłady tych dwóch epok pokazują, że niemożliwe jest wyzwolenie literatury od powinności. Jest to literatura na usługach społecznych, staje się uzależniona od spraw życiowych. Tylko taka literatura jest wartościowa.

„Artysta powinien przed wykonaniem swego dzieła powziąć cel jakiś społeczny. Utwór jego powinien mieć tendencje, bez tendencji nie ma dobrego dzieła sztuki, są tylko mniej lub więcej pięknie wyrobione fatałaszki.”

---