Ewolucja pieniądza
Pieniądz pojawił się kilka tysięcy lat przed naszą erą, wyodrębniając się z ogólnej masy towarów jako powszechny ekwiwalent i pośrednik w wymianie. Początkowo rolę powszechnego ekwiwalentu pełniły towary najczęściej i najchętniej wymieniane, takie jak np. zboże, bydło, skóry czy sól. W późniejszym okresie rolę tę przejęły różne kruszce, a przede wszystkim złoto i srebro. Złoto i srebro były najlepiej przystosowane do pełnienia funkcji pieniądza, gdyż metale te są trwałe, łatwo podzielne i mają duża wartość przy stosunkowo niewielkiej objętości i wadze oraz charakteryzują się niewielkimi wahaniami wartości w krótkich odstępach czasu. Podczas wymiany używano wówczas kruszców monetarnych w sztabach. Przy regulowaniu należności każdorazowo sprawdzano próbę oraz ważono kruszce, odmierzając ilości potrzebne do zapłaty. Z biegiem czasu zaczęto wybijać i wprowadzać do obiegu monety, tj. kawałki kruszcu określonego kształtu, z oznaczeniem ich wagi i próby potwierdzonych stemplem emitenta. Monety znacznie ułatwiały dokonywanie zapłaty, gdyż wystarczało je policzyć bez konieczności ważenia i sprawdzania próby.
W miarę rozwoju wymiany towarowej funkcję emisji pieniędzy kruszcowych przejmuje państwo lub upoważnione do tego banki centralne, ponieważ konieczne staje się ujednolicenie w każdym kraju systemu pieniężnego, ustalenie wielkości powszechnie obowiązującej jednostki monetarnej i zapewnienie gwarancji prawidłowej wagi i próby zawartego w niej kruszcu. Państwo ustalało jednolity system pieniężny, tj. ogół norm prawnych określających podstawową jednostkę monetarną i jednostki pomocnicze, ich nazwy, wartość, sposób zabezpieczania emisji pieniądza, jego moc zwalniania z zobowiązań, zakres cyrkulacji i jego wymienialność na pieniądz innych państw.
Jeżeli w systemie pieniężnym kruszcowym w roli pieniądza występuje tylko złoto lub srebro, to system taki nazywa się monometalizmem. Natomiast system, w którym funkcję pieniądza pełnią jednocześnie dwa kruszce, nazywa się bimetalizmem.
W systemie pieniądza kruszcowego oprócz monet pełnowartościowych wprowadzano do obiegu drobne, zdawkowe monety podwartościowe, bite z tanich metali, których wartość nominalna przekraczała wartość zawartego w nich metalu. Monety te służyły do obsługi drobnych transakcji. Ustawa określała granicę, powyżej której nie było obowiązku przyjmowania monet. zdawkowych lub przewidywała ich wymienialność na pieniądz pełnowartościowy.
W drugiej połowie XVII wieku w większości krajów rozwiniętych gospodarczo funkcjonował system pełnej waluty kruszcowej — bimetalizm, oparty na pieniądzu pełnowartościowym występującym w postaci monet ze złota i srebra. Pomocniczą rolę spełniały monety zdawkowe.
Rozwój wymiany, zarówno wewnętrznej, jak i międzynarodowej, wymagał ujednolicenia systemów pieniężnych w poszczególnych krajach. Ze względu na częste zmiany wzajemnej relacji cen złota do srebra, przy mniejszej stabilności cen srebra, bimetalizm stał się niewygodnym systemem pieniężnym. W XIX wieku w większości rozwiniętych państw kapitalistycznych upowszechnił się system kruszcowy pełnej waluty złotej. Pieniądz złoty miał względnie stałą wartość, przez co umożliwiał gromadzenie bogactwa bez obawy utraty wartości i ułatwiał rozliczenia w wymianie wewnętrznej i międzynarodowej. W obiegu znajdowały się pełnowartościowe monety złote oraz tzw. certyfikaty złote, które banki wystawiały właścicielom przechowywanego w nich złota. Posiadacze certyfikatów mogli je w każdej chwili wymienić na złożone w banku złoto i dlatego stanowiły one chętnie przyjmowany środek płatniczy.
Ilość pieniądza kruszcowego, przy ograniczonej produkcji złota i szybko rosnącej produkcji towarów, stała się niewystarczająca do zaspokojenia potrzeb szybko rozwijającego się rynku. W wyniku rozwoju handlu zaczęły powstawać banki, upowszechniał się kredyt, w obiegu pojawiały się masowo weksle i czeki, które zastępowały pieniądz kruszcowy i wpłynęły na powstanie nowej formy pieniądza, tj. pieniądza kredytowego w postaci banknotu. W miarę rozwoju systemu kredytowego na rynku krążyło coraz więcej weksli.
Weksel jest to dokument dłużniczy wyrażający bezwarunkowe zobowiązanie zapłaty wymienionej na nim sumy pieniężnej do rąk określonej osoby, w oznaczonym terminie i miejscu, potwierdzone podpisem wystawcy. Posiadacz weksla mógł go użyć do regulacji należności w innej transakcji handlowej. Ponieważ weksle mało znanych wystawców niechętnie przyjmowano, gdyż istniała możliwość nie wykupienia weksla przez dłużnika, kłopoty i ryzyko związane z realizacją weksli przejmowały banki, kupując weksle przed terminem płatności po odpowiednio niższej cenie niż suma, na jaką zostały wystawione. Banki skupujące weksle (nazywa się to dyskontem weksli) wypłacały ich posiadaczom albo pieniądz kruszcowy, albo własne weksle, tzn. banknoty, które posiadacz mógł wymienić w banku na monety kruszcowe,
Banknoty pełniły funkcję pieniądza kredytowego. Podstawą ich emisji były prywatne weksle wystawione w obrocie towarowym, które bank zakupił, lub własne zapasy gotówkowe, na podstawie których udzielał kredytu. Z upływem czasu banknoty prawie całkowicie wyparły monety kruszcowe, stając się prawnym środkiem obiegowym, przy czym zasady ich emisji ściśle określały ustawy państwowe. Gwarantem wartości banknotów było złoto przechowywane w bankach. Posiadacze banknotów mieli prawo wymieniać je na pełnowartościowe monety kruszcowe.
W normalnych warunkach niewielu posiadaczy banknotów zwracało się do banku z żądaniem ich wymiany na złoto, toteż można było zwiększyć emisję banknotów powyżej wartości kruszcowego pokrycia, stosownie do potrzeb rynku. Ogólna masa będących w obiegu banknotów nie miała już pełnego pokrycia, jednakże bank nadal gwarantował ich wymienialność na złoto. Praktyka bankowa wskazywała konieczną wielkość rezerwy złotej, czyli stopy pokrycia kruszcowego.
System walutowy, który nie wymaga pełnego pokrycia w złocie, lecz ogranicza się do określonej, podyktowanej praktyką stopy pokrycia, mniejszej od 100%, nazywa się systemem ograniczonej waluty złotej. W normalnych warunkach gospodarczych i politycznych zachowuje ona walory pełnej waluty złotej, a ponadto pozwala w pewnych granicach na bardziej świadome zwiększanie emisji, stosownie do potrzeb obrotu towarowego.
W czasie I wojny światowej odstąpiono od systemu waluty złotej, zawieszając wymienialność banknotów na złoto, przez co stały się one niewymienialnym pieniądzem papierowym. W latach dwudziestych XX wieku system waluty złotej przywracano z reguły w nowych formach, a mianowicie w postaci waluty sztabowo-złotej i waluty dewizowo-złotej,
Uznając zbędność złota w obiegu wewnątrz kraju banki centralne wycofywały z obiegu monety i wprowadzały pieniądz papierowy. Pieniądz papierowy można było wymienić na złoto tylko powyżej określonego minimum, w takich kwotach, jakie odpowiadały cenie sztaby złota (np. bank Anglii wymieniał banknoty na złoto w sztabach o wadze najmniej 440 uncji, czyli 13,7 kg). Wymieniano więc tylko duże sumy pieniężne, którymi dysponowali tylko nieliczni, co ograniczało jej zakres. Później ograniczono wymienialność pieniądza na złoto tylko do płatności zagranicznych.
W systemie waluty dewizowo-złotej dewizy obok złota stały się obowiązkowym pokryciem dla emisji pieniędzy papierowych. Dewizy są to dokumenty stwierdzające należności zagraniczne, które można od razu realizować, takie jak weksle, czeki, przekazy bankowe, polecenia wypłat itp., czyli wszelkiego rodzaju pomocnicze pieniądze w obrocie międzynarodowym. Przyznanie dewizom roli rezerwy podstawowej, obok złota, oraz wprowadzenie wymienialności pieniądza papierowego na dewizy w istotny sposób zmieniło system walutowy. Przekazywanie dewiz między krajami jest wygodniejsze, szybsze i tańsze niż przekazywanie złota. Polega bowiem na przepisywaniu z konta na konto odpowiednich kwot. Ponadto dewizy przynoszą procent, jeżeli są lokowane w obcych bankach handlowych.
Konieczność przezwyciężania nasilających się ostrych kryzysów w krajach wysoko rozwiniętych wymagała ingerencji państwa w funkcjonowanie i rozwój gospodarki. Do tego celu niezbędny był system pieniężny, umożliwiający zwiększenie ilości pieniądza, co mogło nastąpić przez zniesienie ograniczeń emisji banknotów posiadanymi rezerwami złota. W dotychczas istniejącym systemie zwiększenie emisji banknotów przy stałej rezerwie złota powodowało zmniejszenie możliwości wymiany banknotów na złoto. W takiej sytuacji zaburzenia gospodarcze czy polityczne, wywołujące gwałtowną wymianę banknotów na złoto, zmuszały banki do zaniechania tej wymienialności, co oznaczało naruszenie podstawowej zasady systemu waluty złotej i tym samym jej upadek.
W okresie wielkiego kryzysu lat 1929-1933 wszystkie państwa odstąpiły od systemu pieniądza złotego, wprowadzając do obiegu pieniądz papierowy, niewymienialny na złoto. Tylko przy regulowaniu należności zagranicznych istniała wymienialność banknotów na złoto, która mogła być realizowana za pośrednictwem banków. Nowy pieniądz papierowy w latach trzydziestych posiadał parytet złoty, tzn. jego jednostki formalnie reprezentowały określone wagowo ilości złota, jednakże dla posiadaczy pieniądza nie miało to znaczenia, ponieważ był niewymienialny na złoto. Złote parytety walut poszczególnych krajów służyły do kształtowania ich kursów. Obecnie funkcjonuje symboliczny pieniądz papierowy, któremu wartość nadaje prawo i czyni go powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym.
Rozwój systemu finansowego doprowadził do powstania pieniądza bankowego, zwanego również pieniądzem wkładowym lub depozytowym, służącego do rozliczeń bezgotówkowych.
Obecnie w krajach wyżej rozwiniętych funkcjonuje pieniądz elektroniczny. Jest to elektroniczny zapis wartości na karcie magnetycznej w postaci zespołu znaków. Rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera i są obciążane lub uznawane elektronicznie za pomocą kart magnetycznych. W rozliczeniach międzybankowych przelewy pieniędzy są dokonywane za pomocą komputerów.
W rozliczeniach między bankami a ludnością stosowane są trzy formy dokonywania transakcji pieniężnych:
bankomaty, które za pomocą plastikowej karty identyfikacyjnej umożliwiają dokonywanie wpłat, wypłat i przelewów oraz uzyskiwanie wyciągów z rachunków bankowych;
terminale w punktach sprzedaży w postaci końcówek komputera bankowego, umożliwiające sprawdzenie stanu konta kupującego i obciążenie jego rachunku bankowego z jednoczesnym uznaniem rachunku sprzedawcy;
bankowość domowa, w której końcówki komputera bankowego zainstalowane w domu klientów banku umożliwiają im regulowanie swych zobowiązań bezpośrednio z domu.