1. Charakterystyka metodologiczna etyki

1. Sposoby uprawiania etyki.

2. Problem etyki niezależnej.

3. Tomistyczna koncepcja etyki.

4. Historyczny przegląd rozwoju etyki.

2. Człowiek (osoba ludzka) podmiotem działania moralnego

1. Podstawowe założenie etyki tomistycznej.

2. Charakterystyka ludzkiego działania - problem doświadczenia moralnego.

3. Decyzja ludzka miejscem ukonstytuowania się wartości moralnej czynu.

3. Moralny charakter czynów ludzkich

1. Określenie moralności.

2. Problem celu ostatecznego ludzkiego życia i działania a moralna wartość czynu.

3. Źródła moralności czynu ludzkiego.

4. Problem norm moralnych

1. Powinność moralna i uprawnienie a ogólne imperatywy moralne.

2. Istota i właściwości naturalnego prawa naturalnego.

3. Prawo pozytywne i jego normatywno-moralny charakter.

4. Normatywny charakter ludzkiego sumienia.

5. Zagadnienie pochodzenia norm moralnych i ich absolutny charakter.

5. Wartości i oceny moralne

1. Określenie i klasyfikacja wartości.

2. Bliższa charakterystyka wartości moralnych.

3. Sądy wartościujące i ich rola w życiu moralnym.

4. Relatywizm moralny i jego źródła.

6. Usprawnienia działania moralnego

1. Przedmiotowy i podmiotowy aspekt cnót moralnych.

2. Klasyfikacja cnót moralnych.

3. Wady moralne i ich ogólna charakterystyka.

7. Podsumowanie

1. Zasadnicze elementy etyki ogólnej.

2. Problem odpowiedzialności moralnej.

3. Charakterystyka etyki szczegółowej.

8. Wybrane zagadnienia etyki szczegółowej

1. Samobójstwo i eutanazja-moralny aspekt problemu.

2. Moralny charakter aktywności seksualnej człowieka

3. Środki przekazu i ich moralne dylematy.

4. Moralne wyzwania ekologii.

5. Moralność w polityce i gospodarce.

Zagadnienia moralne pojawiają się, gdy człowiek staje przed możliwością dokonania wyboru. Wybór zmienia nie tylko otoczenie, ale i człowieka podejmującego wybór. Wybór może czynić człowieka lepszym lub gorszym.

Sytuacje doświadczania moralności

• Człowiek oczekuje od społeczeństwa akceptacji siebie i własnego działania. Znane są życiowe sytuacje, gdy dochodzi do załamań spowodowanych brakiem akceptacji. Znane są tez sytuacje, gdy społeczeństwo broni się przed jednostką, która nie umie bądź nie chce dostosować się wobec społecznych oczekiwań(dyskryminacja, więzienie, kara śmierci).

• Wyrazem przeżyć i doświadczeń moralnych jest przeżywanie poczucia winy i krzywdy rozumianej podwójnie(ja doznaję krzywdy lub ją wyrządzam) Niepokoje i problemy moralne są udziałem ludzi wszystkich światopoglądów. U ateistów problemy moralne mogą jeszcze mocniej dawać o sobie znać, gdyż nie ma on pewności co do tego co jest dobre, a co złe(ludziom wierzącym ten problem rozstrzyga religia).

Na tle takich doświadczeń pojawiły się pytania dotyczące jakości moralnej czynów ludzkich oraz o kryterium rozróżnienia:

• tego co moralnie dobre

• tego co moralnie złe

Przy dokładniejszym precyzowaniu problemów pytania przybrały następująca postać:

• Co powinienem czynić lub czego zaniechać?

• Dlaczego coś powinienem czynić lub czegoś zaniechać?

Kolejno pojawiły się dalsze pytania:

• Czym należy kierować się w życiu moralnym(jest to pytanie o normy)

• Kiedy działanie człowieka przybiera określoną(pozytywną lub negatywną)wartość moralną(są to podmiotowe i przedmiotowe wartości działania moralnego)

Powyższe pytania stoją u źródeł nauki zwanej etyką albo filozofią moralną.

Każda religia zawiera pewien kodeks postępowania moralnego i proponuje wartości. Dlatego właśnie tam szukano:

• norm moralnych

• sankcji moralnych

• sposobów uwolnienia się od poczucia winy moralnej i wyrzutów sumienia.

Religia ukazywała także drogę naprawy naruszonego porządku moralnego. Gdy uznanie religii jest dla człowieka problemem tym bardziej jest jemu trudno rozwiązać problemy moralne. Dlatego też powstaje potrzeba racjonalnej refleksji nad zagadnieniami moralnymi. Słowo „etyka” wywodzi się z j. greckiego, w którym słowo „ethos” znaczy: zwyczaj, obyczaj. Etymologicznie rzecz biorąc etyka to nauka o obyczajach, czyli o tym, co godne jest czynienia. W miarę rozwoju etyki dokładnie precyzowano jej przedmiot i cel.

Ad I. 1.) Sposoby uprawiania nauki o moralności.

Różnorodność uprawiania etyki związana jest z przypisywanymi jej zagadnieniami i określeniem przedmiotu. Widziano w etyce naukę opisową, rejestrującą poglądy moralne różnych grup czy środowisk albo uznawano ją za naukę normatywną, która formułuje zasady, dokonuje ocen i formułuje zdania o obiektywnej wartości działań ludzkich(etologia i etyka normatywna). Historycznie rzecz biorąc etologia ma za zadanie wskazać kryterium wartości moralnych ludzkiego działania. To kryterium miało pozwalać odróżnić czyny moralnie dobre od czynów moralnie złych. Pytano, które działania i dzięki czemu uznawane są za moralnie pozytywne lub moralnie negatywne. Ten sposób uprawiania etologii prezentował m.in.: Sokrates, Platon, Arystoteles oraz kontynuatorzy tych kierunków. Poszukiwanie tego kryterium bazowało na metafizyce(teoria bytu) i antropologii(człowiek jako szczególny rodzaj bytu). Sposób podejścia do etyki zmienił się od Kartezjusza, twórcy tzw. filozofii podmiotu. Głównym przedmiotem zainteresowań Kartezjusza była świadomość. W niej szukał czegoś, co pozwalało rozstrzygać o wartości moralnego działania. Kontynuator stanowiska Kartezjusza David Hume wskazał, że istnieje w człowieku odrębny zmysł moralny, który informuje o tym co dobre i co złe w dziedzinie moralnej. Z czasem ten zmysł został utożsamiony z uczuciem przyjemności i przykrości. Spowodowało to, że etyka coraz bardziej stawała się felicitologią. Jeśli to szczęście zwiążemy z przyjemnością to poprowadziło to do hedonizmu i utylitaryzmu w etyce. Kolejną zmianę spowodował Kant. który uznał za niedopuszczalne utożsamienie moralnego dobra z przyjemnością, czy użytecznością. Aby przywrócić moralności należne jej miejsce Kant powołał się na tzw. czysty rozum praktyczny. Ten czysty rozum praktyczny bez jakiegokolwiek doświadczenia tworzy sądy powinnościowe, których nie trzeba dowodzić. Ten bezwarunkowy sąd rozumu to imperatyw kategoryczny. Rozum na mocy swej apriorycznej formy uzasadnia wszelką powinność. Moralnie dobre jest to, co stanowi wypełnienie prawa. Krytykę Kanta podjęła fenomenologia, której przedstawiciele(Sheller i Hartman) zarzucili formalizm w etyce i beztreściowy charakter powinności. Zdaniem fenomenologów powinność zawsze jest związana z jakąś treścią. Powinienem „coś”. Te treść odkrywa się w poszczególnych aktach poznawczych. Są to akty emocjonalne. Ma w nich miejsce emocjonalna intuicja wartości, która stanowi źródło i uzasadnienie wartości. Fenomenologia uznaje istnienie świata wartości oraz swoistą władzę poznawczą, która może je ująć i to ująć w pewnej hierarchii. Jest nią intuicja emocjonalna. ]W dalszym etapie zakwestionowano istnienie odmiennego poznania, które byłoby źródłem dla etyki. Takie stanowisko głosił empiryzm logikalny, który w etyce wyrażał się jako emotywizm. Emotywizm zajął się analizą i wyróżnianiem terminów etycznych. Badano jaką funkcje semiotyczną pełnią te terminy(znaczenie i oznaczenia). Emotywizm doszedł do wniosku, że wyrażenia etyczne nie pełnią funkcji znaczenia ani oznaczania a jedynie wyrażania. Ich zdaniem jest ekspresja uczuć, stanów ludzi którzy w określonych okolicznościach „coś” nazywają dobre lub złe Nastąpiła zatem likwidacja etyki jako nauki o faktach moralnych a zastąpiono ją metaetyką(analiza terminów etycznych).

Klasyfikacja sposobów uprawiania etyki przyjmując za punkt wyjścia różne zasady (podział logiczny)

1. Ze wzgl. na źródła poznania:

1. etykę naturalną(uznaje jedynie racjonalne źródła poznania)

2. etykę religijną(dopuszcza także poznanie pozaracjonalne)

2. Ze względu na role doświadczenia w etyce:

1. etykę racjonalną (bazuje na definicjach i spekulacji)

2. etykę empiryczną(powołuje się na doświadczalny punkt wyjścia)

3. Ze względu na charakter zdań etycznych:

1. etykę normatywną(widzi w moralności fakt zobowiązujący a sądy mają charakter normy lub oceny)

2. etykę opisową-etologia(traktuje moralność jako fakt a jej zadaniem jest opis tego faktu). W jej ramach wyróżnia się:

1. socjologię moralności

2. psychologię moralności

3. historię moralności

4. Ze względu na źródło uzasadnień norm moralnych:

1. etykę eudajmonistyczną(za ostateczne źródło moralności czynów uznaje cel człowieka, którym jest szczęście)

2. etykę deontologiczną(za podstawę norm i ocen uznaje prawo i obowiązek)

3. etykę personalistyczną(źródło powinności dostrzega w osobie ludzkiej i jej godności tzw. etyka afirmacji osoby)

5. Ze względu na stosunek etyki do innych nauk:

1. autonomiczne(ma swoiste doświadczenie, własne metody; cechuje je niezależność metodologiczna od innych nauk)

2. filozoficzne(w ostatecznym uzasadnieniu norm odwołuje się do filozofii a zwłaszcza do metafizyki i antropologii)

W ramach metaetyki stawia się następujące pytania:

• Czy w ogóle możliwe jest poznanie etyczne i co stanowi o jego specyfice?

• Czym charakteryzują się normy i oceny moralne?

• Czy normom i ocenom moralnym przysługują wartości logiczne(prawda i fałsz) Jaka jest możliwość rozstrzygnięcia tego problemu?

• Jaka funkcję semiotyczną(oznaczanie, znaczenie, wyrażanie) pełnią terminy etyczne?

W ramach metaetyki pojawiły się różne stanowiska, które w sposób sobie właściwy formułują odpowiedź na powyższe pytania. Do najbardziej znaczących należą:

1. naturalizm metaetyczny

2. intuicjonizm metaetyczny

3. emotywizm metaetyczny

4. preskryptywizm metaetyczny

5. teoria dobrych intencji

ad. 1) Jest bardzo ściśle związany z naturalizmem etycznym. Uznaje, że podstawowe pojęcia etyczne maja charakter deskryptywny(opisujący). Desygnaty tych terminów są poznawczo dostępne dwojako:

• albo na podstawie poznania zmysłowego

• albo na drodze introspekcji

Sądy etyczne maja charakter zdań logicznych, czyli przysługuje im prawda i fałsz. Ten kierunek ściśle związany jest z hedonizmem i utylitaryzmem. Etyka w tym wydaniu ma charakter prakseologii(teoria skutecznego działania).

ad. 2) Opiera się na stwierdzeniu, że doświadczenie moralne ma charakter intuicyjnego poznania. Poznania bądź norm moralnych czy samych wartości.

ad. 3) Opiera się na analizie terminów etycznych i stwierdza, że one maja trzy cele:

• wyrażenie uczuć i postaw ludzkich

• wywoływanie określonych uczuć i postaw ludzkich

• nakłanianie do odpowiedzialnych działań

ad. 4) Jest to postać dalej doprowadzonej emotologii. W normach moralnych dostrzega to, że ich celem jest kierowanie ludzkim postępowaniem.

ad. 5) Zwraca uwagę na sposób argumentowania w etyce. By uchronić ją od subiektywizmu zaleca uwzględnić to, jaka jest praktyka społeczna.

Sytuacjonizm w etyce (tzw. etyka sytuacyjna)

Sytuacjonizm etyczny głoszony jest przede wszystkim przez egzystencjalistów, a także przez niektórych teologów(zwłaszcza protestanckich Barth, Tillich). Sytuacjonizm w etyce stanowi swoistą reakcje na zdominowanie indywidualnych aspiracji ludzkich przez społeczeństwo i przez narzucenie indywidualnemu człowiekowi prawa, które ograniczają wolność, autonomię oraz niszczą spontaniczność zachowań ludzkich. Przedstawicielem tego nurtu jest J.P. Sartre. Sartre za najważniejsze w etyce uznał autentyczność życia. Ponieważ człowiek jest wolny nie może prowadzić autentycznego życia, gdy poddany jest jakimś normom i prawom moralnym, gdy ma realizować jakiś wzorzec. Nie istnieją absolutne, niezmienne wartości. Sartre głosił etykę ambiwalentną w myśl której o wartości czynu nie świadczy treść czynu ale indywidualne nastawienie człowieka, a zwłaszcza to, czy działa w zgodzie z sobą samym(jest wtedy autentyczny). Ten sam czyn może być dobry lub zły w zależności od sytuacji, a zwłaszcza zależy od wolnego wyboru człowieka. Negując istnienie wartości uniwersalnych twierdził Sarte, że wartość czynu określa człowiek sam w zależności od sytuacji i wewnętrznego nastawienia(zasada autentycznego działania). Stanowisko to znalazło zwolenników w tych, którzy przyjmując relatywizm w teorii wartości usiłują uzasadnić postępowanie ludzkie przez wprowadzenie pewnej zasady działania. Te zasadę widzą w usposobieniu miłości. Chrześcijańscy etycy powołują się przy tym na słowa Św. Augustyna ;”kochaj i czyń co chcesz”.

Ad I. 2) Problem etyki niezależnej.

Literatura:

• Stanisław Kamiński, Metodologiczne typy etyki, w: Jak filozofować?, Lublin 1989, s.307-320.

• Tadeusz Styczeń, Etyka niezależna?, Lublin 1980, s.117.

Z problemem etyki niezależnej (autonomicznej) związane są pytania o możliwość etyki niezależnej. Ta etyka ma kilka źródeł w tych pytaniach:

• czy w ogóle możliwa jest etyka jako nauka uprawiana niezależnie od innych nauk?

• czy możliwe jest uzasadnianie norm bez odwoływania się do filozofii, teologii, czy jakiejkolwiek religii

Problem jest ważny ze względu na pluralizm światopoglądowy i filozoficzny a także wyznaniowy.

Szczególnie wartościowe próby oparte zostały na tzw. doświadczeniu moralnym i przy wykorzystaniu filozofii analitycznej. Godne uwagi są próby polskich filozofów(Czeżowski, Ajdukiewicz, Kotarbiński)

Wśród teoretyków etyki są podzielone zdania, gdy chodzi o możliwość etyki niezależnej od wszelkiej filozofii, religii czy Objawienia. Większa zgodność istnieje wśród nich co do tego, że etyka jest możliwa niezależnie od religii teologii i Objawienia. Moralność bowiem jest cechą ludzkiego postępowania bez względu na wyznawaną wiarę.

Etapy postępowania

1. Zwolennicy etyki niezależnej twierdzą, że ważnym dla zbudowania takiej etyki jest swoisty pkt. wyjścia. Są nim zdania elementarne typu: ”to uważam za dobre”, „to powinienem a tego nie powinienem czynić”. Te zdania są równocześnie zdaniami protokólarnymi z doświadczenia moralności.

2. Następny etap to droga indukcji uogólniającej(sądy nie są niezawodne). Uzyskuje się na tej drodze zdania ogólne o charakterze ocen i norm, a więc zdania etyczne. Najwyższa zasada sprowadza się do postulatu afirmacji osoby przez osobę a z kolei postulat ten uważa się za oczywisty.

Krytycy tego stanowiska wysuwają argument, czy na drodze indukcji uogólniającej można otrzymać tzw. uogólnienie ważne i zarazem apodyktyczne oraz ostateczne.

W wersjach złagodzonych model etyki niezależnej próbuje się dopełnić przez dane z filozofii i nauk szczegółowych, przy czym te uogólnienia dopuszcza się na dalszym etapie, a nie w punkcie wyjścia.

Podobny model etyki jako niezależnej w punkcie wyjścia przyjmują przedstawiciele filozofii klasycznej. Starają się oni skorygować to twierdzenie, że drogą indukcji uogólniającej można stworzyć zdania etyczne. Odwołują się do intuicji intelektualnej, która w wielu faktach pozwala ująć to, co istotne. W dalszym etapie widzą konieczność powiązania etyki z metafizyką i antropologią filozoficzną. Etyka niezależna w punkcie wyjścia staje się w pewnym etapie metafizyką moralności.

Ad I. 3) Tomistyczna koncepcja etyki.

Literatura:

• Artur Andrzejczuk, Filozofia moralna w tekstach Tomasza z Akwinu, W-wa 1999, s.206.

• Feliks Bednarski, Przedmiot etyki w świetle zasad Św. Tomasza z Akwinu, Lublin 1956, s.157.

Aby scharakteryzować jakoś nazwę, wskazać przedmiot materialny i formalny oraz cel i metodę a także źródła poznania, ważne jest uświadomienie sobie sposobów tworzenia tez i ich uprawomocnienie. W dalszym etapie wskazać należy jej związki z innymi naukami zwłaszcza pokrewnymi co do przedmiotu.

Etykę najogólniej rozumie się w etyce tomistycznej jako filozofię o zjawiskach i faktach moralnych. Inne nazwy to: filozofia moralna albo metafizyka moralności. Te nazwy sugerują, że chodzi w tej nauce o ostateczne wyjaśnienie faktów moralnych. Trudno jest jednoznacznie podać definicję etyki, by w niej ocalić jej naukowy charakter a równocześnie wskazać jej właściwe cele. Ta trudność pojawia się zwłaszcza w kontekście pozytywistycznego modelu nauk.

W koncepcji tomistycznej etyka jest nauka normatywną i praktyczną. Jej celem jest nie tylko teoretyczne poznanie faktów moralnych, ale także formułowanie praktycznych norm i zasad według których człowiek żyjąc będzie się stawał pełniejszym człowiekiem.

Definicja o. Bednarskiego wskazuje charakter etyki. Jest to nauka normatywna. Wskazuje też cel. Jest nim zespół norm i ocen. Mówi też o rozumieniu moralności, a jest ono następujące: „moralność jako zgodność postępowania ludzkiego z właściwym celem życia ludzkiego”. Wskazuje środki do tego: „ zasady prawa naturalnego poznania na podstawie analizy wrodzonych w ludzką naturę skłonności”.

Przedmiotem materialnym etyki jest ludzkie działanie „actus humanus”, czyli działanie świadome i wolne. Przedmiotem formalnym jest moralność ludzkich działań, a więc ta właściwość czynu, dzięki której działanie kwalifikuje się jako moralnie dobre lub moralnie złe, czyli jako spełniające człowieka lub stojące w sprzeczności z jego naturą. Specyfika etyki jest to, że jej przedmiotem są działania zarówno już zaistniałe jak i te, które powinny lub nie zaistnieć w przyszłości(źródło pozytywistycznego zarzutu przeciw naukowości etyki). Przy charakterystyce metody etyki należy mieć na uwadze jej teoretyczno-praktyczny charakter.

Etapy metody:

1. Ustalanie faktu etycznego(doświadczenie)

2. Analiza i opis

3. Budowanie twierdzeń etycznych i ich uprawomocnianie

ad. 1. Chodzi tutaj o doświadczenie moralne, które składa się z kilku elementów:

• ukierunkowane działanie na określony cel

• przeżycie wartości i powinności spełnienia lub zaniechania czynu

• podejmowanie decyzji i głos sumienia

ad. 2. Wskazuje się charakterystyczne cechy zjawisk

Moralnych i ustala się związki między nimi

ad. 3. Budowanie twierdzeń i uprawomocnienie norm, które może być dokonywane dwojako:

• przez intuicję intelektualną

• przez dostrzeżenie związku wynikania między twierdzeniami wcześniej uznanymi a nowym twierdzeniem

Tak sformułowany przedmiot, metoda i cel wyznaczają podział etyki na:

1. ogólną

2. szczegółową

ad. a) Obejmuje zagadnienia najbardziej fundamentalne dla moralności ludzkich czynów

ad. b) Rozważa konkretne rodzaje aktywności

Do najważniejszych zagadnień etyki ogólnej należą:

• zagadnienia celu ostatecznego ludzkiego działania

• środki prowadzące do celu ostatecznego ludzkiego działania(czyny)

• powinność moralna

• sumienie i jego rola

• usprawnienie działań moralnych(cnoty)

Czy etyka może być w pełni autonomiczna w stosunku do Objawienia i teologii?(pytanie niektórych tomistów)Te wątpliwości rodzą się w związku z zagadnieniem celu ostatecznego. Jeżeli moralność zależy od realizacji celu ostatecznego to samo wskazanie celu jest poza możliwością filozofii. Rozwiązanie pełne i ostateczne przynosi Objawienie a zatem i etyka nie może się bez Niego obejść.

Zwolennicy pełnej niezależności etyki od Objawienia zwracają uwagę, że trzeba w oparciu o dobro ludzkie rozróżnić cel ostateczny obiektywny-Bóg(Najwyższe Dobro) od celu ostatecznego subiektywnego, którym jest stan wewnętrznej doskonałości podmiotu wyznaczany naturą i naturalnymi inklinacjami człowieka. Przejściowo bliższy jest subiektywny cel. Wtedy etyka zachowuje autonomię wobec Objawienia i teologii i pozostaje otwarta na te sprawy bo wewnętrzna doskonałość realizuje się w Bogu.

Stosunek etyki do innych działów wiedzy.

Etyka a metafizyka - Metafizyka jako ogólna teoria bytu stanowi dla etyki podstawę. Bez niej trudno byłoby etyce rozwikłać wszystkie swoje problemy.

Etyka a antropologia - Przedmiotem etyki jest bowiem ludzkie działanie. Aby ocenić wartość tego działania musi ona posłużyć się teorią działania ludzkiego, musi znać pewną miarę możliwości ludzkich. Tym zaś zajmuje się antropologia filozoficzna.

Etyka a nauki szczegółowe - Nauki szczegółowe wobec etyki mogą pełnić rolę pomocniczą zwłaszcza wobec etyki szczegółowej. Tam ocenia się konkretny przypadek. Trzeba wskazać szczegółowe uwarunkowania czynu. A nimi zajmują się nauki szczegółowe.

Etyka a teologia moralna - Łączy je wspólny przedmiot materialny i formalny a różni je źródło poznania. W etyce są naturalne źródła poznania a w teologii moralnej źródłem poznania jest Objawienie.

Ad. II.) Człowiek podmiotem działania moralnego

Ad. II. 1.) Podstawowe założenia etyki - (prawdy o człowieku)- etyka ich nie dowodzi.

1. człowiek jest bytem przygodnym (istnieje poprzez partycypację, jest uzależniony od Absolutu). Konsekwencja tego a zarazem przejawem jest świadomość niesamowystarczalności, rozwój, a także szukanie utwierdzenia własnej przygodności w kimś lub w czymś

2. człowiek jest bytem substancjalnym, nie jest zespołem zjawisk, lecz substancją, której przysługuje indywidualne istnienie i jako taki zdolny jest do działania na miarę własnej natury. Substancjalność stoi u podstaw odpowiedzialności. Człowiek jest podmiotem swoich aktów, ponosi za nie odpowiedzialność, zwłaszcza jeżeli uwzględnia się rozumność i wolność tego typu bytu.

3. człowiek jest bytem osobowym, a jako taki jest bytem niepowtarzalnym a zarazem dynamicznym.

4. człowiek jest istotą społeczną. Jest otwarty na świat osób. Ta otwartość pojawia się w zdolności współdziałania z innymi

5. osoba ludzka jest bytem historycznym, co znaczy, że posiada własną indywidualną historię i jest uczestnikiem historii ogólnoludzkiej. To zanurzenie w historii ma duże znaczenie w działaniu moralnym. Te uwarunkowania znaczą, że człowiek jest odpowiedzialny za przyszłość.

6. osoba ludzka jest istotą płciowo zróżnicowaną. Płciowość jest związana z biologiczna sferą egzystencji. To zróżnicowanie określa różnice w działaniu. Z płciowością związane są pewne wymogi zachowań. Trzeba pamiętać, że płciowość ma tendencję do wyizolowania się z moralności.

Ad II. 2.) Charakterystyka ludzkiego działania.

Problem doświadczenia moralności.

Pewne rodzaje działalności są działaniami zapodmiotowanymi w materialnym elemencie ludzkiej natury. Zaistnienie tych działań może być nieuświadomione, ale także są w podmiocie sytuacje w których zaangażowane jest ludzkie poznanie i ludzka wolność. Zaistnienie takich działań jest skutkiem decyzji człowieka. W działaniu ludzkim można wyróżnić:

1. Actus hominis Taki , który zaistniał bez decyzji.

2. Actus humanus Taki, który staje się przy udziale rozumu i woli, poznania i decyzji.

Ma w tym oczywiście swój udział:

• rozum

• wola

Mówimy w tym przypadku o tzw. świadomej sprawczości. Wyraża się w pozytywnym spełnieniu decyzji jak i w powstrzymywaniu się od czegoś.

Ta świadoma sprawczość może być bezpośrednia lub pośrednia, gdy do zaistnienia skutku użyte są pośrednie czynniki.

Poprzez rozum i wolę człowiek jest w pełni dominus sui actus i za ten czyn ponosi odpowiedzialność. Cechą tego rodzaju czynów jest moralność, która wyraża swoistą relację tego czynu do normy moralnej. Z kolei norma moralna wyznacza odpowiednie przyporządkowanie do dobra, które człowiek przez swoje działanie powinien zrealizować. Samo dobro wyznaczane jest przez obiektywny układ rzeczy(jest poza człowiekiem), a także przez możliwości i potrzeby podmiotu.

Z punktu widzenia analiz moralnych zwracamy uwagę na:

• przedmiot czynu, czyli na co on jest skierowany

• okoliczności towarzyszące czynowi

• doskonałość czynu tzn. na ile i w jakim stopniu zaangażowana jest rozumność i wolność. Czy są, czy nie ma przeszkód ograniczających jedno z tych aktów. Ograniczenia te zmieniają stopień poczytalności a tym samym jakość moralną czynu.

Proces ludzkiego działania jest wieloetapowy i może zatrzymać się na tzw. etapie wewnętrznym (czyn wew. )Może też ta wewnętrzna decyzja zostać zrealizowana na zewnątrz. Rodzi się pytanie: który z tych etapów czynu podlega ocenie moralnej?

Przy czynie wew. Moment istotny stanowi zamiar, czyli to w imię czego dokonuje się wyboru i ew. uruchamia się dalszą działalność. Ten moment jest istotny dla oceny moralnej czynu. Zewnętrzne wykonanie czynu choć może napotykać na różne trudności jest ostatecznie konsekwencją decyzji wew. Cena moralna czynu zew. Pochodzi od czynu wewnętrznego.

W analizie czynu zwrócić należy uwagę na przeszkody, które osłabiają działanie rozumu lub woli. Dla doskonałości działania ludzkiego wymagana jest pełna świadomość, która oznacza, że podmiot zdaje sobie sprawę z samego czynu i jego wartości. Ta świadomość może być aktualna lub wirtualna.

Do doskonałości działania jest wymagana świadomość całkowita i aktualna.

Świadomości potrzebuję do działania. Przeciwstawieniem świadomości jest ignorancja. Ignorancja może przybrać różne postaci. One różnie odbierają poczytalność i odpowiedzialność czynom moralnym.

Ignorancja może być:

• pokonalna, gdy człowiek przy swoich możliwościach może zdobyć właściwe poznanie przedmiotu jak i jego wartości moralnej - może przybrać następujące formy:

1. niezawiniona

2. zawiniona

3. chciana

niepokonalna, gdy jest związana z brakiem takiej możliwości.

Tak jak ignorancja niepokonalna uwalnia od odpowiedzialności, tak obciążeniem szczególnym jest ignorancja zawiniona i chciana.

Zakłócenia w działaniu od strony woli:

1. przymus

2. lęk

3. błędne opinie i przekonania

4. wrodzone skłonności (nałogi)

5. uczucia

6. choroby psychiczne

Ad. A. Mamy do czynienia, gdy podmiot spełnia czyn pod fizycznym naciskiem innej osoby przy równoczesnym braku akceptacji wewnętrznej.

Mówi się także o przymusie moralnym, gdy przy różnych ,środkach nacisku, człowiek podejmuje decyzje, jakich by nigdy nie podjął.

Przymus moralny w pewnym tylko stopniu ogranicza swobodę wyboru. Całkowicie jej nie udaremnia. Nie ma takiej siły, która byłaby w stanie nie dopuścić do wewnętrznej wolności, wymusić wewnętrzne chcenie.

Przymus fizyczny może spowodować zewnętrzne wykonanie czynu ale nie może spowodować wewnętrznej aprobaty czynu. Przy tym przymusie jest w pewnym stopniu ograniczona poczytalność, ale nie jest całkowicie zniesiona.

Ad B. Rodzi się on pod wpływem zła, które zagraża w sposób poważny a jednocześnie nie można go uniknąć. Przy pewnym stopniu nie może nastąpić całkowite zakłócenie myślenia a także i podejmowania decyzji. Zmienia się stopień poczytalności i odpowiedzialności (pod wpływem strachu).

Ad C.

Ad D. Są skłonności do określonych czynności. Nawyk nabyty nie uwalnia od odpowiedzialności za czyn. Przy nałogach wrodzonych trzeba uwzględnić możliwość ograniczenia poczytalności i odpowiedzialności. Szczególne zakłócenia mogą wnieść uczucia, które mogą nawet uniemożliwić rzeczywiście wolną decyzję. Należy rozróżnić uczucia uprzedzające i następcze.

Doświadczenie moralne

Gdy mówimy o doświadczeniu moralnym chodzi o najbardziej podstawowe sytuacje, w których rodzą się pytania dotyczące moralnej jakości czynu.

Trzy sytuacje, gdzie doświadczenie moralne staje się faktem:

► Związana jest z procesem kształtowania własnego „ja” (kim chcę być, jakim chcę być). Człowiek by siebie zrozumieć i określić potrzebuje określonych preferencji moralnych.

► Człowiek jest obecny w życiu społecznym. Jest powiązany różnego typu zależnościami.

Pytania: jak dalece może zachować autonomiczność? Jak dalece powinien poddać się normom społecznym, zwłaszcza, gdy ma miejsce rozdźwięk między osobistymi przekonaniami a zasadami, które funkcjonują w społeczeństwie.

► Pojawia się, gdy człowiek przeżywa kryzys związany z cierpieniem, lękiem przed śmiercią, gdy doświadczmy absurdalności losu, albo staje w obliczu niezawinionej a upokarzającej klęski. Pojawiają się pytania o obiektywną racje istnienia dobra i zła w ludzkim życiu.

Wszystkie te problemy ostatecznie są ukierunkowane na podmiot i wymagają od człowieka osobistej odpowiedzi bazującej na rozumieniu samego siebie, czyli na rozumieniu ludzkiej natury. Działanie bowiem ludzkie jest konsekwencją sposobu istnienia człowieka. Mówimy o tzw. apetitus (naturalne dążenie do czegoś). Apetitus zmierza ku dobru bytu. Charakter apetitus, jego treść jest wyznaczona ludzką naturą.

W przypadku pozostałych bytów mówimy o tzw. apetitus naturalis, który jest zdeterminowany. U człowieka brak jest jednoznacznej determinacji. M bowiem miejsce wolne samookreślenie się podmiotu. U człowieka jest apetitus elicitus (wyboru)

Działanie staje się czynem w momencie podjęcia decyzji o działaniu lub nie-działaniu. W akcie decyzyjnym współdziałają rozum i wola.

Ze strony rozumu przychodzi prezentacja przedmiotu. Wola dokonuje określenia, który z zaprezentowanych przedmiotów do realizacji będzie aktualizowany. W tym momencie pojawia się moralność czynu, którą rozumiemy jako zgodność lub niezgodność z (chęcią)? Postępowania. (…)jest obiektywny stan rozpoznany i oceniony przez rozum. Tak rozum moralny staje się zarazem czymś pozytywnym i subiektywnym. Jeśli uwzględnia się fakt, że tego wyboru dokonuje podmiot w sposób wolny akcentuje się subiektywny wymiar moralności (ma swoje źródło w ludzkiej autonomii). Gdy uwzględnia się fakt, że wybór, którego dokonuje wola dotyczy w zasadzie sądu o treści obiektywnej, rzeczowej, narzuconej, czyli „od poznanej” akcentuje się wówczas obiektywny wymiar moralności.

Człowiek nie jest absolutnym twórcą rzeczywistości. On ją poznaje i w jej ramach działa. Przez czyny o moralnej wartości człowiek w pewnym sensie stwarza sam siebie. Nie jest więc obojętne w jaki sposób dokonuje się owo uzgodnienie między czynem a regułą postępowania. W moralności, gdy zachodzi ta zgodność następuje pozytywny rozwój człowieka. Przy braku zgodności ma miejsce rozminięcie się z prawdą (jest to deprawacja samego człowieka). Moralność zatem, czyli dobro i zło nie jest rzeczywistością poza obiektywną. Człowiek ostatecznie nie tworzy wartości moralnych. Nie decyduje o tym, co dobre a co złe. Zadaniem jego jest odczytanie i dostosowanie swego postępowania do pewnego obiektywnego układu przedmiotów, celów, dóbr.

Konkretne sprecyzowanie tego, co jest dobre, a co złe człowiek znajduje w głosie sumienia. Sumienie jest praktycznym osądem rozumu, który przekłada obiektywną prawdę na subiektywne uwarunkowania. Działanie człowieka wynikające z jego rozumności i wolności jest zawsze jakąś formą aktualizacji ludzkiej potencjalności. Charakter tej aktualizacji zależy od ukierunkowania na właściwe dobro. Ono czyni, że działanie jest dobre i podmiot działający staje się dobry. Moralność jest zatem wyznaczona obiektywnie ( przez prawo) i subiektywnie ( przez przełożenie tego co obiektywne na indywidualne)

Uzgodnienie działania z normami zakłada celowość. Działanie rozumne jest działaniem celowym. Co w praktyce znaczy, że działanie ma w sobie motyw zaistnienia. Działanie rozumne uwzględnia konkretne uwarunkowania i odzwierciedla pewne nastawienie podmiotu. Te elementy decydują o moralności czynów. Moralną jakość czynu wyznacza zatem cel, podmiot i przedmiot, okoliczności powstania czynu i doskonałość działania.

Inne rozumienie doświadczenia moralności wychodzi od powinności moralnej. Wydaje się, że analiza powinności pojawia się dopiero po rozpoznaniu celu działania w ogóle i celu konkretnego przypadku. Inaczej powinność stałaby się czymś zewnętrznym (…), niezrozumiałym, bezprzedmiotowym. Związanie powinności moralnej z celowością działania tłumaczy pełniej odpowiedzialność osoby za czyn. Sama moralność nie zależy od woli prawodawcy ani od subiektywnego nastawienia podmiotu. Cel jest dobry nie dlatego, że jest nakazany, ale jest nakazany dlatego, że jest dobry. Pojawia się tutaj trudność, a mianowicie jak wyznaczyć ostateczny cel ludzkiego działania. Czy do niego przyporządkować określone czyny. Etyka musi w tym zadaniu bazować na wnioskach antropologii. Bo antropologia określa naturę ludzką, podstawowe jej dążenia i na tym tle jest możliwe określenie ostatecznego celu ludzkiego działania.

Ad II. 3.) Działalność ludzka miejscem ukonstytuowania się czynu moralnego

Cała analiza ludzkiego działania prowadzi do wniosku, że czyn staje się w pełni ludzki w momencie podejmowania decyzji i w tym momencie rodzi się ta cecha, którą nazywamy moralnością. W akcie decyzji człowiek określa swój stosunek do rzeczywistości obiektywnej oraz wyznacza charakter aktualizowanej potencjalności własnej. Można zatem stwierdzić, że przez decyzje człowiek kształtuje swoje ludzkie oblicze. Czyn ludzki jest czymś przygodnym. Potrzeba trzech warunków do jego zaistnienia:

• determinacja (odczytanie prawdy o dobru jako prawdy o moim dobru)

• sprawczość (realizacja decyzji)

Samego aktu nie tłumaczy tylko ludzkie chcenie, ale musi się pojawić chcenie czegoś ze względu na coś. Musi pojawić się pewna „atrakcyjność” przedmiotu. Przedmiot odziaływuje na podmiot na sposób celu. Cel warunkuje rozumne pożądanie. W procesie poznawania prawdy i przekładania jej na prawdę o moim dobru pojawia się wiele sądów. O tym, który z nich będzie tym ostatnim i będzie czynnikiem determinującym działanie, o tym decyduje wola. Decyzja rozumiana jako samookreślenie się i autodeterminacja podmiotu do określonego typu działania rozpoczyna aktualizację czynu. Tutaj może zajść zgodność lub nie-zgodność mojego sądu z sądem obiektywnym. Jeżeli będzie zgodność mam moralność pozytywnie dobrą. W przeciwnym razie negatywnie złą. Zewnętrzne wykonanie czynu nie zmienia w sposób istotny charakteru ludzkiego działania. O prawidłowości wyboru decyduje zatem poznanie prawdy oraz prawość woli, czyli jej nastawienie na dobro, które podmiotowi odpowiada. Wszelkie zakłócenia są usuwane przez tzw. usprawnienia-cnoty.

Ad III.) Moralny charakter czynów ludzkich.

Ad III. 1.) Określenie moralności.

Ten termin ma swoje źródło w łacińskim słowie mos, moris- obyczaj.Ma ono wiele znaczeń:

Zespół norm, przepisów, ocen, które wyznaczają wzajemne relacje międzyosobowe w ramach społeczności. One są społecznie zaakceptowane. Dobór i uznanie tych norm jest kwestią otwartą.

To znaczenie moralności jest równoznaczne ze słowem „ethos”. Staje się przedmiotem etologii, czyli nauki opisowej o moralności

Gdy mówimy o obiektywnym i subiektywnym znaczeniu moralności pojawia się inne znaczenie. Moralność w sensie obiektywnym-zespół norm, które mogą być uzasadnione bądź drogą naturalną, albo wyznaczone przez religię. Moralność w sensie subiektywnym to pewna postawa człowieka wobec życia. Ona wyznacza sposób działania.

W sensie właściwym moralność stanowi cechę czynu. Określa ona stosunek czynu do normy moralnej. Ta relacja może przybrać postać zgodności lub nie-zgodności. Stąd mówimy o dwóch rodzajach moralności:

• pozytywnej (dobroć moralna) - Czyn moralnie dobry (zgodny z normą) winien być spełniony.

• negatywnej (złość moralna) - Czyn moralnie negatywny (nie-zgodny z normą) nie powinien być spełniony.

W związku z tym powstaje pytanie o istotę powinności, o jej źródło. Pytania równoznacznie dotyczą tego, przez co czyn staje się dobry lub zły.

Pojawiły się trzy odpowiedzi :

1. Deutonomizm - pozytywizm etyczny, legalizm lub woluntaryzm. Uznaje, że wartość czynu pochodzi z jego relacji do nakazu. Bez względu na to od kogo ten nakaz pochodzi. Codzienne doświadczenie dowodzi, że coś jest moralne nie dlatego, że jest nakazane. Jest nakazane, bo jest moralnie dobre.

2. Eudajmonizm - Źródło powinności widzi w szczęściu człowieka. Czyny, które to realizują są dobre, a te, które nie realizują są złe. Eudajmonizm ma teleologizm, który mówi, że czyn jest dobry, jeśli skutecznie prowadzi do celu. Może on przybrać postać hedonizmu (szczęście = przyjemność). Jeżeli zwróci się uwagę, ze czyn moralny prowadzi do samodoskonałości to mamy do czynienia z perfekcjonizmem.

3. Etyka personalistyczna - źródłem powinności jest druga osoba. Czyn jest moralnie dobry, gdy jest godny człowieka i jemu należny (persona jest afirmanda) Tomizm i etyka tomistyczna wiąże powinność i źródła norm z określeniem ostatecznego celu człowieka, istnienia i działania.

Ad IV.) Problem norm moralnych

Ad IV.1.) Powinność moralna…

Istotnym składnikiem doświadczenia moralnego jest świadomość powiności. Przejawia się ona w przeświadczeniu, że określone działanie powinno być bezwzględnie wykonane lub zaniechane. Konsekwencją są sądy powinnościowe, w których słowo „ powinien” odgrywa ważną rolę. Charakterystyczną cechą tych sądów jest to, że one niczego nie orzekają, natomiast zawierają zobowiązanie do konkretnego sposobu działania. Dla teoretyków etyki pojawia się trudność związana ze wskazaniem źródeł powinności. Pojawia się problem, jak pogodzić powinność z wolnością, która jest warunkiem moralnego działania. Wielu metaetyków doświadczenie powinności uznało za właściwy punkt wyjścia etyki. Tak miedzy innymi uczynił Immanuel Kant. Także powinność za istotny składnik moralności uznał Bergson, przy czym związał on ją z tzw. moralnością zamkniętą wytworzoną w ramach określonych społeczności i narzuconą jednostkom w postaci nakazów lub zakazów. Uznawał również moralność otwartą, która sprowadzała się do realizacji najwyższych powszechnych ideałów. Ze stanowiskiem Kanta polemizował Max Sheller. zarzucił Kantowi formalizm w rozumieniu powinności, gdyż uważał, że jest niezrozumiałe powoływanie się na obowiązek bez odwoływania się do wartości. Z doświadczeniem powinności wiąże się doświadczenie uprawnienia.

Powinność moralna to szczególnego rodzaju konieczność, której towarzyszy zarazem poczucie, że można się tej konieczności nie poddać. Jest zatem tutaj zawarty przymus i poczucie wewnętrznej wolności. Szczególną cechą powinności jest jej bezwzględność. staje się ona szczególnie czytelna w sytuacjach konfliktowych. zmusza człowieka do działań bardzo trudnych, a nawet ryzykownych. Podjęcie i spełnienie tej powinności związane jest z wypełnieniem człowieczeństwa. Człowiek może się teoretycznie przeciwstawić powinności, ale pozostaje jemu wówczas jako alternatywa upadek moralny albo poczucie winy. Powinność jest zatem jakąś duchową determinantą na treść której składa się zrozumienie, że człowiek nie może być obojętny wobec jakiegoś faktu. Powinność zobowiązuje do działania, na którym wyciśnięte jest piętno dobra moralnego ( powinność wyraża związek z wartościami ).

Drugą cechą powinności jest jej intencjonalny charakter, tzn. że jest zwrócona ku czemuś, jakiemuś dobru moralnemu, ku wartościom. Dzięki tej właściwości powinność stanowi istotny składnik moralnego działania i wnosi pewną siłę, która ma wpływ na skuteczność działania. sposób rozumienia powinności wyznacza koncepcję etyki. Odwrotnością powinności jest uprawnienie, które wyraża się w przeświadczeniu, że podmiot posiada odpowiednią możność do określonego działania. Uprawienie pozwala człowiekowi czegoś się domagać. Wnosi wolność te zewnętrzną w działanie i na innych nakłada obowiązek ( ). Prowadzi to do uświadomienia sobie ogólnych imperatywów moralnych, przez które rozumie się nakazy i zakazy wyznaczające ludzkie działanie. z tym zagadnieniem związane jest pytanie o ich pochodzenie. czy są człowiekowi narzucone w gotowej postaci? Czy są wytworem ludzkiej woli, albo warunków społecznych. W etyce nazywa się to pytaniem o status prawa moralnego.

Pojawiły się następujące odpowiedzi:

• pozytywizm moralny - uznaje prawo moralne za akt woli grup społecznych lub jednostek -- prawo moralne w tym przypadku jest zmienne

• etyka prawa naturalnego - źródłem prawa moralnego nie jest czyjaś decyzja ale natura ludzka.

IV. 2.)

Problematyka prawa naturalnego jest związana z ludzkim działaniem. Człowiek szuka uzasadnienia ocen, które wydaje o ludzkim postępowaniu. Poszukuje także kryteriów według których może klasyfikować czyny pod względem ich jakości moralnej. Zagadnienie prawa naturalnego staje się szczególnie ważne w sytuacjach konfliktowych. Prawo naturalne miało chronić człowieka przed systemami totalitarnymi i miało stać na straży jego autonomii. Przykłady takich sytuacji znajdujemy w literaturze i życiu. Problem pojawił się na procesie norymberdzkim.

Cztery koncepcje prawa naturalnego:

1. Koncepcja kosmologiczno - teologiczna. Wypracowana w starożytności, związana z obrazem świata jako uporządkowanego kosmosu wg praw rozumu i dlatego stanowi podstawę do odczytania prawa naturalnego. Prawa rządzące kosmosem należy odczytać i nimi ma się kierować człowiek. Prawo naturalne to, to, w co obdarzyła natura wszystkie zwierzęta. To prawo miało obowiązywać wszystkich. W przypadku człowieka skrytykowane zostało takie podejście - zbyt zbiologizowane.

2. Koncepcja psychologiczno - teologiczna. Jej źródeł należy szukać u Platona i św. Augustyna. Augustyn wychodząc z Platońskiej koncepcji bytu rozróżnił rzeczy realne od obrazów ( wzorców ). Te idee istniały w bożym umyśle i Bóg stwarzając kierował się ideami. Sam Bóg jest prawem świata i On wyznaczył naturę stworzonego świata. W tej koncepcji prawo naturalne stanowi odczytanie odwiecznych idei boskich, które są wzorcami. Powstaje problem, kto jest kompetentny aby te idee odczytać. w tej koncepcji także to prawo obowiązuje wszystkich ( ). Łatwo zauważyć, że w rzeczywistości istnieją konkretni ludzie. W bożym umyśle nie ma idei człowieka, ale konkretny człowiek, konkretny SILVER. Prawo naturalne nie może być potraktowane nie może być potraktowane jakby istniał wzorcowy człowiek.

3. Koncepcja epistemologiczno - idealistyczna. Związana z Kartezjuszem. Punktem wyjścia stała się idea jasna i wyraźna z kryterium prawdy staje się oczywistość podmiotowa. Są to punkty wyznaczające te koncepcję. Prawo naturalne jest wpisane w ludzką naturę. Odkrycie prawa naturalnego wymaga analizy idei ludzkiej natury. Ta analiza pozwala odkryć właściwe ludzkiej naturze inklinacje i sformułować na tej podstawie kryterium wartości moralnej. Ta koncepcja związana jest z Tomaszem Hobsem, Grocjuszem.

4. Koncepcja bytowo - analogiczna. Tomizm. Dla zrozumienia tej koncepcji ważne jest określenie czym jest prawo. Jest nim rozporządzenie rozumu praktycznego, które ma na celu dobro wspólne i wydane jest przez kogoś, kto za rzeczywistość i jej dobro ponosi odpowiedzialność. To określenie znajduje się w czwartym rozdziale 90 kwestii. Prawo jest miarą istnienia i działania. Wszystkie byty przygodne poddane są bożej Opatrzności, czyli rządzone są odwiecznym prawem boskim. Człowiek może uczestniczyć w tym planie bożym wobec świata w sobie właściwy sposób, jako istota rozumna i wolna. Może poznać element rozumnego, boskiego prawa i w sposób wolny może się do niego ustosunkowywać. sposób istnienia bytów przygodnych określa się istnieniem przez partycypację. Wyraża się to przez racjonalność. Człowiek uczestniczy w racjonalności Absolutu. Lex naturalis est participatio rationalis naturae in lege divina.

Podstawowe sformułowanie znajduje prawo naturalne w sądzie: dobro należy czynić. Ludzka potencjalność, przyporządkowanie do dobra, analogiczny egzemplaryzm pokazuje, że człowiek nie jest pełnią dobra. Dobro jest w jego zasięgu, może je realizować. To wyraża się w świadomym dążeniu do szczęścia. Każda osoba ludzka ma swoją własną drogę postępowania i musi tu nastąpić indywidualne dopasowanie się indywidualnego człowieka do idei ludzkiej, jaką ma Bóg w stosunku do konkretnego człowieka. O tym, co dobre, a co złe ostatecznie rozstrzyga człowiek i za to rozstrzygnięcie jest odpowiedzialny. Ma zatem obowiązek iść za głosem własnego sumienia nawet gdyby obiektywnie błądził, bo w tym głosie wyraża się ( ) indywidualnej drogi. Sąd: dobro należy czynić, jest dla człowieka najwyższym przykazaniem i podstawą jego moralności. Tak sformułowane prawo naturalne nie przybiera jednoznacznej postaci. Jest ono analogiczne. Dobro należy czynić zawsze, ale to dobro ma poznać i określić każdy indywidualny człowiek. Konkretyzacja prawa naturalnego dokonuje się w wyniku rozpatrywania podstawowych skłonności natury ludzkiej. Jest ona odpoznawalna, te skłonności są realizowane w sposób rozumny.

Wymienia się trzy podstawowe inklinacje ludzkiej natury:

1. zachowanie życia bytu - Istnienie jest fundamentalnym dobrem każdego bytu. Mówi się o instynkcie zachowania życia. W przypadku człowieka problem jest bogatszy. Zachowanie życia jest bazą dla innych dóbr i praw człowieka. Wynika stąd, że wszelkie działania skierowane przeciwko życiu i istnieniu są wymierzone przeciwko ludzkiej naturze, a więc są moralnie złe. Tylko w szczególnych przypadkach osoba ludzka może uczynić ofiarę ze swego życia.

2. przekazywanie życia - Nie należy rozumieć tego tylko biologicznie. Chodzi także o przekaz życia duchowego. Działanie przeciwko prawu naturalnemu byłoby izolowaniem od dostępu do źródeł wiedzy. z tej skłonności wynika prawo do założenia rodziny, posiadania potomstwa, prawo do wychowania zgodnie z własnym przekonaniem.

3. osobowy rozwój w społeczności - jest konsekwencją społecznego charakteru ludzkiej natury. Człowiek ma prawo do tego, aby unikał głupoty, aby nie obrażał innych, z którymi winien być w dialogu. Aby człowiek mógł zrealizować pewne dobra musi być w relacji z innymi. Na straży tego prawa stoi prawo do prawdy, wolności sumienia, i inne prawa związane z funkcjonowaniem społeczności. Realizacja tj. inklinacji łączy się z dobrem wspólnym.

Określenie prawa naturalnego jako uczestnictwa wskazuje na jego istotę. Na użytek postępowania moralnego określono prawo naturalne w sposób następujący:

Prawo naturalne to zbiór norm imperatywnych, obiektywnych i absolutnych, które uzdalniają człowieka jako podmiot rozumny i wolny do spełniania aktów moralnie dobrych i unikania aktów moralnie złych.

Wynika z tego, że chodzi tu o zbiór reguł praktycznego postępowania. Można sporządzić pewien wykaz takich nakazów i zakazów, które odnoszą się do różnych kategorii działań ludzkich, a którym odpowiadają wartości moralne. Do takich imperatywów należą choćby nakazy dekalogu, nakaz zachowania sprawiedliwości, nakaz mówienia prawdy. Te imperatywy nie są zależne od jednostek ani od układów społecznych. Prawo naturalne jest odpoznane dzięki zdolnościom poznawczym człowieka. Proces poznania obiektywnego prawa naturalnego dokonuje się stopniowo. Można tu mówić o ewolucji pojęć i świadomości moralnej, a nie o zmienności prawa.

Bliższa charakterystyka prawa naturalnego wymaga ukazania istotnych właściwości:

1. Powszechność i niezmienność. One wyrażają absolutny charakter prawa naturalnego. Powszechność dotyczy poznawczej strony prawa. Jego zasady są rozpoznawalne przez wszystkich ludzi. Powszechność można określić jako obecność prawa w świadomości całej ludzkości. W zbiorze norm prawa naturalnego są trzy grupy:

1. zasady nadrzędne - wyrażają najogólniejsze idee etyczne: dobro należy czynić, postępuj rozumnie.

2. zasady ogólne - są uszczegółowieniem wymienionych wyżej. W ramach ogólnych wymienia się : ogólne zasady sprawiedliwości, ogólne zasady spoza terenu sprawiedliwości

3. zastosowania - wniosek z prawa do życia: nie popełniaj eutanazji.

Powszechność norm dotyczy zasad nadrzędnych i ogólnych. Niezmienność przybiera postać niezmienności wewnętrznej albo faktycznej. Wewnętrznej oznacza, że treść normy nie zależy od warunków zewnętrznych, a to znaczy, że w historii nie zaistniał fakt zmiany treści normy. Wszystkie normy prawa naturalnego są niezmienne w obu znaczeniach. Nie uległy zmianie w ciągu historii i nie ma warunków, które usprawiedliwiałyby zmianę prawa naturalnego.

2. Obiektywność. Czy prawo naturalne jest konstrukcją logiczną, czy tez posiada swój obiektywny fundament w porządku rzeczy? Prawo naturalne jest odpoznane, nie jest wyrazem dowolnych decyzji.

3. Transcendentne podstawy. Prawo naturalne stanowi odczytanie ładu moralnego wpisanego w stworzenie przez Stwórcę. Tym Stwórcą ostatecznym jest twórca rozumnej natury ludzkiej. Stąd pochodzi moc imperatywna prawa.

4. Swoista sankcja prawa. Przez sankcję rozumie się pewną odpłatę, którą otrzymuje człowiek w zależności od jego stosunku do prawa. Ta odpłata może być pozytywna - nagroda, lub negatywna - kara gdy człowiek wchodzi w konflikt z prawem. Patrząc z różnych punktów widzenia ta sankcja może być zewnętrzna lub wewnętrzna. Druga sprowadza się do przeżyć: radość, smutek etc. Zewnętrzna to kara w postaci materialnej, fizycznej etc. Z innego punktu widzenia wyróżnia się sankcję wystarczającą proporcjonalna do poniesionej winy, albo niewystarczająca. Jeszcze inaczej: sankcja doczesna i wieczna. Sankcja związana z prawem posiada trzy istotne cele:

1. bodziec psychologiczny do zachowania prawa

2. przyczynienie się do naprawy porządku naturalnego naruszonego przez czyn sprzeczny z prawem

3. ma służyć rozwojowi moralnemu osoby, która może w różny sposób odnieść się do prawa.

Istnienie sankcji jest dla prawa czymś bardzo ważnym. Brak sankcji może oznaczać, że coś nie jest prawem. Czy prawo naturalne posiada sankcje? W przypadku prawa naturalnego można mówić o sankcjach, ale nie tak samo jak w przypadku prawa stanowionego. Za prawem naturalnym nie stoi konkretny sprawca, prawodawca, który by miał je egzekwować. Postępowanie Stwórcy wobec człowieka jest inne niż człowieka wobec człowieka. Można mówić o sankcji częściowo doczesnej i wiecznej. Doczesna nie zawsze może być wystarczająca. O tym, ze taka sankcja może się pojawić świadczą wyrzuty sumienia i konsekwencje fizyczne ( utrata zdrowia, życia ). Sankcja ostateczna prawa naturalnego związana jest z istnieniem Boga, który wymierza sprawiedliwość nie tylko w wymiarze doczesnym. Może to być kara lub nagroda. Pojawia się pewna obawa, że akcentowanie tej sankcji osłabia egzekwowanie porządku moralnego.

Dobro ma wartość samo w sobie bez względu na sankcję i może stać się tak, że to dobro samo w sobie (). Promulgacja prawa naturalnego jest równoznaczna ze zdolnością używania rozumu i w praktyce oznacza zdolność rozróżniania dobra i zła.

Ad IV. 3.) Pozytywne prawo i jego aspekt moralny.

Prawo pozytywne zwane inaczej stanowionym, z nim spotykamy się na co dzień. Pełni ono w życiu społecznym bardzo ważną rolę. Etykę interesuje jego moralny aspekt.

Chodzi o :

• związek prawa stanowionego z prawem naturalnym

• obowiązywalność w sumieniu

Prawo pozytywne określa się jako ogół norm ( w tym imperatywnych ) ustanowionych przez kompetentny autorytet społeczny, uzdalniający człowieka, podmioty podlegające autorytetowi, do działania etycznego ( moralnego ). Patrząc z punktu widzenia etyki można pytać, czy oprócz prawa naturalnego potrzebne jest prawo stanowione? Prawo naturalne dotyczy niektórych kategorii czynów z istoty dobrych lub złych. Nie dotyczy natomiast czynów moralnie obojętnych z racji przedmiotu. I te czyny potrzebują uregulowania prawnego.

Nakazy prawa naturalnego nie są oczywiste i we wszystkich szczegółach sprecyzowane. Normy pr. nat. nie mają dostatecznej sankcji w wymiarze doczesnym. Potrzebne jest zatem prawo pozytywne z konkretną sankcją, która wprowadza porządek i chroni przed złem społecznym. Prawo pozytywne, aby spełniło swoje zadanie powinno mieć związek z prawem naturalnym. Dlaczego? Bo prawo naturalne wyznacza pewien zakres dóbr. Prawo naturalne w stosunku do prawa pozytywnego pełni rolę podstawy moralnej.

Natura ludzka jako norma moralności wyznacza pewien obiektywny porządek moralny i powinności moralne. Prawo pozytywne powinno mieścić się w tym porządku. Błędne jest stanowisko tzw. legalizmu moralnego, w myśl którego moralnie dobre jest to, co jest zagwarantowane przez prawo pozytywne ( pozytywizm moralny ). Aby prawo pozytywne miało moc zobowiązującą w sumieniu musi spełniać trzy podstawowe warunki:

1. Możliwość zachowania - chodzi o określenie obowiązku na miarę człowieka

2. Legalność - chodzi o to, aby instytucja stanowiąca była do tego upoważniona

3. Godziwość - chodzi o to, aby prawo miało na względzie prawdziwe dobro

Prawo, czy sumienie?

U podstaw tego konfliktu leży przekonanie, że prawo wobec sumienia jest czymś zewnętrznym, a tym samym stanowi pewien rodzaj zniewolenia. Rozstrzygnięcie konfliktu musi opierać się na uświadomieniu tego, co jest źródłem prawa. Winien nim być obiektywny porządek wartości.

Ad IV. 4.) Normatywny charakter ludzkiego sumienia.

W konkretnym jednostkowym przypadku role tej instancji stanowi sumienie. Najogólniej można je określić, jako świadomość moralną i zdolność wydawania ocen dotyczących wartości moralnej czynów. Mówi się o nim jako o głosie rozumu informującym człowieka o tym, co dobre, a co złe. Sumieniu przypisuje się zdolność zobowiązywania, tzn. nakazu, lub zakazu określonego czynu.

Działalność sumienia charakteryzuje szczególna konkretność tzn. nie ocenia się jakichś aktów, lecz jednostkowe, konkretne czyny, które przynależą do konkretnego podmiotu. Poprzez sumienie dokonuje się konkretyzacja obiektywnego porządku, a zarazem subiektywizacja. W tym sensie nazywa się je subiektywną normą moralną.

Stwierdza się, że rolą sumienia jest określenie prawdy o moim dobru i sformułowanie jaka powinna być moja reakcja w konkretnej sytuacji. Z analizy sumienia wynika, że posiada ono charakter prospektywno - retrospektywny, tzn., że przedmiotem sumienia są zarówno czyny zamierzone i cyny, które zostały już uczynione. W stosunku do czynów zamierzonych sumienie podejmuje zakaz lub nakaz wykonania. Natomiast do czynów przeszłych sumienie dokonuje oceny oralnej zaistniałego faktu. Kolejną właściwością sumienia jest to, że posiada ono ścisły związek z zasadami moralnymi od których nie może się uwolnić. Znaczy to, że właściciel sumienia nie jest twórcą wartości moralnych, gdyż sumienie funkcjonuje w kontekście pewnego obiektywnego układu, a jego rolą jest konkretyzacja i subiektywizacja.

Sumienie nie tylko osądza i ocenia samo działanie, ale także osądza i ocenia podmiot działający. Ocena w postaci aprobaty ma duże znaczenie dla właściwego rozwoju człowieka. Działalność sumienia i jego wrażliwość może ulegać zmianie. Można mówić o rozwoju sumienia w sensie wyrabiania coraz większej wrażliwości. Można tez mówić o zagłuszaniu, czy tępieniu sumienia, co oznacza niszczenie własnej moralności. Wychowanie sumienia jest moralną powinnością człowieka.

Problematyka sumienia niesie wiele pytań.

Znana była już w starożytności. Jednak jej systematyczne opracowanie pojawiło się w średniowieczu. W starożytności mowa była o tzw. ( ). One uosabiają sumienie. Nie można od nich uciec, uwolnić się.

Problem praktycznego funkcjonowania sumienia jest bardzo ważny w literaturze greckiej, zwłaszcza u Sofoklesa. Szczególnym świadectwem prawdy o sumieniu była działalność Sokratesa, który postawił sobie za cel mówić o prawdzie i cnocie, by człowiek był cnotliwy. O sumieniu wspomina Epiktet i Cyceron.

Średniowiecze uczyniło szczególnie aktualna prawdę o sumieniu. W filozofii scholastycznej można zauważyć dwa nurty, które różnie tłumaczą pochodzenie i istotę sumienia. Różnica sprowadzała się do władzy, z którą wiązano sumienie: rozum, wola.

• Pierwszy nurt woluntarystyczny ( szkoła franciszkańska ), którego przedstawicielem był Św. Bonawentura wyjaśnianie sumienia łączy z wolą. Zwłaszcza rozumienie tzw. prasumienia, czyli synderezy. Sumienie nie jest zdolnością poznawczą, lecz woli. Wola posiada naturalną zdolność do dobra ( syndreza ) i samo sumienie staje się aktem woli.

• Drugi nurt - intelektualistyczny zjawisko sumienia łączy z funkcjonowaniem rozumu i określa sumienie jako akt rozumu praktycznego, który określa prawdę moralną jednostkowego czynu w określonych okolicznościach.

W czasach nowożytnych emocjonalny nurt związany jest ze szkołą fenomenologiczną ( Sheller, Hartmann, Hildebrandt ). W myśl tego kierunku sumienie stanowi reakcję emocjonalną na świat wartości. Nie jest sądem logicznym, ale przeżyciem, dyspozycją podmiotu. ( ) widzi w nim przejaw społecznego etosu. Jednostka ludzka wypracowuje sobie sposób dostosowania się do tego etosu. Rolę adaptacji pełni sumienie.

Nie brakuje i dziś takich interpretacji sumienia, które dostrzegają w człowieku pewien boski element, poprzez który następuje komunikacja między człowiekiem, a bogiem. Do takiej interpretacji nawiązał Sobór Watykański II ( sanktuarium szczególnego spotkania człowieka z Bogiem )

Wiek XX przyniósł interpretację egzystencjalistyczną sumienia. Egzystencjalizm neguje istnienie norm i dlatego przypisał sumieniu rolę autonomicznej normy moralnej. Ta interpretacja znalazła oddźwięk także u teologów. Wyrażało się to między innymi przez stanowisko sytuacjonizmu w etyce. Neguje on absolutny i obiektywny charakter norm moralnych. Wraz z sytuacjonizmem pojawił się relatywizm.

Gdy mówimy sumieniu należy rozróżnić sumienie psychologiczne i moralne.

• Przez sumienie psychologiczne rozumie się samo zjawisko świadomości, dzięki której człowiek zdaje sobie sprawę z zaistnienia jakiegoś faktu i własnego związku z tym faktem.

• Sumienie moralne - dochodzi do niego odniesienie do prawa moralnego. Z nim mamy do czynienia, gdy świadomość zachodzenia czynu związana jest z uwzględnieniem relacji tej czynności do prawa moralnego.

Dokładna analiza funkcjonowania sumienia prowadzi do wniosku, że sumienie nie jest osobną władzą jak rozum, czy wola, ale jest aktem rozumu - sądem dotyczącym konkretnego czynu, sądem, który jest oceną wartości czynu i nakazem. Jako sąd rozumu sumienie może być konsekwencją pewnego rozumowania, w którym ma miejsce zestawienie ogólnej normy moralnej z konkretnymi uwarunkowaniami działania. Otrzymany tą drogą sąd rozumu stanowi określenie prawdy moralnej dla konkretnego podmiotu w konkretnej sytuacji.

W szkole tomistycznej wyróżnia się sumienie habitualne i aktualne.

• Habitualne ( prasumienie lub syndereza ) - zdolność rozpoznania pierwotnych i podstawowych zasad moralnych. Stanowi ono konieczny warunek do działania sumienia w ogóle.

• Syndreza - jest czymś analogicznym do poznania pierwszych zasad myślenia i bytu. Do najbardziej podstawowych zasad w myśleniu moralnym należy zasada : dobro czynić, zła unikać ). Sformułowanie i rozpoznanie tej zasady jest właściwością syndrezy.

• Sumienie aktualne - to sąd rozumu praktycznego o moralnej wartości czynu spełnionego przez podmiot. Sąd zwany sumieniem wyraża prawdę o moim dobru do realizacji którego ja jestem zobowiązany. W sądach sumienia ma miejsce stwierdzenie, że coś należy czynić, a czegoś zaniechać. Mówimy wtedy , że sumienie zobowiązuje lub nakazuje. W sądach sumienia ma miejsce stwierdzenie, że coś zostało uczynione dobrze lub źle, albo, że zostało zaniedbane.

Mówimy, że sumienie:

• stwierdza fakt

• formułuje nakaz

• wydaje ocenę

Sumienie jako subiektywna norma moralna posiada dwie istotne cechy:

1. jest ono vis directiva ( wskazuje, co jest dobre )

2. jest zarazem vis obligatoria ( nakazuje )

Charakteryzując dalej sumienie wskażemy na:

• podmiotowy i jednostkowy charakter sumienia

• władczy charakter sumienia ( najwyższy trybunał )

• sumienie jako norma normans i norma normata, znaczy to, ze sumienie wyznacza sposób działania, ale zarazem ono podlega zasadom moralnym

Wymienia się różne rodzaje sumienia biorąc pod uwagę kryteria:

Ze względu na sposób istnienia w podmiocie

• habitualne

• aktualne

Ze względu na stosunek do czynności

• przeduczynkowe ( nakazuje, zobowiązuje, doradza, zezwala )

• pouczynkowe ( wyraża się w postaci aprobaty - satysfakcja i dezaprobaty - wyrzuty sumienia )

Ze względu na stosunek do norm moralnych

• prawdziwe ( gdy osąd jest zgodny z normami obiektywnymi )

• błędne ( gdy osąd jest sprzeczny z normami obiektywnymi ) : pokonalne i niepokonalne

Ze względu na pewność w ocenie czynu

• pewne

• wątpliwe ( człowiek nie jest zdolny sformułować sądu o moralnej jakości czynu ). Szczególna postacią tego sumienia jest sumienie zawikłane. Człowiek cokolwiek czyni, czyni zło.

Ze względu na sposób i zdolność oceniania

• trafne ( gdy prawidłowo i pewnie ocenia )

• szerokie ( niewrażliwość podmiotu; przyczyny: wychowanie, nieuporządkowane życie uczuciowe, trwanie w nałogach

• skrupulanckie ( jest związane z pewną obawą co do prawidłowej oceny). Zjawisko skrupułów bywa określane: nerwicą natręctw. Ważnym czynnikiem leczenia jest umocnienie stanu nerwowego i oparcie się na jakimś autorytecie moralnym.

Sumienie jako norma moralna powinno być:

• przeduczynkowe

• prawdziwe

• pewne

Zasady pomocnicze w osiąganiu pewności sumienia

• w sytuacjach wątpliwych należy opowiedzieć się za zdaniem, za którym przeważa większe prawdopodobieństwo

• prawo wątpliwe nie obowiązuje

• w sytuacjach wątpliwości przeważa stanowisko posiadającego

• przestępstwo musi być udowodnione

• w wątpliwościach prawo należy traktować szeroka, a obowiązki ściśle

Katechizm Kościoła Katolickiego wymienia trzy bardzo ważne zasady, które odnoszą się do wątpliwości

1. nigdy nie wolno decydować się na czynienie zła, aby z tego mogło wyniknąć dobro

2. czynić innym to, co chciałoby się od nich otrzymać

3. miłość, która jest dobrem zawsze wyraża się szacunkiem dla człowieka i jego sumienia

Wychowanie sumienia

Co służy wychowaniu sumienia?

• wiedza o tym, co dobre, a co złe

• nastawienie woli na dobro, bez względu na opłacalność i trudność

• wyciąganie właściwych wniosków z wcześniejszych pomyłek, umiejętność przyznania się przed sobą samym do pomyłek

• konfrontacja własnego stanowiska w sprawach moralnych z innymi, zwłaszcza z autorytetami

• unikanie kompromisów moralnych i nie wycofywanie się z odpowiedzialności za popełniony czyn

• dla wierzących - autorytet Boga

• troska o wierność sumieniu

Ad V.) Wartości i oceny moralne

Poznanie ludzkie finalizuje się sądami:

• opisowymi: rejestrują fakty, przedmioty i relacje

• wartościującymi: mówią o wartościach, które przysługują pewnym przedmiotom, czy ludzkim aktom. Spostrzegamy istnienie różnych wartości. Niekiedy dochodzi do przeciwstawienia: świat rzeczy - świat wartości. Działanie ludzkie jest nastawione na realizację wartości. Bez tego nie miałoby ono sensu. Człowiek byłby zdany na jakiś przypadek, jeśliby docelowo nie uwzględniał wartości. Stosunek podmiotu do wartości stanowi nawet kryterium życiowych postaw. Mówi się o tzw. indyferentyzmie ( stanowisko wyrażające obojętność wobec wartości; często ta postawa jest konsekwencją życiowych doświadczeń) i cynizmie ( oznacza demonstracyjne lekceważenie wartości )

Ad V. 1.) Określenie wartości i klasyfikacja

Problematyka wartości pojawia się w filozofii na początku jej dziejów. W starożytności mówiono już o prawdzie, dobru, pięknie, słuszności jako o tym, co jest godne człowieka i co odpowiada ludzkim potrzebom. Wówczas pojawiły się różnice w sposobie określania wartości, a zwłaszcza różnic. Opisywano przede wszystkim subiektywizm wartości.

Na sposobie rozumowania sofistów zaważyła zasada: człowiek jest miarą wszechrzeczy. Z tym myśleniem wartości uznano za coś subiektywnego zależnego od indywidualnego nastawienia i potrzeb. To stanowisko odżyło w XX wieku, zwłaszcza w egzystencjalizmie. Oryginalne stanowisko wobec wartości wypracował Platon, który za ideę naczelną uznał ideę dobra. Ona jest wzorcem dla wszystkich dóbr ziemskich. Te podstawowe intuicje dotyczące wartości znalazły swoją kontynuację w metafizyce, a dokładniej w teorii transcendentaliów. Filozofia nowożytna ( od Kartezjusza ) teorie wartości oderwała od transcendentaliów i teorii bytu i związała ją z podmiotem - ludzką świadomością. Powstała nawet nowa dziedzina filozoficzna, która za swój przedmiot przybrała wartości - aksjologia. Duże zasługi w powstaniu aksjologii mieli: Brentano, Rickerd, a także fenomenologowie z Maxem Shellerem na czele. Fenomenologowie kierowali uwagę w stronę podmiotu, ale równocześnie podkreślali, że człowiek nie tworzy wartości, ale poznaje je na drodze emocji.

W aksjologii stawia się trzy pytania:

1. sposób istnienia wartości

2. związek wartości z bytem

3. hierarchię wartości

Współczesna aksjologia odeszła od tradycyjnego stanowiska, które poszukiwało związku pomiędzy wartościami a transcendentaliami.

We współczesnym tomizmie wartości i transcendentalia są uznawane jako pewne całości bytu. O ile przysługują wszystkim bytom - to mówimy o transcendentaliach. Jeżeli przysługują niektórym kategoriom - o wartościach. Wartość jest zapodmiotowana w bycie. Byt jest nosicielem wartości. Równocześnie wartość jest ściśle związana z osoba ludzką. Jest zawsze wartością dla kogoś. w pojęciu wartości zawierają się dwie istotne cechy:( ) Wartość jest wyznaczona przez relację podmiotu do przedmiotu. Ta relacja wyznaczona jest przez odpowiedni przedmiot, w stosunku do osoby i jej indywidualnych uzdolnień, potrzeb i jednocześnie tą relację kształtuje preferencja ( dana jakość jest oceniana wyżej niż inne ).

Wartość istnieje dla człowieka i trzeba mocno akcentować ten antropocentryczny charakter wartości. Nie znaczy to jednak, że podmiot dowolnie je kształtuje i nazywa. Źródło wartości tkwi w przedmiocie obiektywnym. Dopiero odpowiednio poznane i przymierzone do człowieka stają się wartościami. Do podstawowych kategorii wartości należą: dobro, prawda, piękno.

W aksjologii dokonuje się pewnej klasyfikacji wartości. W jej ramach wymienia się następujące grupy wartości:

• ekonomiczne

• witalne

• estetyczne

• moralne

• religijne

Louis Lavelle - jego klasyfikacja wartości:

1. Człowiek w świecie:

1. wartości ekonomiczne

2. wartości witalne

2. Człowiek przed światem:

1. wartości intelektualne

2. wartości estetyczne

3. Człowiek ponad światem:

1. wartości moralne

2. wartości religijne

Szczególne zainteresowanie budzą wartości moralne. Odnoszą się one wprost do człowieka i jego działania. Ich znaczenie wyrasta stąd, że dotyczą doskonałości człowieka, a nie tylko samego działania. Przez realizację wartości moralnych sam podmiot staje się pełniejszym, doskonalszym człowiekiem.

Bliższa charakterystyka wartości moralnej

Świadomość moralna człowieka odpoznaje i określa pewne ogólne ideały moralne, jak: sprawiedliwość, uczciwość, prawdomówność, męstwo, odwaga, altruizm. Te ideały można realizować poprzez osobiste decyzje.

Analiza doświadczenia moralnego pozwala odkryć istotne cechy wartości moralnych:

• transsubiektywne: przezywa je i realizuje indywidualny podmiot, jednocześnie ta jakość przedstawia się jako coś rzeczywistego bytującego poza podmiotem, ku czemu on powinien dążyć

• powszechne i niezmienne, stałe mają charakter ideałów ku którym człowiek nieustannie zmierza, mówi się , że są one niedościgłe

Z zagadnieniem wartości moralnych łączy się ściśle problem ich obiektywnego charakteru. Praktyka życiowa dowodzi, że w niektórych sytuacjach pewne wartości zmienia się. Jest to relatywizm. Znane są w historii etyki takie systemy i kodeksy moralne, które akcentują zmiany i relatywizm wartości moralnych - sytuacjonizm. Można mówić o tzw. absolutystycznych koncepcjach wartości, w których istnieje niezmienny i powszechny świat wartości ( Sokrates, Platon, Tom Akwinata )

Relatywistyczne koncepcje wartości stwierdzają, że zmienność wartości zależy od subiektywnych nastawień człowieka, albo pozasubiektywnych uwarunkowań.

Gdy mowa jest o absolutystycznych koncepcjach chodzi o to, że wartości są ogólnoludzkie, czyli występują w świadomości wszystkich ludzi zdolnych do racjonalnego myślenia. Są niezmienne i obiektywne, tzn. ich treść jest wyznaczana przez rzeczywistość poza podmiotową.

Tomizm.

Istnieje zespół wartości absolutnych. One tworzą fundament działalności moralnej. Poza nimi istnieje szereg dóbr wartości, które także doskonalą ludzkie działanie, a które są zmienne. To, że są uznane za pozytywne wynika ze związku z wartościami absolutnymi.

Wartości absolutne staja się przedmiotem działań człowieka wynikających z istotowej struktury człowieka. za istnieniem wartości absolutnych przemawiają dwa argumenty:

• oparty na doświadczeniu indywidualnym i społecznym ( doświadczenie potwierdza uznanie i akceptację pewnych działań realizujących te wartości )

• oparty na tzw. constitutivum wartości. Co decyduje o wartościowości wartości. Ono jest: naturą osoby ludzkiej. Człowiek jako osoba posiada odpowiednia godność i zdolność do działania po linii swojej potencjalności. Wszystko, co doskonali ludzkie działanie po tej linii staje się dobrem, czyli wartością moralną. Sama osoba jest najwyższą wartością i z natury osoby wynikają pewne konieczne doskonałości działania.

Ponieważ natura ludzka jest stała i niezmienna to wartości są też niezmienne i stałe. Ostatecznie wartości absolutne maja swoje uzasadnienie w Bogu.

Ad V. 3.) Sądy wartościujące i ich rola w życiu moralnym

Człowiek dokonując wartościowania, czyli oceny, wyraża to działanie w postaci sądów. Mogą one dotyczyć samego działania lub przedmiotów działania. Mogą ponadto być konkretne i ogólne. W związku z tymi sądami rodzi się pytanie w oparciu o co je formułujemy i jaka jest ich wartość logiczna?

Genezy sądów wartościujących należy szukać na terenie wartości moralnych przez które rozumie się ideały, wzorce, wyrażające doskonałość poszczególnych kategorii czynów, a tym samym podmiotu ( doskonałość ).

Między działaniem, a odpowiadającą mu doskonałością zachodzi pewna odpowiedniość. Stwierdzenie tego, że jest, lub nie jest wyraża się w postaci sądów wartościujących. Owe sądy wyrażone w znaku ( zdaniu ) nazywają się ocenami moralnymi. Przy ich pomocy człowiek może odróżniać akty moralnie dobre od złych. Stąd oceny moralne spełniają role kryterium dobra i zła moralnego. Na ich podstawie rozróżnia się czyny moralnie dobre i moralnie złe.

Ad VI.) Usprawnienie działania moralnego.

W działaniu moralnym zauważa się pewien podwójny aspekt.

1. Z jednej strony odnosi się ono do pewnego obiektywnego porządku dóbr i wartości, które pojawiają się przed człowiekiem jako zobowiązanie i zadania.

2. Drugi aspekt działania jest indywidualną czynnością podmiotu, czynnością świadomą i wolną poprzez którą człowiek angażuje się w świat moralnego dobra.

Doświadczenie życiowe wskazuje, że przed człowiekiem stają różne przeszkody, których część tkwi w nim samym. One utrudniają właściwą odpowiedź na wartości. Niekiedy powodują brak skutecznej mocy wewnętrznej by poprzez działanie rzeczywiście realizować określone dobro. Staje przed człowiekiem zadanie, jak zapewnić działaniu optymalne warunki. Tutaj pojawia się problem usprawnienia działań moralnych.

Usprawnieniami ludzkiego działania są cnoty .

Ad IV. 1.) Przedmiotowy i podmiotowy aspekt cnót moralnych.

Przy analizie cnót dostrzega się ich podwójność. Z jednej strony akcentuje się zadanie cnoty ( aspekt podmiotowy ). z drugiej strony dostrzega się ścisły związek cnoty z wartością ( aspekt przedmiotowy ). Na określenie cnoty stosuje się różne terminy: dzielność, sprawność. zawsze trzeba pamiętać, że ma być to sprawność działania świadomego i wolnego.

Cnota moralna to stała zdolność człowieka do spełniania aktów moralnie dobrych. Jako sprawność działaniowa jest efektem praktyki życiowej.

Warunkiem podstawowym przy nabywaniu cnót jest poznanie siebie, a zwłaszcza skłonności ( dobrych i złych ). Praktykowanie cnót moralnych dokonuje się przez ascezę. Przy zdobywaniu cnót role pozytywną spełniają także wzorce moralne ( autorytety ). W charakteryzowaniu cnoty ważne znaczenie ma wskazanie umiaru. Mówiąc o zachowaniu umiaru w praktyce cnoty nie chodzi o przeciętność. W rozwoju cnót dostrzega się zjawisko connexio virtutum ( związek cnót ).

Ad IV. 2.) Klasyfikacja cnót.

Cnoty moralne mają uczynić człowieka zdolnym do działania na miarę jego potencjalności. Biorąc pod uwagę rodzaj dobra, które ma być zrealizowane, te usprawnienia klasyfikuje się w następujące grupy:

1. Cnoty naturalno - teologiczne. Przedmiotem ich odniesienia jest Absolut jako dobro najwyższe. W tej grupie wymienia się:

1. mądrość,

2. miłość,

3. nadzieję,

4. religijność

2. Cnoty etyczne, które maja za podmiot dobro moralne

3. roztropność - uzdalnia człowieka do kierowania w życiu umiarem w stosunku do innych cnót ( kierowniczka cnót ) recta ratio agibilium

4. sprawiedliwość - czyni człowieka zdolnym do działania w zakresie współżycia i współpracy z innymi ludźmi. Wymienia się kilka rodzajów:

• zamienna - reguluje relacje między osobami fizycznymi i moralnymi ( instytucje )

• wewnątrz - społeczna :

• legalna ( obowiązki wobec państwa )

• rozdzielcza ( obowiązki państwa wobec obywateli )

• społeczna ( jak mają funkcjonować wobec siebie grupy społeczne )

• międzynarodowa ( reguluje relacje między państwami )

5. męstwo - uzdalnia człowieka do przezwyciężania trudności życiowych

6. umiarkowanie - wprowadza porządek w używanie dóbr zmysłowych zgodnie z naturą ludzką

Ad IV. 3.) Wady moralne.

Wady moralne są to nabyte przez człowieka stałe nastawienia do spełniania aktów moralnie złych. Nabywanie wad moralnych nie wymaga wysiłku. Wadę przyswaja sobie człowiek, gdy nie reaguje na zło. Wady są przejawem słabości moralnej i moralnej klęski. Ostatecznym skutkiem wad jest niszczenie prawości moralnej człowieka. Największym niebezpieczeństwem wady jest doprowadzenie człowieka do niezdolności do rozeznania różnicy między dobrem, a złem. Klasyfikacja wad moralnych dokonuje się w kontekście cnót. Wady są zaprzeczeniem cnót przez nadmiar lub niedobór.

W powiązaniu z cnotami kardynalnymi wskazuje się wady główne: pycha, próżność, chciwość, nieczystość, gniew,

Zadaniem człowieka jest rozpoznać w sobie wady i poprzez praktykę cnót przyczynić się do usuwania ich wpływu na własne życie.

Ad VII.) Podsumowanie.

Etyka - nauka o moralności ma opisać i określić zasady moralności. Jest nauką normatywną.

Etapy rozwoju etyki:

1. scharakteryzowanie podmiotu działania moralnego

2. wyjaśnienie ludzkiego działania ( świadome i dobrowolne ), ich istotne warunki i źródła

3. jakość moralna ludzkiego działania

Moralność to zgodność czynu z wartością moralną

W dalszej analizie pojawiają się trzy aspekty działania moralnego:

1. cel ostateczny działania ludzkiego

2. wartości moralne

3. imperatywy moralne

Cel ostateczny i sens ludzkiego działania opisany jest rozumną natura ludzką. Działanie - reakcja ludzkiej potencjalności - jest ze swej istoty skierowane na cel - dobro. Wyróżniamy cel:

• przedmiotowy - to, co służy doskonałości człowieka

• podmiotowy - doskonałość człowieka

Świat imperatywów moralnych - powinność i upomnienie, konkretyzują się przez prawo naturalne. Te imperatywy zakorzenione są w naturze ludzkiej, która jest naturą rozumną.

Świat wartości moralnych - wartości są tym dobrem, które doskonalą człowieka.

Działanie moralne jest czymś koniecznym, bo wynika z faktu, że człowiek jest bytem potencjalnym. Samo działanie ludzkie musi być wolne. W sposób właściwy dla siebie człowiek odpowiada przez działanie na świat wartości dostosowując do niego swoje działanie. Kieruje się normami moralnymi:

1. prawo naturalne ( norma obiektywna )

2. sumienie ( norma subiektywna )

Moralna klasyfikacja czynu zależy od uzgodnienia czynu z normą. Aby działanie ludzkie dokonywało się w sposób prawidłowy potrzebne jest usprawnienie działania. Dokonuje się ono przez cnoty. Ich praktyka stanowi konieczny warunek i normalna drogę rozwoju osoby.

Człowiek jako istota rozumna i wolna jest odpowiedzialny. Odpowiedzialność jest możliwa, gdyż człowiek jest właścicielem swoich czynów i ponosi za nie konsekwencje. Odpowiedzialność może być wewnętrzna i zewnętrzna.

Moralna wartość czynu - poprzez działanie osoba staje się dobra lub zła. Odpowiedzialność ściśle związana jest z poczytalnością. Określenie stopnia poczytalności wymaga wielu szczegółowych analiz.

Ograniczenia poczytalności związane są ze sferą świadomości lub wolności. W rozstrzygnięciu problemu potrzebna jest wiedza szczegółowa. W tym miejscu dokonuje się przejście do etyki szczegółowej, która ma za zadanie rozstrzygnąć o jakości moralnej czynów jednostkowych, zarówno podmiotowych, jak i przedmiotowych.

Konkretna działalność człowieka dokonuje się w środowisku i stanowi wyraz odpowiedniego odniesienia się człowieka do tego środowiska. z tego powodu w etyce szczegółowej należy wyróżnić działy uwzględniające zachowanie człowieka:

1. zachowanie wobec samego siebie

2. zachowanie wobec innych ludzi

3. zachowanie wobec świata rzeczy

Etyka szczegółowa musi uwzględniać konkretne zachowania w rodzinie, miejscu pracy etc. Z zakresu problemów moralnych związanych z zachowaniem się wobec samego siebie szczególne znaczenie posiada problem szacunku do własnego życia, oraz problem praw przysługujących człowiekowi w środowisku.

W zakresie moralnego życia społecznego - etyka pracy

W zakresie moralnego związku z obecnością człowieka w świecie rzeczy - ochrona środowiska naturalnego.

Etyka szczegółowa powinna bazować na etyce ogólnej oraz naukach szczegółowych. Jej celem jest troska o prawidłowy rozwój moralny indywidualnego człowieka.

Ad VIII.) Wybrane zagadnienia etyki szczegółowej.

Ad VIII. 1.) Moralny aspekt samobójstwa.

Samobójstwo - jest to akt skierowany na własne życie.

W starożytności występowało samobójstwo. Nie było jednak stanowiska wobec niego, choć uważano je za czyn zły moralnie, to dopuszczano samobójstwo w sytuacji nie dającego odwrócić się nieszczęścia, hańby, czy wyroku wydanego przez państwo ( Platon ). Arystoteles - uznawał samobójstwo za czyn moralnie negatywny, ponieważ w jego źródle stoi tchórzostwo, chęć ucieczki od trudności, niechęć zrobienia porządku z czymś. Jest to dla niego akt niesprawiedliwości wobec samego siebie. Nie ma u niego argumentacji teologicznej. Za zrozumieniem samobójstwa traktował Epikur i Seneka. Św. Augustyn - contra, powoływał się w argumentacji na prawo boże. Całe średniowiecze - contra- samobójstwo, to cios w prawo społeczne, Boże i jest to źle pojęta miłość własna. Nowożytność - Hume próbuje zbudować argument za dopuszczeniem samobójstwa. Kant - contra - głosił absolutną wartość ludzkiej egzystencji .XX-wieczny egzystencjalizm ( ateistyczny ) uważa, że możliwe jest samobójstwo. Myśl chrześcijańska - dezaprobata i zakaz samobójstwa. istnieja próby usprawiedliwienia. Np. samobójstwo z poswięcenia lub z racji wspólnego dobra.

W filozofii — dwa rozstrzygnięcia:

1. absolutny zakaz

2. teoria relatywistyczna (sytuacyjna) — widzi zło w samobójstwie, ale dopuszcza jego możliwość w niektórych okolicznościach

O przyjęciu stanowiska decyduje koncepcja człowieka, te koncepcje są wynikiem rozumienia autonomii człowieka.

Ad. 1. tu: moralność jest czymś obiektywnym; obiektywny fundament = Absolut + normy moralne (nie mają być dowolnym tworem człowieka); samobójstwo stoi w sprzeczności z podstawowym prawem i obowiązkiem człowieka, jakim jest ochrona i zachowanie życia ludzkiego.

Ad. 2. tu: u podstaw przekonanie, że moralność jest tworem człowieka.

Samobójstwo stanowi z istoty akt zagłady własnego bytu. Jest to zamach na fundamentalną wartość egzystencjalną, niesie ze sobą stworzenie pustki.

Motywy: Jakie dobro ma na uwadze popełniający samobójstwo?

Np. klęska życiowa: nadmiar ludzkich cierpień, zawody — samobójstwo z rezygnacji. Inna postać samobójstwa — z poświęcenia — czyny wypływające z pragnienia realizacji wzniosłych celów: politycznych, ekspijacyjnych, służba idei. Pierwszym motywem w samobójstwie z poświęcenia nie jest samozniszczenie. Przy tym samobójstwie egzystencja nie traci swej wartości, jest podporządkowana czemuś wyższemu. W samobójstwie z rezygnacji — przejście ze stanu cierpienia do nie cierpienia.

W ocenie moralnej samobójstwa należy jeszcze uwzględnić okoliczności i sposoby zaistnienia. Wyróżniamy 4 sytuacje:

1. bezpośrednie samobójstwo;

2. pośrednie (okazyjne);

3. narażenie się na pewną śmierć;

4. narażenie się na prawdopodobną śmierć;

W filozofii tomistycznej wyznacznikiem w ocenie moralnej jest osoba ludzka, która na mocy treści swego człowieczeństwa jest sama wartością etyczną i źródłem wartości innych — osoba ludzka jest suwerenną wartością — nie może być podporządkowana czemuś innemu.

Przy samobójstwie pośrednim, gdy wprost nie jest zamierzona utrata życia, należy oceniać samobójstwo według dobra co do którego nastąpiło.

Ocena negatywna: samobójstwo z rezygnacji (nie stanowi faktycznego wyzwolenia od zła, tworzy nową postać zła). Moralne zwycięstwo polega na męstwie. Cierpienie podjęte z godnością, nie tylko z racji religijnych, stanowi środek rozwoju człowieka. Może stać się drogą do dobra prawdziwego a nie pozornego.

Ad VIII. 2.) Moralny charakter aktywności seksualnej

Człowiek jest istotą psycho-fizyczną. W jego strukturze fizycznej - zróżnicowanie płciowe - zróżnicowanie działania. Płeć somatyczna ma swój wpływ na psychikę i działanie człowieka.

Pytanie o kryteria według których dokonuje się rozróżnienia czynów na dobre i złe w tej dziedzinie. Należy mieć na uwadze:

1. podmiot działający a także podmiot, na który jest skierowane działanie; tu: zawsze osoba, która ma swoją godność i przynależne jej prawa

2. sens płciowości w strukturze i życiu człowieka: określenie tego dokonuje się w łączności z podmiotem - zawsze jest to właściwość osoby i ma sens w kontekście jej życia; inaczej: sprowadzenie do biologizmu.

Rozróżniamy trzy funkcje płciowości w kontekście życia osoby:

1. przekaz życia

2. tworzenie więzi międzyosobowych

3. dostarczanie przyjemności

Tworzenie więzi to efekt miłości erotycznej, która choć ma podkład biologiczno-psychiczny nie może być wyjęta spod norm moralnych. Uwarunkowania biologiczne nie decydują o wartości czynu ale trzeba zawsze uwzględniać wartość osoby. Dopiero wtedy może być mowa o tworzeniu miłości. Elementami specyfikującymi miłość erotyczną są właściwości osoby umiłowanej. Atrakcyjność seksualna nie może być wzięta sama w sobie. Miłość erotyczna nie dotyczy zespołu cech, ale osoby, która owe cechy posiada. Milość erotyczna realizuje się w kontekście miłości pożądawczej, która musi uwzględnić autonomiczną wartość osoby, by nie zwyciężyły cele hedonistyczne i utylitarne. Miłość erotyczna powinna charakteryzować się wiernością i bezinteresownością. Dopiero wtedy może być mowa o przyjemności. Inaczej życie seksualne może być przyczyną niedorozwoju.

Relatywna i permisywna etyka głosi swobodę seksualną i wolność miłości. Absolutna, antypermisywna - oparta na prawie naturalnym, przyjmuje ideę osoby za podstawę działalności seksualnej.

W etyce tradycyjnej - podstawowe kryterium wartościowania to przekaz życia (miłość erotyczna - rzecz drugorzędna). W etyce współczesnej na pierwszym miejscu jest miłość jako czynnik konstytuujący sens zachowań ludzkich. Nie znaczy to, że niedocenia się przekazu życia. Pozytywną wartość moralną mają te działania, które realizują ideał miłości erotycznej zintegrowanej z pełnym sensem płciowości.

Działalność seksualną człowieka można sklasyfikować w grupach.

1. działania idące po linii natury biologiczno-osobowej (należą te działania, w które zaangażowane są osoby płci przeciwnej)

2. działania idące przeciw naturze (gdy partnerzy są tej samej płci, działania autoseksualne)

Działania 1. mogą być pozytywne i negatywnie ocenione. Działania 2. tylko negatywnie. Należy też uwzględnić osobne uwarunkowanie podmiotów poszczególnych działań.

Sfera zachowań autoseksualnych. Wobec własnej płciowości człowiek zobowiązany jest do szacunku. Chodzi o akceptację własnej płciowości. Związane jest to z właściwie pojętą miłością własną. Działania podejmowani w tej sferze muszą iść po tej linii. Czynami nie zgodnymi z tą normą są:

1. kastracja, sterylizacja, które są wymierzone przeciwko sensowi płciowości;

2. ipsacja, gdzie zło płynie jak wyżej;

W ocenie zachowań heteroseksualnych.

Negatywnie ocenia się: wykorzystywanie nieletnich, kontakty pozamałżeńskie, gwałt i prostytyucja, a także antykoncepcja.Dziedzinę płciowości doskonalą: umiarkowanie i czystość.

3

16

---