ETYKA ZAWODU

LITERATURA

Obowiązkowa:

Lp.	Autor i Wydawca	Tytuł	Rok wydania
1.	Chryssides G. D., Kaler J. H. (red.), Wyd. Naukowe PWN	Wprowadzenie do etyki biznesu	1999
2.	Dietl J., Gasparski W. (red.), Wyd. Naukowe PWN	Etyka biznesu	2002
3.	Filek J., Wyd. AE w Krakowie	Wprowadzenie do etyki biznesu	2001
4.	Garparski W., Dietl J. Wydawnictwo Naukowe PWN	Etyka biznesu w działaniu. Doświadczenia i perspektywy	2001
5.	Jackson J., Wyd. Naukowe PWN	Biznes i moralność	1999
	Kamiński J., TOWARZYSTWO NAUKOWE PRAKSEOLOGII	Negocjacje jako proces etyczny, Biuletyn informacyjny Zespołu Etyki Biznesu	Listopad, 2002
6.	Konieczny F., Wydawnictwo Antyk	Zwierzchnictwo moralności	2006
7.	MacIntyre A., PWN	Etyka i polityka,	2009
8.	Ricoeur, P., Wyd. PAX	Symbolika zła	1986
9.	Stróżowski W.,	Szkice z filozofii człowieka	2002
10.	Ślipko T., Wydawnictwo WAM	Zarys etyki ogólnej	2004
11.	Ślipko T., Wydawnictwo WAM	Zarys etyki szczegółowej. Tom II. Etyka społeczna.	2005
12.	Taylor C., PWN	Źródła podmiotowości. Narodziny tożsamości nowoczesnej	2001
13.	Walzer M., Fundacja Aletheia	Interpretacja i krytyka społeczna	2002
14.	Wojtyła K., Instytut JP KUL	Człowiek w polu odpowiedzialności	1991

Dodatkowa:

Lp.	Autor i Wydawca	Tytuł	Rok wydania
1.	Bazerman, M.A. Neale, Polskie Towarzystwo Psychologiczne	Negocjując racjonalnie	1997
2.	Gogacz M., Wyd. B.R.J. NAVO	Wprowadzenie do etyki chronienia osób	1995
3.	Gruszecki T., PWN	Współczesne teorie przedsiębiorstwa	2002
4.	Gruszecki T., w: Jan Paweł II, Centesimus annus. Tekst i komentarze, F. Kampka, C. Ritter (red.), RW KUL	Przedsiębiorstwo (firma) i rynek we współczesnej ekonomii i nauce społecznej Kościoła	1998
5.	Kalka K., Wyd. EWSH	Od rozumienia do postępowania	2000
6.	Nierenberg G. I., Studio Emka	Sztuka negocjacji - jako metoda osiągania celu	1998
7.	Porębski Cz., Wyd. Znak	Czy etyka się opłaca? Zagadnienia etyki biznesu	1997
8.	Ricoeur P. Znak	Drogi rozpoznania	2004
9.	Rummel-Syska Z., PWN	Konflikty organizacyjne. Ujęcie mikrospołeczne	1999
10.	Sternberg E., Wyd. Naukowe PWN	Czysty biznes. Etyka biznesu w działaniu	1998
11.	Tatarkiewicz W., Wydawnictwo Naukowe PAN	Historia filozofii t. 1-3	2003
12.	Tischner J., Znak	Myślenie według wartości	1982

1. ETYKA OGÓLNA

PODSTAWOWE POJĘCIA ETYKI

Etyka - dział filozofii, teoretyczna nauka o moralności z punktu widzenia dobra i zła.

Celem etyki jest:

• dochodzenie do źródeł powstawania moralności,

• badanie efektów jakie moralność lub jej brak wywiera na ludzi

• oraz szukanie podstawowych przesłanek filozoficznych, na podstawie których dałoby się w racjonalny sposób tworzyć zbiory nakazów moralnych.

Moralność -zbiór zasad (norm), które określają co jest dobre (prawidłowe, nieszkodliwe), a co złe (nieprawidłowe, szkodliwe).

Moralność można definiować jako sposób postępowania jednostki ludzkiej przyjęty pośród większości za normę, będąca częścią dziedzictwa kulturowego danej organizacji kulturowej, która wywołuje negatywne lub pozytywne emocje innych jednostek, nie jest z sprzeczna lub jest z naturą człowieka oraz nie jest szkodliwa lub jest z punktu widzenia organizacji kulturowej danej społeczności.

Źródłem moralności jest codzienne życie. Etyka jest czymś zastanym w danym środowisku, danej społeczności.

Zasady moralne przyjmują często formę zdań rozkazujących lub zakazujących, rzadziej oznajmujących. Przykładem zasady moralnej jest np. zakaz "nie zabijaj". Większość ludzi ma zasady moralne głęboko zinternalizowane (wpojone w swój system indywidualny, podświadomość, duszę) w trakcie procesu wychowawczego i często w ogóle nie zastanawia się nad ich pochodzeniem (szczególnie, gdy są to nakazy religijne).

Zasady etyczne w odróżnieniu od moralnych są ogólnymi, filozoficznymi twierdzeniami, wynikającymi z danego światopoglądu - przyjętego systemu pojęciowego (w niektórych wypadkach również religijnego). Na ich bazie można tworzyć konkretne nakazy i zakazy moralne. Często zdarza się tak, że różne zasady etyczne prowadzą do tych samych zasad moralnych.

Prawo - to system norm prawnych, czyli ogólnych, abstrakcyjnych i jednoznacznych dyrektyw postępowania, które powstały w związku z istnieniem i funkcjonowaniem państwa lub innego uporządkowanego organizmu społecznego, ustanowione lub uznane przez właściwe organy władzy odpowiednio publicznej lub społecznej i przez te organy stosowane, w tym z użyciem przymusu.

Prawo to zapis norm ustalonych przez prawodawcę.

Deontologia - etyka prywatna, etyka aplikowana, to nauka o zasadach, normach i powinnościach, obowiązujących w danej profesji, zawodzie.

Reguły deontologiczne formułowane są ze szczególnym uwzględnieniem aspektu moralnego, ale za podstawę mają prawo handlowe, cywilne lub administracyjne. Nakazy takiego kodeksu mają charakter imperatywu ustalanego przez oficjalne władze (w wypadku zawodów o wysokim stopniu zorganizowania) lub przez obyczaj (kiedy brak oficjalnej kodyfikacji - w przypadku zawodów mniej zorganizowanych) i odnoszą się do rozwiązań w konkretnych sytuacjach danego zawodu.

Wartości - ustalone sposoby postępowania (cechy, cnoty) użyteczne w danej społeczności. Wartości pełnią rolę kryteriów wyboru dążeń ogólnospołecznych, są standardem integracji jednostki ze społeczeństwem, różnicują społeczną sferę osobowości ludzkiej.

Metaetyka - jeden z głównych działów etyki. Obejmuje ona nawet zagadnienia wolności woli, odpowiedzialności moralnej i przedmiotu oceny etycznej, lecz włącza je przede wszystkim od strony znaczenia uwikłanych w te zagadnienia podstawowych pojęć, poddając te pojęcia subtelnej analizie logicznej.

Metaetyka pragnie zrozumień język i sposoby argumentacji występujące w pewnych postawach moralnych.

Kazuistyka - nauka o moralności polegająca na tym, że każdy przypadek rozpatruje się oddzielnie. Analiza poszczególnych przypadków ma doprowadzić do osiągnięcia, zdobycia, jakiejś mądrości praktycznej.

Cnota (virtus, arete) - pozytywna cecha moralna, trwała możliwość, dyspozycja jednostki do przestrzegania zasad moralnych.

Cnota uważana jest przez różne koncepcje etyczne za najwyższe dobro. Składające się na nią cechy charakterologiczne budują ideał moralny człowieka, są kryterium idealnego życia, np. cnoty kardynalne.

CNOTY KARDYNALNE

Roztropność - cnota moralna, która polega na nawyku właściwego decydowania o tym, co w danym momencie należy czynić. W miarę kierowania samym sobą, nabywa się także zdolności do kierowania innymi osobami lub sprawami.

Człowiek roztropny korzysta z rozumu, który powinien dostarczać elementów osądu czy też kryteriów oceny. Potrafi też zasięgnąć rady u innych.

Sprawiedliwość -jest cnotą moralną, która polega na stałej i trwałej woli oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy. W stosunku do ludzi uzdalnia ona do poszanowania praw każdego i do wprowadzania w stosunkach ludzkich harmonii, która sprzyja bezstronności względem osób i dobra wspólnego.

Umiarkowanie - cnota moralna, która polega na używaniu rozumu dla panowania nad własnymi instynktami i potrzebami. Oznacza umiejętność korzystania z dóbr materialnych zgodnie z ich celem. Zapewnia panowanie woli nad popędami. Stawia pragnieniom pewne granice.

Męstwo - cnota moralna, która polega na umiejętności podjęcia dobrej decyzji mimo niesprzyjających uwarunkowań, zarówno wewnętrznych jak i zewnętrznych. Cnota męstwa czyni zdolnym do stawienia czoła próbom i narażenia się na nieprzyjemne konsekwencje, w imię wyższych wartości.

Można wyróżnić męstwo fizyczne, uzdalniające do stawienia czoła cierpieniu czy niebezpieczeństwa śmierci, a także męstwo moralne, którym można wykazać się wobec możliwości hańby, zgorszenia czy zniewag.

PRZEGLĄD SYSTEMÓW ETYCZNYCH

HERAKLIT

Mądrość polega na poznaniu logosu (rozumu świata) i myśleniu zgodnym z jego prawami. Poświęcił więcej uwagi introspekcji, krytykował m.in. poznanie zmysłowe ("złymi świadkami są zmysły i uszy").

Wyróżnił dwa typy moralności: moralność tłumu (przeciętną) i moralność mędrca (wyższą).

Tłum przedkłada zdrowie nad chorobę, ciepło nad zimno, radość nad smutek i skarży się, gdy chory, gdy mu zimno i smutno. Mędrzec zaś wie, że przeciwieństwa są potrzebne, że zło czyni dobro przyjemnym, a głód każe cenić nadmiar.

DEMOKRYT

Demokryt oddzielał czyny moralne od tych, które są spełniane pod przymusem, pod naciskiem innych lub dla przypodobania się innym.

Najwyższym dobrem jest zadowolenie, a środkiem pozyskania go - rozum. Zadowolenie jest to stan harmonii, ciszy, spokoju ducha. Osiąga się go przez umiar, gdyż zarówno brak, jak i nadmiar powodują w duszy wzruszenia, które naruszają spokój ducha. Kierownikiem postępowania ma być rozum. Rozkosze zmysłowe są krótkotrwałe, zaś rozkosze umysłowe mają w sobie coś nieśmiertelnego.

SOKRATES

1. Cnota jest dobrem bezwzględnym. Jest zaletą zawsze i wszędzie. Wywodzi się z natury rzeczy, a nie z ustanowienia ludzkiego. Jest powszechna. Dla dóbr moralnych należy poświęcić dobra niższe i pozorne (zdrowie, bogactwo, sława) - tzw. moralizm.

2. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem. Pożytek zależny jest od dobra. Tylko to, co dobre, jest naprawdę pożyteczne. Czyn jest niezawodnie dobry, gdy wynika z niego pożytek. Szczęście związane jest z cnotą, bo z cnoty wynika. Szczęśliwy jest bowiem ten, kto posiada największe dobro, a największym dobrem jest cnota.

3. Cnota jest wiedzą. Wszelkie zło pochodzi z nieświadomości: nikt umyślnie i ze świadomością nie czyni zła. Dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma więc powodu by ktoś, kto je zna, nie czynił go. Wiedza (na temat istnienia dobra) jest wtedy warunkiem dostatecznym cnoty. Jeśli wiedza nie wystarcza do cnoty, to musi być powierzchowna i niezupełna. Jest to wiedza etyczna, która opiera się nie na teoretycznym roztrząsaniu, lecz na praktycznym rozsądku (tzw. intelektualizm etyczny). Cnota, jako wiedza nie jest wrodzona, można ją nabyć, przez to od nas samych należy, czy ją posiadamy. Wiedzę należy przekazywać innym. Cnota jest jedna - wszystkie cnoty są wiedzą, więc w istocie są jednym i tym samym.

ARYSTYP Z CYRENY

Znane są nam tylko nasze stany, a te są albo przyjemne albo przykre - co jest ich jedyną właściwością. Dlatego przyjemność jest jedynym dobrem a przykrość jednym złem. Przyjemność jest stanem chwilowym, trwającym tylko, póki działa bodziec. Taka chwilowa przyjemność jest celem życia. Szczęście to tylko zespół częściowych przyjemności. Przyjemności są tylko natury cielesnej. Przyjemność jest stanem pozytywnym - brak cierpienia nie jest przyjemnością, niezbędna jest aktywność. Przyjemności różnią się tylko intensywnością, natomiast nie różnią się między sobą jakością.

Cnota jest cenna jedynie w miarę dostarczanej przez nią przyjemności. (skrajny hedonizm).

PLATON

Cnota nie zależy tylko do rozumu. Cnota to ład i harmonia i duszy, a że jest ona złożona z trzech części, każdej części odpowiada cnota:

• mądrość jest cnotą części rozumnej;

• męstwo jest cnotą części impulsywnej;

• panowanie nad sobą jest cnotą części pożądliwej.

Ponadto potrzebna jest czwarta cnota - sprawiedliwość, która spaja wszystkie części duszy i utrzymuje w nich ład, aby każda spełniała swoje zadanie.

Sama wiedza i cnota nie czynią życia ludzkiego pełnym i doskonałym. Wiedza bez radości jest tak samo niedoskonała jak radość bez wiedzy. Nie każda jednak radość zasługuje, aby o nią zabiegać. Ta, którą dają zmysły, jest zmieszana ze złem i cierpieniem. Czysta radość płynie z piękna, wiedzy i harmonijnego życia.

Istota Platońskiej etyki tkwi w jego idealistycznym poglądzie na świat. Jak byty, tak i dobra (wartości) rozdzielał na dwa światy: realny i idealny.

Dobra stanowią hierarchię. Szczytem hierarchii nie jest żadne dobro realne, lecz dobro idealne: idea dobra. Dobra realne są natomiast początkiem i nieuniknionym etapem w drodze do szczytu.

Dążeniem duszy do osiągnięcia i wiecznego posiadania dobra jest miłość. Pierwszym przedmiotem miłości są dobra realne, np. piękne ciała. Z czasem rodzi się w duszy świadomość, że piękno dusz jest większe niż ciał i przedmiotem miłości stają się piękne myśli i czyny. Później przychodzi zrozumienie, że jeśli przedmioty są piękne, to dlatego, że mają w sobie piękno. Przedmiotem miłości staje się piękno w ogóle, a w efekcie, piękno wieczne - idea piękna (cele są transcendentne).

ARYSTOTELES

Nie ma innego dobra niż realne. Cele powinny być osiągalne. Normy można wyprowadzić z realnej natury człowieka.

Cele ludzkości są różnorodne, ale są między nimi wyższe i niższe. Wyższe są te, do których niższe są środkami. Łańcuch celów nie idzie w nieskończoność - istnieje cel najwyższy, który do niczego nie jest środkiem. Taki cel, jest najwyższym dobrem osiągalnym. Jest nim eudajmonia (doskonałość jednostki, optimum, jakie człowiek przy swej naturze może osiągnąć). Eudajmonia leży w działaniu rozumu. Działalność rozumu obejmuje dwie dziedziny: poznania i życia praktycznego. Odpowiednio dwojakie są też zalety człowieka rozumnego: cnoty dianoetyczne (mądrość, rozsądek) i cnoty etyczne (hojność, męstwo).

Cnót jest tyle, ile właściwych człowiekowi czynności, bo każda czynność ma swoją cnotę, np. gdy ma do czynienia z dobrami zewnętrznymi, cnotą jest hojność, gdy ma do czynienia z lękiem , cnotą jest męstwo. Lęk sam z siebie nie jest zły, zaś zły może być stosunek do niego, pozbawiony intencji moralnej i niezgodny z rozumem (np. ktoś lęka się w sytuacji, która tego nie wymaga, lub zachowuje kamienną twarz, w sytuacji, która lęku wymaga). Trafnym stosunkiem do lęku jest męstwo, które jest środkiem między tchórzostwem a zuchwalstwem, podobnie jak hojność jest środkiem między skąpstwem a rozrzutnością. W każdej dziedzinie można znaleźć środek. Stąd definicja cnoty, jako usposobienia zachowującego środek.

Cnoty czynią zadość potrzebom rozumu. Ale człowiek jest także istotą cielesną. Zaspokojenie potrzeb cielesnych, wymaga także zewnętrznych warunków, które nie są jednak w rękach człowieka. Dlatego sama cnota nie może zagwarantować eudajmonii. Nad życiem więc praktycznym człowiek nie jest w stanie całkowicie zapanować, życie zaś czysto teoretyczne, które zagwarantowałoby eudajmonię, jest dlań niedostępne.

STOICY

Przekonanie o łączności szczęścia i cnoty. Szczęścia nie można być pewnym, póki jest zależne od zewnętrznych okoliczności. Są tylko dwie drogi, by je sobie zapewnić: albo zewnętrzne okoliczności opanować albo uniezależnić się od nich. Ich opanowanie jest niewykonalne, dlatego jedyną ścieżką staje się uniezależnienie. Jeśli nie można zapanować nad światem, należy zapanować nad sobą, stąd wzywanie do wyrzeczenia. Aby wszystko mieć, należy się wszystkiego wyrzec. Jednostka powinna dbać o dobra wewnętrzne, które tylko od niej zależą. Takim dobrem jest cnota.

Ceniąc cnotę, człowiek uniezależnia się od zewnętrznych okoliczności i zapewnia sobie szczęście.

Natura jest rozumna, harmonijna i boska. Największą doskonałością człowieka jest dostosowanie się do tej powszechnej harmonii. Życie powinno być zgodne z naturą w ogóle, bo jedno prawo rządzi naturą, nie wyłączając człowieka. Na takim, zgodnym z naturą życiu, polega cnota. Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z naturą to jedno i to samo.

Życie cnotliwe jest życiem wolnym. Wprawdzie we wszechświecie istnieje konieczność, ale nie wyklucza ona wolności.

Życie zgodne z naturą jest zarazem zgodne z rozumem, gdyż on, nie namiętność stanowi naturę człowieka. Rozum jest łącznikiem między cnotą ludzka a prawem natury.

Cnota jest dobrem jedynym. Bogactwo i sława, mogą być złe użyte, zatem dobrami nie są.

Cnota jest jedna i niepodzielna. Cnota jest dobrem, które cechuje samowystarczalność. Do szczęścia i doskonałości nie potrzeba nic poza cnotą. Poza cnotą i jej przeciwieństwem - złem, wszystko jest obojętne (nie wzbudzają pożądania, ani wstrętu). Bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, zdrowie i życie - są nietrwałe i znikome, nie potrzebne do szczęścia.

EPIKUR

Szczęście jest największym dobrem. Polega ono na doznawaniu przyjemności, a nieszczęście na doznawaniu cierpień.

Do szczęścia wystarczy brak cierpienia. Brak cierpienia jest bowiem odczuwany jako przyjemność. Człowiekowi jest z natury dobrze. Naturalny stan człowieka, gdy nie spotyka go nic dobrego i nic złego jest stanem przyjemnym - sam proces życia, samo życie jest radością.

Życie jest dobrem jedynym, jakie naprawdę jest nam dane na własność.

W porównaniu z naturą, która jest nieskończona i trwała, życie ludzkie jest tylko epizodem. Dlatego dobro (życie) jakie posiadamy, trzeba ocenić i użyć od razu, bo jest przemijające i jednorazowe i trzeba go użyć docześnie.

Radość życia jest głównym składnikiem szczęścia, ale nie jedynym. Istnieją przyjemności powodowane przyczynami zewnętrznymi. By je osiągnąć należy: mieć potrzeby i muszą być one zaspokojone.

Przyjemności pozytywne są dwojakiego rodzaju: fizyczne i duchowe. Cielesne są bardziej zasadnicze, gdyż duchowe nie mogłyby istnieć bez nich, są bowiem związane z podtrzymywaniem życia. Mimo to, to dobra duchowe są wyższe (obejmują teraźniejszość, a dzięki wyobraźni, także przeszłość i przyszłość).

Nie istnieją jakościowe różnice między przyjemnościami. Nie ma przyjemności mniej lub bardziej szlachetnych, są tylko mniej lub bardziej przyjemne.

Do szczęścia niezbędny jest również rozum, aby trafnie wybierać przyjemności.

SCEPTYCYZM

Nie ma nic takiego, co przez wszystkich było uznane za dobro. Nikt nie wie co to jest dobro i nikt nie potrafi go zdefiniować. Nie ma nic takiego, co by z natury było dobre - żadne zaś z dóbr nie daje wszędzie i zawsze poczucia dobra.

Dobro, a także i zło, są tak samo niepoznawalne jak Bóg, przyroda czy figury matematyczne - każdy ma o nim inne mniemanie a jedyną słuszną wobec niego postawą jest powstrzymanie się od sądu.

W życiu należy kierować się tym, do czego skłaniają naturalne popędy i obyczaje. W życiu praktycznym nie potrzeba pewności, wystarcza rozsądne prawdopodobieństwo (probabilizm).

FILON

Człowiek jak istota cielesna należy do najniższych tworów w drabinie bytów, ale zadaniem jego jest dojść do jej szczytu. Celem człowieka jest łączność z Bogiem. Etyka uczy, jak dostać się na szczyt.

Cel ten przyrodnimi ludzkimi środkami ziścić się nie da. Jest osiągalny tylko przez boską część duszy, przez rozum, i to tylko w chwilach, gdy jest on wyzwolony z ciała - w stanach ekstazy i kontemplacji.

PLOTYN

Zasadą bytu, tym co istnieje naprawdę jest Jednia - doskonała i prosta substancja, która jest niepoznawalna, gdyż każda próba jej poznania prowadziłaby do wyszczególnienia jej własności i powstania rozróżnienia: Jednia - własności, co przeczyłoby jej prostocie. Jednia kontempluje samą siebie i emanuje z siebie hierarchicznie kolejne szczeble bytu - hipostazy.

Powyżej cnót kardynalnych, wymienionych przez Platona, znajdują się cnoty oczyszczające oraz cnoty najwyższe, które upodabniają dusze do Boga.

ŚW. AUGUSTYN

Świat jest znikomy wobec Boga, niemniej jest Jego dziełem i dlatego jest dobry. „Cokolwiek istnieje, o ile istnieje, jest dobrem"; wszystko, nawet materia ma swoje miejsce w porządku świata.

Świat jest objawem najgłębszej istoty boskiej, wszystko w nim jest pełne cudu. Jedynie

przyzwyczajenie stępiło w nas poczucie cudu.

W ocenie świata, w sprawie dobra i zła, leżała główna trudność filozofii Augustyna. Z jednej strony świat, jako dzieło i objaw Boga, nie może nie być dobry. Jednak z drugiej strony istnienie zła jest niewątpliwe (manicheizm - świat jako arena walki między dobrem a złem).

Konfliktu, zaproponowane przez Augustyna, stworzyło podwaliny chrześcijańskiej

„teodycei", czyli obrony doskonałości stworzenia.

Zło nie należy do przyrody lecz jest dziełem wolnych stworzeń. Zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra; nie ma absolutnego zła, jak jest

absolutne dobro. Istoty wolne czynią źle wtedy, gdy nie czynią dobrze, gdy odwracają się od dobra lub zwracają ku dobru mniejszemu zamiast ku większemu, np. pycha - to chęć wystarczenia sobie bez Boga;

pożądliwość - to zabieganie o rzeczy przemijające i pozbawione rzeczywistej wartości.

Zło nie psuje harmonii świata, przeciwnie, jest do

niej potrzebne. Ukaranie grzesznych tak samo należy do niej, jak nagrodzenie świętych. Bóg wolał stworzyć większe dobro ze złem niż mniejsze bez zła. To wystarcza do obrony doskonałości boskiego dzieła.

Właściwością poglądów etycznych Augustyna było, że złu przypisywały inne pochodzenie niż dobru. Zło pochodzi od człowieka, dobro - od Boga, czyli zło jest rzeczą przyrody, a

dobro - rzeczą łaski. Dobrzy są jedynie ci, co

dostąpili laski; są więc dobrzy nie z siebie, lecz z laski Bożej. Łaski zaś dostąpili nie zasługując na nią. Łaska jest „dana darmo" i nie byłaby łaską, gdyby była udzielana za zasługi. Człowiek jest tedy odpowiedzialny za zło, ale nie za dobro. Tak przepołowiona jest etyka Augustyna; jedna jej połowa jest wyrazem najdalej idącego supranaturalizmu: bez łaski człowiek nie może dobrze czynić, a na łaskę nie może zasłużyć.

ŚW. TOMASZ Z AKWINU

Ostatecznym celem życia jest szczęście pojmowane zgodnie z teocentryczną i

intelektualistyczną filozofią, jako poznanie, ale poznanie Boga. Poznanie bowiem jest

najwyższą funkcją człowieka, Bóg zaś najdoskonalszym przedmiotem poznania.

Bóg jest ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich.

W analizie życia moralnego uwzględnia nie tylko ostateczny cel, lecz i cele bliższe, a

przez to przy ogólnej teocentrycznej postawie znajdował miejsce na badania empiryczne. W badaniach tych wzorował się na Arystotelesie, a zespoliwszy jego subtelne pojęcia etyczne z chrześcijańską postawą wobec życia, stworzył swój system etyki.

WILLIAM OCKHAM

W etyce dowody nie istnieją. Ockham twierdził, że wola Boża jest jedyną racją dobra moralnego, a żadne prawa obiektywne nie ograniczają Jego wszechmocy; mógłby inne rzeczy uznać za dobre i wtedy inne byłyby dobre.

KARTEZJUSZ

Afekty są wywoływane przez przedmioty zewnętrzne, bezpośrednio zaś przez „siły życiowe", rezydujące we krwi; siły te u różnych osobników, zależnie od ich temperamentu, wytwarzają różne afekty.

Kartezjusz miał afekty za fakty dodatnie, jako że są celowymi urządzeniami, skłaniającymi nas normalnie do tego, co użyteczne, a odwodzącymi od tego, co szkodliwe.

Uważał, że panowanie nad afektami i utrzymywanie ich w granicach użyteczności jest podstawą etyki.

THOMAS HOBBES

Występował przeciw tradycyjnej od Arystotelesa tezie, że człowiek z natury jest istotą społeczną. Przeciwnie, z natury i instynktu każdy zajmuje się wyłącznie własnymi sprawami; każdy kocha jedynie siebie, każdy jest egoistą. Jedynym celem jest zachowanie samego siebie, jedynym dobrem własne dobro. Każda rzecz jest dobra, jeśli służy

celom jednostki, a jednocześnie może być zła dla innej jednostki, z której interesami jest w niezgodzie. Inna miara dobra i zła nie istnieje. Więc też każdy z natury rzeczy usiłuje wszystko, czego domaga się jego egoizm, osiągnąć dla siebie i jeśli trzeba, wywalczyć. Nie ma praw ani obowiązków, które by go ograniczały; ile wywalczy, zależy tylko od jego sił. Stąd zasada walki wszystkich przeciw wszystkim (Homo homini lupus).

BARUCH SPINOZA

Spinozę uważa się za jednego z największych etyków, gdyż stworzył on pierwszy w historii system, w którym pojęcia "dobra" i "zła" nie są traktowane jak niezależne byty, lecz jako relacje między innymi bytami.

Spinoza zauważył, że nie ma rzeczy, które są zawsze dobre lub zawsze złe, lecz że ich wartość etyczna zawsze zależy od relacji, w jakich się znajdują w stosunku do danego człowieka.

Zło i dobro nie są więc wewnętrznymi cechami ludzi, lecz również wynikają z relacji między nimi. Jeden i ten sam człowiek może równocześnie czynić dobro jednemu człowiekowi i zło drugiemu. Praktycznie każde zdarzenie między ludźmi ma taki charakter - gdyż zawsze można znaleźć tych, którzy na tym zyskają i tych, którzy na tym stracą. (relatywizm etyczny).

DAVI D HUME

Umysł przeżywa nie tylko wrażenia i idee, ale także namiętności, uczucia i akty woli. Pierwsze są przedmiotem filozofii poznania, drugie filozofii moralnej. Uczucie jest podstawowym faktem filozofii moralnej. Uczucia moralne nie są proste i pierwotne. Nie są egoistyczne - zachowanie się ludzi przemawia stanowczo przeciw temu. Przeciwnie, pierwotne jest uczucie sympatii. Sympatia nie jest wyrozumowaną zasadą moralną, lecz naturalnym, biologicznym zjawiskiem solidarnego reagowania. Jest postawą pierwotną, podczas gdy zajmowanie się sobą jest zjawiskiem wtórnym; nawet własne czyny oceniamy moralnie ze stanowiska sympatii dla innych.

LORD SHAFTESBURY

Czyny moralne wzbudzają wśród ludzi taki sam podziw i upodobanie, jak i piękno. Moralność jest pokrewna pięknu. Istota piękna leży w harmonii; więc również w harmonii leży istota dobra. Jako, że przyroda była harmonijna, ,wszystko, co należy do natury, jest dobre; dobra jest każda istota, która postępuje wedle skłonności naturalnych. Złe są jedynie skłonności nienaturalne, skierowane ku niczyjej korzyści, a zwłaszcza skierowane ku czyjejś krzywdzie, jak złość, lub okrucieństwo.

Cnota, odstępna tylko człowiekowi, polega na harmonii, na odpowiednim ustosunkowaniu wszystkich naturalnych skłonności, egoistycznych i społecznych, na utrzymaniu

proporcji między prawami jednostki i prawami społeczeństwa.

LA METTRIE

La Mettrie twierdził, że jeśli nawet Bóg istnieje, to nie wynika stąd obowiązek kultu ani jakiegoś szczególnego trybu życia. Za ateizmem - oprócz argumentów teoretycznych przytaczał też praktyczne: ludzkość nie będzie szczęśliwa, póki nie wyzbędzie się religii. Społeczeństwo złożone z ateistów jest nie tylko możliwe, jak to wywodził Bayle, ale jest ideałem, do którego należy dążyć dla dobra ludzkiego.

Dobrem jest rozkosz. Celem człowieka jest używać życia, a używa się go tylko zmysłami.

HELVETIUS

Kto zmierzając do własnego interesu szkodzi innym, ten jest zły, a kto służy jednocześnie

interesom innych, ten jest dobry. Była to odpowiedź utylitaryzmu, którą on przeszczepił na kontynent.

Interes ogółu był dlań normą; to i tylko to jest uprawnione, co mu służy.

J. J. ROUSSEAU

Właściwą, najgłębszą zdolność człowieka Rousseau widział nie w rozumie, lecz w uczuciu. Nim też - wbrew temu, co czyni zwyrodniała przez cywilizację ludzkość - należy kierować się we wszelkich okolicznościach.

Człowiek zdolny jest zbudować naturalną etykę i religię, ale musi oprzeć je nie na rozumie, jak tego chcą filozofowie i teologowie, lecz na sumieniu. Sumienie, nie rozum, uczy, co słuszne i dobre. Ono jest „boskim instynktem nieśmiertelnym, niebiańskim głosem".

IMMANUEL KANT

Dotychczasowa filozofia stawiała sobie za cel dowiedzenie istnienia Boga oraz nieśmiertelnej duszy, aby na tych podstawach ufundować powszechnie obowiązujące zasady etyczne. Żaden jednak dowód na istnienie bytu transcendentnego nie był odporny na krytykę. Nie sposób wykazać, że idee te faktycznie istnieją, ale można założyć, iż tak jest, i budować system etyczny na tych postulatach. Kant, zamiast dowodzić istnienia duszy czy Boga, zadowolił się postulowaniem faktów ich istnienia.

Rozum czysty (teoretyczny) nie jest w stanie uporać się z problemami metafizycznymi. Może się nimi zająć natomiast kolejna instancja poznawcza - rozum praktyczny. Rozum teoretyczny wytwarza idee - rozum praktyczny operuje na postulatach.

Największe znaczenie ma tak zwany imperatyw kategoryczny, czyli bezwzględny nakaz. Głosi on: Postępuj wedle takich tylko zasad, co do których możesz jednocześnie chcieć, żeby stały się prawem powszechnym.

Jest to jedyna zasada moralna, jaką Kant przyjmuje. Ma ona charakter formalny: nie mówi, co robić i jak - podaje tylko ogólną regułę.

Aby mogła istnieć moralność z jej nakazami i zakazami, człowiek musi być wolny, gdyby bowiem był zdeterminowany, nauki moralne byłyby zbędne. Nie da się udowodnić, że wolność istnieje, ale można jej istnienie założyć, czyli właśnie postulować. Kolejnymi postulatami rozumu praktycznego są: nieśmiertelność duszy oraz istnienie Boga. Dzięki nim możliwe staje się dążenie do moralnej doskonałości oraz związane z tym poczucie szczęścia.

Zdaniem Kanta wszelkie normy moralne można wywieść z imperatywu kategorycznego. Taki pogląd stał się obiektem krytyki, ponieważ imperatyw kategoryczny zdawał się nie rozstrzygać, co należy robić w sytuacji konfliktu interesów (patrz: ramka Imperatyw kategoryczny a konflikt interesów).

Chcąc wskazać wyjście z podobnych dylematów, Kant uwzględnił jeszcze jedną formę umysłu praktycznego, nazwaną przezeń zmysłem obowiązku. Jest ona narzucana ludziom w procesie wychowania i wynika z miejsca, jakie przyszło nam zajmować w społeczeństwie. Regułę tę wyraża imperatyw obowiązku: Postępuj tak, jakby zasada twojego postępowania miała się stać siłą twej woli ogólnym prawem.

FICHTE

Czyn wolnej jaźni, stanowiący osnowę teoretycznej filozofii Fichtego, tym bardziej stanowić musiał osnowę jego filozofii praktycznej. Stać się wolnym - to nakaz moralny

człowieka. Dla Kanta wolność była warunkiem wypełnienia prawa moralnego, dla Fichtego była ponadto - treścią tego prawa.

Dla Fichtego, w przeciwieństwie do Kanta, a nawet w przeciwieństwie do wszystkich dotychczasowych etyków, wszelki czyn był dobry. Czyn jest dobry, bo - jest czynem. Zły jest nie taki czy inny czyn, lecz brak czynu, niezdolność do działania, bierność.

A. SCHOPENHAUER

Pesymistyczna wizja życia. Na dnie człowieka i na dnie wszystkich rzeczy jest popęd, a popęd ten jest bezrozumny, działający bez celu i nie znający ukojenia. Nic nie jest zdolne zaspokoić go, a nawet gdy jest zaspokojony chwilowo, prze zaraz dalej. Towarzyszy mu ciągle poczucie braku, niezaspokojenia, niezadowolenia. Dążymy do szczęścia, a nie możemy go osiągnąć; dążymy do tego, by przynajmniej utrzymać życie, ale nawet i to na stałe nie jest

osiągalne.

ETYKA WSPÓŁCZUCIA

Przez wyzbycie się pożądań i potrzeb możemy oderwać się od świata, stać mu się obcymi i wyzwolić z cierpienia, jakie niesie. Był to motyw filozofii indyjskiej, ale z nim Schopenhauer łączył motyw etyki chrześcijańskiej; mianowicie współczucie, będące jednym ze składników etyki chrześcijańskiej, uczynił podstawą swej etyki. Życie jest męką nie tylko dla nas, ale dla wszystkich ludzi, i widok innych ludzi musi wzbudzać w nas współczucie: jest ono naturalną naszą reakcją i motywem działania. A zarazem jest czynnikiem wyzwolenia: przejąwszy się bowiem cierpieniem cudzym, odrywamy się i wyzwalamy od własnego.

J. S. MILL

Jeśli się trzymać doświadczenia, tego, co ludzie rzeczywiście odczuwają, to jedynym dobrem jest szczęście, które sprowadza sie do przyjemności. Jedynym wiec zadaniem moralnym jest staranie o szczęście wszystkich. Wszyscy ludzie pożądają jedynie przyjemności, dobre jest to, co pożądane, wiec przyjemność jest jedynym dobrem. Wprowadził do hedonizmu istotne modyfikacje. Przestał rozumieć go egoistycznie i sensualistycznie : jedynie przyjemność jest dobrem, ale każda przyjemność, nie tylko własna i zmysłowa. Co więcej, zaczął odróżniać przyjemności

wyższego i niższego rodzaju. (utylitaryzm).

MARKS

Marksizm w etyce był skierowany przede wszystkim przeciw moralności absolutnej, wiecznej, ponadklasowej. Odrzucał wszelką próbę narzucenia jakiejkolwiek dogmatyki o charakterze wiecznego, niezmiennego prawa moralnego. Moralność była zawsze moralnością klasową. Albo usprawiedliwiała interesy klasy panującej, albo tez przekształcała sie tak, by bronić interesów klasy walczącej.

SPENCER

Prawami przyrody i jej rozwoju Spencer tłumaczył, dlaczego ludzie tak a nie inaczej myślą i postępują: bo gdyby myśleli i postępowali inaczej, nie utrzymaliby sie

przy życiu. Był przekonany, ze nie ma innych praw poza prawami przyrody, wiec kryterium powinności, dobra i zła, jeśli w ogóle istnieje, to tylko w nich. Nie ma innych praw niż prawa życia i walki o byt. Dobre jest postępowanie, które jest zgodne z przyroda, przystosowane do niej. Dobre i moralne jest to, i tylko to, czego wymaga życie

i jego rozwój. Była to tez etyka całkowicie relatywistyczna. Nie miała za wieczna żadnej

wartości, a juz w szczególności moralnej wartość moralna jest właśnie wartością tymczasowa i przestanie obowiązywać, gdy rozwój ludzkości dojdzie do kresu.

BRENTANO

Oceny są zjawiskiem równoległym do sądów: są również zajęciem pewnej postawy, dodatniej lub ujemnej. Tylko jedna postawa może być słuszna: jeśli słuszne jest upodobanie w jakiejś rzeczy, to nie może być jednocześnie słuszna niechęć do niej. To, co wywołuje słuszne upodobanie, nazywamy dobrem. Miedzy upodobaniami są takie. którym nawet towarzyszy nieodparte poczucie słuszności. Tam tylko mamy pewność, gdzie mamy to poczucie, ale wtedy mamy pewność zupełna, ze upodobanie jest słuszne.

Zadanie moralne polega na tym, by dobra mnożyć: dobra swoje i cudze, teraźniejsze i przyszłe. Przyczyniać sie do potęgowania dobra na świecie - jest to oczywiście słuszny cel życia: „Jest to jedyny kategoryczny imperatyw, od którego wszystkie inne zależą".

NIETZSCHE

Nietzscheańska analiza moralności wyróżnia dwa zasadnicze jej typy. Dla moralności panów pierwotnym jest pojęcie dobra, pojmowanego jako wszystko, co wzmaga poczucie mocy jednostki. Dobre jest to, co mi służy, wzmacnia mnie, daje poczucie siły. Dobry jest wróg, bo mogę z nim walczyć, dobry jest ból, bo mogę go znosić, dobry jest wysiłek, dobre jest cokolwiek, co napina moją wolę mocy. "Zło" jest pojęciem wtórnym i nie oznacza zła "metafizycznego", a jedynie to, co wolę mocy osłabia. Moralność niewolnicza bazuje z kolei na pojęciu zła jako pierwotnym, które rozumiane jest jako cierpienie i wysiłek. Złe jest to, co zadaje mi ból, co zmusza mnie do wysiłku i walki. Dobro jest ulgą w cierpieniu, spokojem. Cechą charakterystyczną moralności niewolniczej jest resentyment, uraza wobec świata, żal do życia, które nie spełnia oczekiwań.

Moralność człowieka jest zawsze wypadkową obu tych typów, nie ma typów czystych, a różnice występują jedynie w przewadze jednego nad drugim.

Własne stanowisko Nietzschego - owa moralność panów - było we wszystkich punktach wprost przeciwne moralności dziś panującej.

1) Założenie wartości życia: jedynie ono posiada wartość bezwzględna i z

niego rodzi sie wszystko inne, co w ogóle wartość posiada. 2) Założenie wolności silnego: wolność należy sie tylko temu, kto posiada dość siły, by ja sobie zapewnić. 3) Założenie nierówności: ludzie nie są równi, miedzy nimi są lepsi i gorsi, zależnie właśnie od tego, ile maja w sobie życia i siły.

Zasada sprawiedliwości jest zła: prawa i dobra należą się dostojnym, dzielnym, silnym, nie zaś słabym, nieudolnym, poronionym tworom natury. Właściwa sprawiedliwość opiera sie nie na zasadzie równości, lecz głównie na nierówności: każdemu należy sie tyle, ile ma zasługi.

Zasada użyteczności jest zła: nie chodzi o produkowanie dóbr, lecz o Zycie, które jest dobrem

największym.

Zasada altruizmu jest zła: jeśli ma sie własne wielkie cele, to są one ważniejsze od

cudzych. Nie należy oszczędzać bliźniego, wszystko jest dla najlepszego. „Samolubstwo dostojnych jest stanem świętym". Zresztą altruizm jest także egoizmem, tylko egoizmem słabych.

Zasada litości jest zła: jest marnowaniem energii, poświęcaniem jej dla słabych i zwyrodniałych. Silny powinien mięć „patos dystansu", czyli poczucie swej pozycji i wyższości.

Zasada prymatu dóbr duchowych jest zła: bo

podstawa wszystkiego jest ciało, życie jest przede wszystkim sprawa cielesna, duch jest jedynie nadbudowa nad nim.

Zasada prymatu ogółu jest zła: tylko wielkie jednostki maja wartość, ogól zaś, jeśli

ma wartość, to tylko jako kopia wielkich ludzi, jako ich narzędzie lub jako opór, który ich pobudza do działania;

Zasada wychowania jest zła: czego sie nie ma w organizmie, w silach żywotnych, w instynktach, tego żadne wychowanie nie zastąpi. -

Zasada nagrody i kary jest zła: bo nagroda i kara nie są ważne; nagrodę rozumie sie jako

szczęście, karę jako nieszczęście, a od tego, by sie czuć szczęśliwym, ważniejsze jest, by żyć życiem pełnym i dostojnym. Szczęście to także jeden z ideałów moralności panującej, dzieło niewolników, które należy obalić.

BERGSON

Moralność ma dwa źródła. Jedno jest społeczne: polega na tym, ze społeczeństwo przeciwdziała niebezpiecznym dla siebie egoistycznym skłonnościom jednostek; czyni to w ten sposób, ze wytwarza nakazy moralne. One to stanowią cześć naszej moralności. Społeczeństwo je wytwarza, a potem pilnuje ich przestrzegania, jest ich źródłem i ich sankcja. Moralność, jaka w ten sposób powstaje, jest statyczna, bo zadaniem jej jest tylko utrzymać społeczeństwo przy istnieniu. Wszakże moralność wypływa tez z drugiego źródła: juz bez nacisku społecznego, z własnej inicjatywy jednostek. Formuje sie nie wskutek nakazów, lecz na wzór jednostek najlepszych. Ta moralność jest dynamiczna, bo stawia sobie za zadanie nie utrzymanie tego, co jest, lecz ulepszenie. Jest wiec moralnością wyższa.

NEL NODDINGS

ETYKA TROSKI

Zdaniem Noddings nasze zainteresowanie moralnością ma źródło w impulsach i pragnieniach, których naturalnym żywiołem są relacje z innymi ludźmi. Ponieważ to relacja określa tożsamość człowieka i stanowi podstawowy punkt odniesienia dla ludzkiej egzystencji, jakość relacji musi znaleźć się w centrum rozważań etycznych. Tym, co świadomie albo nie postrzegamy jako "dobre", jest według Noddings relacja naturalnej troski, której źródło możemy odnaleźć w życiu biologicznym. Strukturę takiej relacji najlepiej odzwierciedla relacja matka-dziecko. Postawę osoby troszczącej się (ang. one-caring) charakteryzuje "pochłonięcie" (ang. engrossment) oraz "przemieszczenie motywacji" (ang. displacement of motivation).

Osoba będąca obiektem troski (ang. cared-for) ma swój wkład w akt troski (a przez to w samą relację), jeżeli ten akt rozpoznaje i adekwatnie nań reaguje. Ta adekwatna reakcja nie polega na odwzajemnieniu troski, ale na jej dostrzeżeniu i ufnym przyjęciu. Istota sytuacji biorcy sprawia, że relacja troski naznaczona jest nierównością. Jest to jednak asymetria strukturalna, wynikająca z natury samego aktu troski, nie zaś klasyczna relacja władzy, w której jedna strona wykorzystuje drugą. Noddings podkreśla, że nie chodzi jej o to, że każda dobra relacja ma naśladować relację matka-dziecko. W dojrzałej relacji pomiędzy dwiema dorosłymi osobami raz jedna, raz druga strona staje się dawcą troski. Nie ma czegoś takiego jak kontinuum troski w relacji - są tylko poszczególne akty troski, będące odpowiedzią na konkretne potrzeby drugiego człowieka.

Troska etyczna powstaje jako rezultat refleksji nad naszym doświadczeniem troski (zarówno w roli biorców jak i dawców). Źródłem poczucia powinności moralnej jest szczególna wartość przypisywana relacjom międzyludzkim. Mamy żyć moralnie, ponieważ chcemy być moralni - chcemy pielęgnować i umacniać naturalną postawę troski, bo chcemy pielęgnować i umacniać nasze dobre relacje z ludźmi. Troska etyczna jest zależna, a nie "lepsza" od naturalnej troski. W doświadczeniu troski rodzi się i umacnia nasz ideał etyczny - idealne "Ja etyczne", które staje się przedmiotem naszej troski o samych siebie.

Do tego ideału odwołuje się osoba troskliwa w chwilach, kiedy jej wewnętrzne "muszę", będące empatyczną odpowiedzią na czyjąś potrzebę, napotyka egoistyczny opór przed działaniem. Kryterium oceny moralnej czynu nie jest żadna uniwersalna zasada, tylko konkretne reakcje osób, których ten czyn dotyczy.

ETYKA W BIZNESIE

Ekonomia jest nauką o tym, jak jednostka i społeczeństwo decydują o wykorzystaniu zasobów. Termin ekonomia pochodzi z greckiego οίκος (oikos) - dom i νομος (nomos) - prawo, reguła. Starożytni przez to słowo rozumieli zasady prowadzenia gospodarstwa domowego. Inna szkoła mówi, że słowo ekonomia jest połączeniem słów oikos - dom, gospodarstwo domowe i nomeus - człowiek, który zarządza, przydziela. Rozumiana jako kierowanie gospodarstwem domowym.

Kanon „potrójnego E”

• Efektywność ( Wymiar oceny wyniku działania, miara osiągniętego skutku).

• Ekonomiczność (Proces - przebieg działania).

• Walory etyczne (Moralny aspekt działań składających się na życie gospodarcze).

Wartości składające się na kanon „potrójnego E” są od siebie niezależne - w sensie analitycznym. W sensie syntetycznym - tj. jakości działań ludzi, jakie wartości te wyrażają - są od siebie zależne, stanowiąc nawzajem nieeleminowalny kontekst aksjologiczny

ETAPY ROZWOJU

Okres pionierski

• 1870 rok - papież Benedykt XIV wydaje encyklikę Vix Pervenit dotyczącą lichwy

• 1891 rok - roku papież Leon XIII ogłosił encyklikę Rerum novarum poświęconą kwestii pracy robotników

Wg Rerum novarum obowiązkiem państwa jest ochrona pracownika poprzez zapewnienie mu niedzielnego odpoczynku, minimalnej płacy, a także trwałości zatrudnienia. Dokument podkreśla znaczenie własności prywatnej.

Rerum novarum piętnuje niepohamowany pęd za zyskiem kosztem innych, potępia wszelkie przejawy gospodarczego imperializmu, ale jednocześnie ostrzega katolików przed pozornymi podobieństwami między chrześcijaństwem, a socjalizmem.

• Pojawiają się pierwsze prace rozważające sposób ujmowania procesów gospodarczych w nauce społecznej Kościoła.

• Rozważane są prawa robotników do godziwych warunków pracy, do zrzeszania się w związki zawodowe i sprawiedliwa płaca.

Lata 60-te

• Okres burzliwy - rewolta studencka we Francji (1964), wojna w Wietnamie, wydarzenia marcowe w Polsce (1968).

• Powstanie zorganizowanych form ochrony interesów społecznych - organizacji konsumenckich, ekologicznych, feministycznych.

• Teoretycy podjęli kwestie odpowiedzialności przedsiębiorstw w płaszczyźnie prawnej.

Lata 70-te

• Narastający kryzys zaufania do przedsiębiorstw oraz wzmożone oczekiwania konsumentów.

• Żądania ostrych sankcji wobec tych, co naruszają normy prawne i moralne.

• Wyodrębnienie etyki biznesu jako dziedziny badawczej.

Lata 80-te

• Zwiększenie społecznego zainteresowania problemami jakości życia i troska o zachowanie środowiska naturalnego.

• Rozkwit etyki biznesu jako nauki, szczególnie w USA i Kanadzie.

Lata 90-te

• Okres systematyzacji, budowania podstaw metodologicznych, określenia miejsca etyki biznesu wśród innych dziedzin.

• Prowadzenie badań porównawczych
  i międzykulturowych.

• Tworzenie międzynarodowych organizacji np. EBEN (European Business Ethics Network).

UWARUNKOWANIA ETYKI BIZNESU

uwarunkowania historyczne

Najstarsze mity

• Człowiek został stworzony po to, by służyć bogom poprzez wykonywanie pracy, gdy bogowie stworzyli świat nie przewidzieli, iż praca może ich przygnieść - to doświadczenie skłoniło ich do stworzenia substytutu, czyli człowieka.

Starożytne kodeksy

• kodeks Hammurabiego (XVII w. p.n.e.) - Mezopotamia (zawiera regulacje prawne dotyczące prowadzenia interesów).

• Pouczenia Amen-em-opego (1100 r. p.n.e.) - Egipt.

Poglądy filozofów

• Działalność gospodarcza, zwłaszcza handel, nie były pozytywnie oceniane przez ówczesnych filozofów.

• Zajmowanie się handlem wynika głównie
  z chciwości i pogoni za zyskiem.

• Celem wytwórczości jest maksymalizacja produkcji przy minimalizacji kosztów.

„Żadna praca nie hańbi, lecz hańbi jedynie bezczynność”. (Hezjod).

• „Zarobkowanie poniża człowieka w oczach ludzkich … bo uniemożliwia rozwój duchowy”. Dobra należy zdobywać nie za pomocą pracy, lecz dziedziczenia. Działalność handlową ocenia krytycznie, a pobieranie procentu od pożyczek - jako naganne. Kwestie ekonomiczne podporządkował naczelnej idei dobra. Przeciwstawiał się działaniom indywidualnym w gospodarce i posiadaniu prywatnych majątków. Państwo (klasa filozofów i strażników) szczegółowo kierowałoby funkcjonowaniem gospodarki (w zakresie handlu, cen, jakości, ograniczeń płacowych), a robotnicy (III klasa) zapewnialiby utrzymanie wszystkim członkom społeczeństwa. (Platon).

• Arystoteles jest nazywany pierwszym ekonomistą. Wyróżnił dwa działy ekonomii:

• sztuka gospodarstwa domowego (konieczna i chwalebna),

• umiejętność zdobywania pieniędzy (ganiona, bo wynika ona z pobudek egoistycznych i zajmują się nią ludzie będący pasożytami społecznymi).

uwarunkowania kulturowe

Wynikają z odrębność kulturowa społeczeństw:

• Model neoamerykański (wolność, aktywność, indywidualizm, chęć ponoszenia ryzyka).

• Model nadreński (bezpieczeństwo, stabilność, równomierna praca, długofalowe projekty, poczucie solidarności społecznej).

Biznes - konstruując nowy system wartości, stał się czynnikiem kulturotwórczym.

uwarunkowania religijne

• Judaizm (bogactwa pochodzą od Boga, nie wolno ich zdobywać w sposób niegodziwy; zamierzone wykroczenia gospodarcze są przejawem braku wiary w Jahwe; ubóstwo jest zawinione, bo wynika z lenistwa bądź zaniedbań człowieka; uznawane za karę bożą za grzechy; pracowitość jest gwarancją sukcesu, a sukces w pracy jest oznaką błogosławieństwa Bożego; człowiek, dzięki pracy, staje się kontynuatorem dzieła stworzenia; bezczynność jest grzechem; lichwa zakazana, według prawa dopuszczalna jedynie wobec obcych; handel jest podporządkowany zasadom religii mojżeszowej: zakaz nieuczciwej konkurencji; nakaz otwartości; konieczność spłacania długów w terminie i dotrzymywania umów; zakaz fałszowania miar i wag; zakaz dawania łapówek; zakaz sprzedaży towarów szkodliwych dla użytkownika).

• Buddyzm (należy się uwolnić od bogactwa, gdyż pragnienie bycia bogatym przynosi cierpienie; ubóstwo jest zalecane jako droga uwolnienia się od pożądań, które sprowadzają cierpienie; jest zalecane, bo przybliża osiągnięcie nirwany; praca jest metodą uwolnienia się od egoizmu, jest drugą drogą do nirwany; praca ma służyć osiągnięciu powszechnego dobrobytu ludzkości; bezczynność nie jest zła, jeśli pomaga w uwolnieniu się od niedozwolonych pragnień; lichwa - zakazana; handel - powinien być oparty na zasadzie sprawiedliwości, liczą się nie zyski, a służba społeczeństwu).

• Chrześcijaństwo (katolicyzm, protestantyzm, prawosławie) - Stosunek do bogactwa jest aprobujący, choć istnieje ostrzeżenie przed pokusą chciwości; ubóstwo i bogactwo nie są same w sobie ani dobre, ani złe; podkreśla się, aby nie przywiązywać się do rzeczy materialnych, które powinny służyć całemu społeczeństwu. Protestantyzm - stworzył kapitalistyczny etos pracy, pojmował pracę jako świecką służbę Bogu. Katolicyzm - obecnie podkreśla wysoką rangę ludzkiej pracy, która ma służyć rozwojowi ludzkości. Lichwa - zakazana. Handel: w początkach chrześcijaństwa zakazany, gdyż kojarzony z chciwością, później, głownie za sprawą protestantyzmu, aprobowany.

• Islam - Stosunek do bogactwa jest aprobujący; samo ubóstwo nie zapewnia zbawienia, ważniejszy jest właściwy stosunek do dóbr materialnych; zaleca się rozdawanie majątku krewnym i sierotom; każde działanie jest służbą Allahowi, o ile nie zostało zakazane przez szariat; praca podtrzymuje godność człowieka; jednostka powinna dążyć do osiągnięcia wysokiej pozycji dzięki pracy; lichwa - zakazana; handel ma służyć rozwojowi jednostki i społeczeństwa;

Etyka biznesu

• Jest rozumiana jako nauka, która ustala etyczne podstawy i reguły ludzkiego działania w życiu gospodarczym. Formułuje zespół norm, wyznaczających zakres zarządzania i określa standardy moralne postępowania ludzi biznesu. Zawiera trzy podstawowe składniki: pojęcie etyki, iż jest to nauka, czyli odpowiada kryterium sprawdzalności, podmiot działań etycznych, czyli ludzi oraz zakres moralnych reguł postępowania, czyli przedmiot formalny.

• Jest uprawiana jako filozoficzna refleksja nad etosem, czyli zespołem cnót wyznaczających zakres dzielności ludzi stanowiących świat biznesu.

• Występuje także jako nazwa samego zespołu norm uznawanych w świecie biznesu;

• To dziedzina zajmująca się etycznym wymiarem działalności gospodarczej.

• To całokształt kwestii dotyczących rzeczywistej etyczności, etyczności biznesu, inaczej etosu ludzi biznesu, czyli ogółu norm i wartości cechujących środowisko zawodowo zaangażowane w uprawianie działalności gospodarczej.

• Odwołuje się do sumienia, godności i honoru, poczucia własnej wartości i satysfakcji moralnej, także do dobra innych ludzi i całego społeczeństwa, do zasad życzliwości, szacunku dla człowieka, solidarności i sprawiedliwości.

• Odwołuje się zarówno do interesu własnego, do korzyści, jakie przynosi np. uczciwość w działalności gospodarczej, a także do interesu społecznego, do potrzeb rozwoju kraju, jako także czynnika powodzenia w biznesie.

Etyka zawodowa

• Oznacza system norm moralnych związanych z podziałem pracy i sposobem jej wykonywania (o jej strukturze, układzie hierarchicznym, brzmieniu jej poszczególnych zasad decyduje wiele czynników);

• Tradycje danego zawodu, wartości moralne zrośnięte są na trwałe z jego funkcjonowaniem, niezależnie od zmian zachodzących w strukturze społecznej, czy warunkach technicznych wykonywania zawodu;

• Warunki zewnętrzne funkcjonowania danego zawodu, charakter zadań, ich społeczna ranga, miejsce jakie zawód zajmuje w społecznym podziale pracy;

• Uprawnienia danego zawodu, które są pochodnymi spełnianych funkcji;

• Etyka adresowana jest do człowieka, a nie do nauczyciela, menedżera, lekarza, czy biznesmena;

• Mogłaby się wydawać w biznesie konkretyzacją ludzkiej funkcji realizowania się na polu gospodarczym;

Sposoby uprawiania etyki

• Od uchwycenia natury człowieka, natury działalności, czynu, pracy lub natury życia społecznego do rozpoznania wartości;

• Od doświadczenia moralnego zakładającego określoną znajomość rzeczy, jak i doświadczenia do wartościowania celów.

Uwarunkowania etyki biznesu

• Wartości, zasady, motywacje i zachowania ściśle moralne, do których należą takie kategorie jak: wolność, sprawiedliwość, prawda, zaufanie, uczciwość, rzetelność, solidność, wiarygodność, terminowość, dotrzymanie umów, słowność.

• Wartości intelektualne: wiedza, wysokie kwalifikacje i kompetencje sprzyjające osiąganiu sukcesu oraz zapewniające należytą jakość wytworów i usług.

• Kultura osobista - od uprzejmości i grzeczności po prezencję, ubiór, elegancję.

Przedmiot etyki biznesu

Identyfikowanie i konstruowanie reguł etycznych w świecie stosunków gospodarczych.

Cele etyki biznesu

• Podstawowy cel - podejmowanie decyzji trafnych z punktu organizacji, a więc ekonomicznie i etycznie uzasadnionych jak i rozwiązywanie konfliktów etycznych powstałych w wyniku działania organizacji.

• Narzędzia i procedury etyki biznesu pełnią funkcję systemu nawigacyjnego nadającego bezpieczny kierunek działaniom gospodarczym.

• Zysk społeczny, rozumiany jako doskonalenie się społeczeństwa, w takim zakresie, jaki jest dostępny na danym poziomie rozwoju cywilizacyjnego;

• „Zdobycie przez menedżerów wiedzy, która pozwoli im na rozpoznanie i konfrontację z rodzącymi się w firmie dylematami moralnymi.

• Tworzenie systemów zarządzania o bezpiecznym kierunku w działaniach gospodarczych;

• Zapewnienie maksymalnej efektywności poprzez eliminację możliwości konfliktów w długim okresie ;

• Odnalezienie wspólnych reguł dla stron konfliktu, połączenia wymogów organizacyjnych z poszanowaniem wartości osobowych;

• Etyczna analiza zobowiązań zawodowych;

• Poszerzenie zakresu racjonalności;

• Odsłanianie szerszej perspektywy kalkulacji zysków i strat;

• Spełnianie roli integracyjnej i porządkującej;

• Poszukiwanie zależności między etycznymi i sprawnościowymi aspektami działalności gospodarczej jednostek, przedsiębiorstw i organizacji oraz wykorzystywanie tej wiedzy w sztuce menedżerskiej (cel praktyczny).

Argumenty przemawiające za uprawianiem etyki biznesu

1. Etyka się opłaca.

Etyka, jej poznanie i stosowanie ma służyć lepszemu robieniu interesów. Odpowiedzialność etyczna ma usprawnić działanie firm i zmniejszać koszty ewentualnych konfliktów wypływających z nieznajomości przez świat biznesu obowiązujących reguł moralnych.

2. Etyka usprawnia zarządzanie.

Etyka biznesu prowadzi etyczną refleksję nad zachowaniami ludzi pełniącymi określone role w organizacjach. Pokazuje jak najlepiej mają pełnić swoje funkcje. Ukazuje zadania, przed którymi staje organizacja - spółka jak i jednostki. Etyka biznesu jest, więc uprawiana przede wszystkim jako uzupełnienie teorii zarządzania.

3. Etyka biznesu narzędziem liderów

Etyka biznesu ma wytworzyć umiejętność kierowania ludźmi w oparciu o etykę. Etyczne przywództwo jako zadanie dla liderów, profesjonalistów działających w biznesie rodzi przed etyką biznesu specyficzne zadanie

4. Etyka biznesu rozpatruje problem odpowiedzialności pracowniczej i korporacyjnej.

Etyka biznesu rozważa zagadnienie o fundamentalnym znaczeniu dla samej etyki i dla samego biznesu -ponoszenie odpowiedzialności moralnej przez spółki prawa handlowego oraz przez jednostki w niej działające.

Zadania etyki biznesu

• ukazanie etycznych problemów jakie nastręcza działanie podlegające ocenie ekonomicznej i jednocześnie respektujące nakazy społecznej odpowiedzialności;

• rozpatrzenie zespołu problemów związanych z relacją pomiędzy konsumentem a światem biznesu - należą do nich zagadnienie odpowiedzialności producenta za bezpieczeństwo i jakość produktu jak i za właściwą reklamę.

• przemyślenie zespołu zagadnień dotyczącego stosunku świata biznesu do naturalnego środowiska, populacji i odpowiedzialności za przyszłe pokolenia.

• Tworzenie szerszych teorii miejsca etyki w życiu gospodarczym i społecznym prowadzi do odsłonięcia funkcji jaką pełni etyka w biznesie.

Główne działy etyki biznesu

• Etyka teoretyczna (pyta m. in. co to jest wartość moralna, jakie wartości są wartościami moralnymi, co stanowi przedmiot ocen etycznych);

• Etyka normatywna (stanowi pewien system norm dotyczących ludzkiego postępowania, tego co ktoś powinien, a czego nie powinien czynić ze względu na dobro w sensie moralnym).

• Etyka opisowa (interesuje się faktycznymi przekonaniami moralnymi i postępowaniem ludzi).

• Etyka stosowana (interesuje się narzędziami kształtowania właściwych postaw moralnych).

Etyka biznesu a etyka ekonomiczna

• Różnorodność teorii etycznych prowadziła do zbudowania uniwersalnego systemu “etyki biznesu”, który stanowi nowy paradygmat do stosowania w praktyce przedsiębiorstwa;

• Wg „przewrotnej” koncepcji B. Mandeville'a interesowne działania ludzi przynoszą nieprzewidywalne skutki;

• Wg teorii B. Franklina Nie tyle moralność ma wpływ na kształt życia gospodarczego i wymusza na nas odpowiednie postępowanie, ale odwrotnie. To życie gospodarcze, bycie członkiem społeczeństwa kapitalistycznego narzuca zachowania moralne. Ideałem człowieka staje się człowiek godny zaufania, który musi przestrzegać zasad moralnych we własnym interesie.

• Wg teorii Smitha Zgodnie z naturą człowiek troszczy się przede wszystkim o siebie. Skoro jest bardziej zdolny troszczyć się o siebie niż o innych powinien to robić. Troska o własny interes nie prowadzi do egoizmu i wyzysku, ponieważ życiem gospodarczym kieruje niewidzialna ręka, wprowadzając ład. Działanie jej wspomaga naturalne uczucie sympatii. Człowiek gospodarujący podejmuje działania, które można zidentyfikować jako wolicjonalne, intencjonalne i racjonalne aktywności wolnych uczestników rynku. Uznanie własnego interesu jako motywacji akceptowanej moralnie, która niekoniecznie prowadzi do egoistycznych postaw i wyzysku staje się przedmiotem dociekań etyki życia gospodarczego. Powyższa zasada nie potrzebuje jakiegokolwiek wartościowania etycznego dla działań gospodarczych. Liczy się tylko sprawność działania przedsiębiorstwa. Przedsiębiorca, w życiu prywatnym postępujący etycznie, w działaniach swojej firmy za jedyne kryterium działania przyjmuje zysk i to osiągany za wszelką cenę, bez względu na skutki społeczne i uczciwość względem partnera gospodarczego. Podświadomie uznaje bezwzględną wartość „niewidzialnej ręki”, która nie potrzebuje żadnych norm etycznych. Działa bowiem w tajemniczy sposób, zamieniając egoizm jednostki w dobro ogółu.

• Myślenie według długofalowej strategii marketingu firmy motywuje do przekonania, że zachowania nieetyczne będą opłacały się coraz mniej. Nieetyczne zachowania często szkodzą marce produktu. Dlatego coraz więcej firm powraca do kanonów etycznego postępowania. Człowiek, jako istota rozumna nie może zadowolić się samą regulacją „wolnej ręki” na rynku konsumpcyjnym.

• J. M. Keynes - zasada interwencjonizmu państwa, który ma uzupełnić niewystarczalność działania „niewidzialnej ręki rynku”. Keynes jest zwolennikiem ingerencji państwa w życie gospodarcze. Środki tej polityki proponowane przez Keynsa dzieli się na pośrednie i bezpośrednie w zależności od stopnia zaangażowania się państw w działalność gospodarczą.
  Do środków pośrednich należą : manipulowanie stopą %, zalecenie przeprowadzenia zmian w sferze podziału dochodu narodowego.

• Etyka jest komplementarnym elementem ekonomii. Nie można prowadzić przedsiębiorstwa bez dokonywania wyborów i podejmowania decyzji. Nie da się podejmować decyzji bez odwoływania się do jakiś norm postępowania. Wszystkie działania gospodarcze dotyczą człowieka i dlatego nie mogą być podejmowane bez odniesienia do norm strzegących jego godności. Etyka ma być wyznacznikiem działania dla przedsiębiorcy.

• Ekonomia nie tylko nie wyklucza etyki, ale jej potrzebuje dla prawidłowego funkcjonowania. Im bardziej rozwinięta gospodarka, tym wyraźniej widać rolę etyki w przedsiębiorstwie. Głównym zadaniem etyki w ekonomii jest obrona godności człowieka i troska o jego rozwój.

• Zadaniem etyki w przedsiębiorstwie jest wyznaczenie właściwych celów i strategii działania, by służyły one nie tylko dobru firmy, ale również dobru pracownika, jak i klienta.

Zasady etyki biznesu wg Gasparskiego:

• żadnej firmie nie wolno łamać norm uznanych,

• żadna firma nie powinna się przyczyniać do tego, żeby jej etos był gorszy niż etos otaczającego ją społeczeństwa,

• żaden pracownik nie powinien się godzić na to, żeby jego osobiste zasady etyczne były przez tę firmę łamane.

Etyka biznesu w działalności przedsiębiorstwa

• Etyka biznesu w działalności przedsiębiorstwa, zorientowana jest na stosunki wewnętrzne i zewnętrzne organizacji gospodarczych.

• Etyka biznesu obejmuje etykę osób pełniących role menedżerskie w zarządzaniu.

Tabela 1. Teoretyczne podstawy etyki biznesu

Teoria	Istota	Aktualność
Etyka gospodarowania Arystotelesa	- teoria cnót umiar - złoty środek - dynamiczna równowaga - sprawiedliwość oparta na zasadach moralnych i prawnych	- człowiek to istota społeczna - umiejętność współpracy - społeczna odpowiedzialność za dobro publiczne - integralność cnót z postępowaniem
Etyka tomistyczna i personalizm chrześcijański	- godność człowieka oparta na prawie naturalnym i Bożym - prawa człowieka jako podstawa ładu gospodarczego i społecznego - personalizm	- uniwersalizm personalizmu chrześcijańskiego - zasady moralne oparte są na prawie naturalnym - wiarygodność poznania rozumowego - realizm zasad, norm i wartości
Zasady działania moralnego E. Kanta	- etyka obowiązku i powinności - kategoryczny imperatyw moralny wynikający z rozumności - poszanowanie prawa	- obowiązkowe i odpowiedzialne działanie - racjonalność i rozumność w spełnianiu powinności - formułowanie kodeksów etycznych
Utylitaryzm J. Benthama	- użyteczność działania - utylitaryzm wartości - pragmatyzm zasad postępowania	- krótkookresowa perspektywa użyteczności - relatywizm wobec dobra publicznego - kryzys zasad moralnych w gospodarowaniu
Etyka protestancka	- praca jako nakaz Boży - pomnażanie dóbr to troska o zbawienie - ascetyczny styl życia - purytanizm protestancki duchem kapitalizmu	- wartości religijno-moralne aktywizujące ludzi do pracy - uzasadnienie moralne dla bogacenia się ku chwale Boga

Współczesne nurty etyki - personalizm chrześcijański	- respektowanie praw człowieka - aktywizm jako naturalna cecha człowieka - prawdy moralne i wartości religijne jako powszechny paradygmat ładu gospodarczego	uniwersalizm praw człowieka, wspólne minimum etycznych pojęć jako wspólnota losu ludzkiego
- teleologiczne ujęcie etyki biznesu	etyka jako funkcjonalny instrument działalności gospodarczej	przyzwoitość i uczciwość w działaniach gospodarczych, które są uniwersalne z samej swej natury

Źródło: A. Barcik, Paradygmat etyki biznesu

Na poziomie macro przedmiotem etyki biznesu jest ocena zjawisk ekonomicznych w szerokim ujęciu systemu gospodarczego.

Na poziomie micro etyka biznesu sytuuje się w działalności przedsiębiorstwa, zorientowana jest na stosunki wewnętrzne i zewnętrzne organizacji gospodarczych.

Rysunek 1. Struktura etyki biznesu i postawy menedżerów wobec niej

Źródło: A. Barcik, Paradygmat etyki biznesu

Etyka biznesu obejmuje etykę osób pełniących role menedżerskie w zarządzaniu.

W ramach podziałów etyki biznesu ogniskują się różne orientacje i stanowiska ludzi wobec działalności gospodarczej, tworząc skomplikowany i złożony świat ludzi biznesu, wyrażający się w czterech postawach wobec etyki biznesu:

• amoralizm

• immoralizm

• relatywizm etyczny

• uniwersalizm etyczny

Tabela 2. Modele polskich menedżerów w świetle badań

Model menedżera	Cechy zawodowe	Normy postępowania
I. fachowiec kompetentny kierownik profesjonalny organizator umiejętny decydent sprawny negocjator zorientowany na zadania	profesjonalizm analityk samodzielność działania skuteczne podejmowanie decyzji	normy ekonomiczne normy prawne opór przeciwko kodeksom etycznym
II. autokrata - konformista egoista pewny siebie zamknięty na zmiany karierowicz manipulator	lojalny utrzymanie status quo w organizacji patologiczne przywiązanie do klasycznych, racjonalnych zasad zarządzania	bezkompromisowość postępowania lekceważenie wszelkich norm - prawnych, społecznych, etycznych
III. demokrata - lider przyszłości charyzmatyczny przywódca uczciwy i wiarygodny negocjator elastyczny i otwarty inicjator zorientowany na ludzi komunikatywny perswazator	orientacja na ludzi kultura i takt w zachowaniu etyczność w postępowaniu myślenie perspektywiczne	zasady etyczne normy kulturowe normy społeczne optowanie za kodeksami etycznymi

Źródło: A. Barcik, Paradygmat etyki biznesu.

Bariery etyki biznesu w zarządzaniu w badanych przedsiębiorstwach wg A. Barcik:

• przewaga wartości gospodarczych nad wartościami etycznymi ­moralność krańcowa,

• koncepcja etycznej neutralności ekonomiki,

• rozdźwięk między teorią a praktyką etyki biznesu,

• brak kodyfikacji etycznych zasad, wartości i norm w postaci kodeksów etycznych,

• opór menedżerów wobec zmian w zarządzaniu,

• lęk i obawa przed ryzykiem i niepewnością,

• słaba reakcja społeczna wobec nadużyć w różnych przedsiębiorstwach.

Szanse etyki biznesu w polskich przedsiębiorstwach wg A. Barcik

1. Przekształcenie stereotypowego myślenia o działalności gospodarczej bez etyki wśród ludzi biznesu.

2. Uznanie, że transformacja gospodarcza jest dobrym okresem wprowadzania etyki biznesu w nowy system gospodarczy w Polsce.

3. Występujące w gospodarce negatywne przejawy recesji gospodarczej, afer bezrobocia i korupcji stają się wyzwaniem do poszukiwania nowego paradygmatu zarządzania, który stanowiłby tarczę przeciwko złu, niesprawiedliwości i patologii gospodarczej.

4. Dostosowanie gospodarki i zarządzania do wymagań globalizmu.

5. Globalna orientacja na kapitał ludzki stanowi ogromną szansę na wprowadzenie etyki biznesu w polskich przedsiębiorstwach.

6. Przygotowanie przyszłych menedżerów do wprowadzenia etyki biznesu poprzez jej instytucjonalizację w przedsiębiorstwie.

SPRAWIEDLIWOŚĆ CZY EFEKTYWNOŚĆ? (T. Kwarciński)

Sprawiedliwość w relacjach przedsiębiorstwo - konsumenci

Pomimo różnorodności form, jakie przybierają współczesne przedsiębiorstwa, w

funkcjonowaniu niemal każdego z nich dają się wyróżnić dziedziny:

• Wewnętrzna (dotyczy relacji zachodzących między takimi elementami przedsiębiorstwa jak: przedsiębiorca, właściciele, zarząd, pracownicy itp.,

• Zewnętrzna (dotyczy relacji w jakie wchodzi ono ze swoim bliższym i dalszym otoczeniem.

Oba rodzaje działalności firmy, wewnętrzna i zewnętrzna, mogą być rozważane z

różnorodnych punktów widzenia (nauka o przedsiębiorstwie ma charakter

interdyscyplinarny). W ramach refleksji dotyczącej przedsiębiorstwa podejmuje się

zagadnienia dotyczące następujących aspektów jego działalności: ekonomicznego,

finansowego, produkcyjnego, organizacyjnego, prawnego, socjopsychologicznego, oraz

etycznego [Gruszecki 2002, s. 34-37].

Kwalifikacja sprawiedliwości może

dotyczyć ludzi (w szczególności ich działań), bądź ustanowionych przez nich zasad.

Takie podejście odnoszące termin

„sprawiedliwość” jedynie do ludzi i zasad, wydaje się zgodne z tradycyjnie przyjmowanym

zakresem tego terminu. W taki sposób pojęcie sprawiedliwości rozumiała na przykład M.

Ossowska [1970, s. 152-153].

Klasycznego podziału sprawiedliwości:

• wymienna (zamienną),

• rozdzielcza (dystrybutywną i retrybutywną)

• legalna [Ślipko 1982, s. 136-142, Woroniecki 1986, s. 67-83].

Sprawiedliwość wymienna reguluje wzajemne relacje między jednostkami.

Sprawiedliwość rozdzielcza dotyczy relacji państwa do jednostki, a bardziej ogólnie pewnych społecznych całości do ich własnych części. Przedmiotem sprawiedliwości rozdzielczej jest podział dóbr (nagród w przypadku sprawiedliwości dystrybutywnej i kar w przypadku sprawiedliwości

retrybutywnej), będących w gestii całości, pomiędzy członków tej całości.

Sprawiedliwość legalna dotyczy również relacji całość - części z tym, że stanowi obowiązki jakie winny spełniać części względem całości, do której należą

Kwestia sprawiedliwej ceny

Jednym ze sposobów rozumienia sprawiedliwej ceny jest ujęcie jej jako efektu gry

rynkowej między popytem i podażą, czyli jako rezultatu wzajemnych negocjacji między

stronami umowy gospodarczej.

w okresach funkcjonowania niczym nie zaburzonej wolnej konkurencji cena ustalana za

pomocą transakcji rynkowych jest ceną sprawiedliwą. Zdarzają się jednak przypadki (np.

klęski głodu, kataklizmy, itp.), gdy ustalona w ten sposób cena nie może być uznana za

sprawiedliwą.

Kwestia sprawiedliwej ochrony konsumentów

Konsumenci oczekują dostępu do wyrobów dobrej jakości, nie zagrażających ich

zdrowiu i osiągalnych po satysfakcjonujących cenach. Takie warunki zapewnić może rynek,

na którym panuje wolna konkurencja.

Konkurencja na rynku może zostać ograniczona na wiele sposobów, najczęstszymi z nich są: porozumienia ograniczające konkurencję, nadużywanie pozycji dominującej, koncentracja przedsiębiorców czy naruszanie zbiorowych interesów konsumentów
[Powałowski, Koroluk 2002, s. 23-29].

• Dla ustalenia zarówno sprawiedliwej ceny jak i zapewnienia sprawiedliwej ochrony

konsumentów niezbędna jest autonomia i równość stron dokonujących wymiany

handlowej;

• Taka równość i autonomia może zostać zapewniona jedynie w sytuacji wolnej

konkurencji;

• Zarówno działania przedsiębiorców jak i ustalone przez nich zasady funkcjonowania

przedsiębiorstw są sprawiedliwe o tyle, o ile nie naruszają zasad wolnej konkurencji;

• Działania państwa powinny być nakierowane na ochronę i doskonalenie mechanizmów gospodarki rynkowej.

Standardowe przekonanie dotyczące relacji sprawiedliwość - efektywność, analizowanej

w kontekście gospodarki rynkowej głosi, że zachodzi konflikt między członami tej relacji.

Pojęcie efektywności rozumie się najczęściej jako wzrost gospodarczy wyrażany za

pomocą stopy wzrostu produktu krajowego brutto (PKB). W ujęciu modelowym, za

efektywną uważa się również taką sytuację, w której nie można poprawić położenia żadnego

członka społeczności, bez pogorszenia położenia kogoś innego, jest to tzw. optimum

w sensie Pareto.

Rozumienie sprawiedliwości zawęża się do sprawiedliwego podziału dóbr (dochodów, płac), czyli do sprawiedliwości dystrybutywnej.

Dla ekonomisty najbardziej wymiernym kryterium sprawiedliwego podziału dóbr jest równość. Można bowiem rejestrować stopień redukcji lub narastania nierówności.

Interpretując sprawiedliwość jako równość w podziale dóbr (płac, dochodów), zaś efektywność jako maksymalną stopę wzrostu PKB, standardowe przekonanie dotyczące relacji sprawiedliwość - efektywność głosi, że lepszą efektywność gospodarki można uzyskać za cenę większej niesprawiedliwości w podziale dóbr (większych nierówności), lub odwrotnie bardziej sprawiedliwy podział dóbr zostanie uzyskany kosztem efektywności gospodarczej.

Wyznaczanie przez efektywność standardów sprawiedliwości można rozumieć przynajmniej na dwa sposoby: po pierwsze, że efektywne funkcjonowanie gospodarki jest właśnie z powodu swej efektywności zarazem sprawiedliwe oraz po drugie, że pewne nierówności (np. płacowe) są usprawiedliwione ponieważ sprzyjają efektywności gospodarczej.

Dwa podstawowe twierdzenia ekonomii dobrobytu głoszą, że:

1. gospodarka, w której panuje konkurencja doskonała zawsze jest efektywna w sensie Pareto,

2. ) dzięki konkurencji panującej na rynku można osiągnąć optimum Pareto przy

różnym podziale korzyści między poszczególnych członków społeczności (różna wartość WL), w zależności od tego, w jaki sposób państwo dokona wyjściowego podziału zasobów.

NEGOCJACJE JAKO PROCES ETYCZNY (J. Kamiński)

W działalności gospodarczej pomiędzy współdziałającymi podmiotami powinna dominować współpraca. Jednak często w trakcie załatwiania spraw dochodzi do nieporozumień i konfliktów wynikających z nieumiejętnego przedstawienia i uzgadniania wzajemnych poglądów i stanowisk. Aby unikać nieporozumień i uzyskiwać korzystne rozwiązania prowadzonych spraw, należy wykorzystywać negocjacje.

DEFINICJA

Negocjacje zdefiniować można jako proces rozwiązywania konfliktu, w którym dwie lub więcej stron o częściowo sprzecznych interesach dyskutuje dzielące je różnice i próbuje podjąć wspólną decyzję co do ważnych dla nich spraw.

Są one:

• sposobem rozwiązywania konfliktów;

• zespołem działań na rzecz osiągnięcia porozumienia;

• podejmowaniem wspólnej decyzji;

• dochodzeniem do konsensusu;

Przez strony, które uczestniczą w procesie:

• wzajemnej komunikacji;

• uczenia się;

• argumentowania i perswazji;

• wywierania nacisków;

Realizowanych w celu:

• zaspokojenia potrzeb uczestników opisywanego procesu;

Wszystkie negocjacje bez względu na występujące pomiędzy nimi różnice- to czego dotyczą, jak długo trwają, gdzie się odbywają, mają wspólne właściwości pozwalające odróżnić je od innych rodzajów zachowań społecznych.

Do negocjacji dochodzi, gdy:

• występuje konflikt interesów pomiędzy stronami;

• nie ma określonych procedur rozwiązania konfliktu lub z różnych przyczyn są one niemożliwe lub trudne do zastosowania;

• strony preferują poszukiwanie porozumienia;

strony są współzależne.

W negocjacjach należy stosować określone zasady:
• Oddzielanie problemu od ludzi za nim stojących;
• Koncentrowanie się na zadaniach, a nie na prezentowanych poglądach;
• Szukanie korzyści dla wszystkich stron;
• Stosowanie obiektywnych kryteriów.

Umiejętności i cechy przydatne podczas negocjacji
1. Staranne przygotowanie

-wybór grupy negocjacyjnej;
-ustalenie celów negocjacji;
-analiza sytuacji dwóch stron;
-opracowanie strategii postępowania;
-ustalenie potencjalnej strategii drugiej strony;
-znajomość problemów do omówienia;
-sprawdzenie faktów i wyjaśnienie wątpliwości;
-analiza mocnych i słabych stron;
-ustalenie formy negocjacji.
2.Błyskotliwość

-precyzyjna analiza problemu i szybkie opracowanie optymalnego rozwiązania;
-szybkie udzielanie precyzyjnych
odpowiedzi;
3. Precyzja wyrażenia

-gromadzenie informacji o naszym stanowisku;
-ustalenie kolejności zagadnień;
-sporządzenie notatek z kluczowymi słowami, których będziemy używać;
-wyjaśnienie prostym językiem wszystkich zagadnień po kolei;
4. Uważne słuchanie

-okazywanie zainteresowania temu, co mówi druga strona i zadawanie pytań w celu zdobycia dodatkowych informacji;
5. Prawidłowa ocena

-ciągłe analizowanie przebiegu negocjacji;
-wydzielanie najważniejszych zagadnień negocjacyjnych;
6. Uczciwość

-zakładamy, że podczas negocjacji obie strony będą postępowały uczciwie; z
nieuczciwą firmą nikt nie chce negocjować;
7. Perswazja

-trafny dobór argumentów;
-precyzyjne, spójne i rzeczowe przedstawienie argumentów;
8. Cierpliwość -unikanie szybkich decyzji i nie namawianie do tego drugiej strony;
-nieokazywanie pośpiechu.

Struktura procesu negocjacyjnego

• Przygotowanie - rozpoczyna się ono wraz z pojawieniem się pomysłu rozmów. W tym właśnie momencie uczestnicy negocjacji próbują zwykle określić wstępnie swoje cele, zastanawiają się z kim będą uzgadniać stanowiska jakich użyją argumentów.

• Otwarcie rozmów stanowi zwykle rozmowa wstępna. Niezmiernie ważny jest tu pierwszy kontakt negocjatorów, a jeśli strony nie miały ze sobą styczności- ważne jest tzw. pierwsze wrażenie.

• Faza właściwych negocjacji, określana niekiedy jako etap przetargu. Przebiega ona w zależności od rodzaju negocjacji, najczęściej jednak występuje w postaci tzw. negocjacji dystrybucyjnych (polega na wysuwaniu żądań i robieniu ustępstw, kończąc się rozwiązaniem typu wygrany - przegrany) i interaktywnych (jest procesem poszukiwania najlepszego rozwiązania dla obu stron, doprowadzając do porozumienia typu wygrany-wygrany).

• Zakończenie rozmów i wprowadzenie w życie przyjętych przez strony postanowień. Dobre porozumienie to takie które najbardziej łączy (integruje) sprzeczne interesy. W negocjacjach oznacza możliwość jego wprowadzenia w życie i trwałość przyjętych ustaleń. Wynik negocjacji powinien zostać również poddany ocenie w kontekście konsekwencji, jakie niesie dla szerszego otoczenia. Kryterium to określane jest jako efekt systemowy.

KRYTERIA OCENY WYNIKU NEGOCJACJI wg J. Kamińskiego

• porozumienie - czy negocjatorzy doszli do porozumienia czy też nastąpiło przerwanie rozmów?

• dystrybucja - w jaki sposób dostępne zasoby podzielone zostały pomiędzy negocjatorów?

• integracja - w jakim stopniu uczestnicy negocjacji gotowi byli zintegrować swoje interesy?

• percepcja - czy uczestnicy negocjacji zadowoleni są z ich przebiegu i osiągniętych rezultatów?

• trwałość porozumienia - jak trwałe jest porozumienie i w jakim stopniu zostało wprowadzone w życie?

• efekt systemowy - jaki wpływ porozumienie wywiera na organizację i jej otoczenie?

• koszty - jak wiele środków użytych zostało w negocjacjach i jaki jest stosunek kosztów do uzyskanych efektów?

Negocjacje, z uwagi na swoją specyfikę jako zjawiska społecznego związanego z wystąpieniem konfliktu pomiędzy stronami, są rodzajem aktywności, gdzie niejednokrotnie stosowane są kłamstwo i różnego rodzaju działania manipulacyjne. Szczególnie istotną rolę odgrywają negocjacje w kontekście biznesowym. Stanowią ważny element współczesnej gospodarki.

POZYTYWNE FUNKCJE KONFLIKTU

• sprzyja on otwartemu postawieniu ukrywanych wcześniej różnic. (Często dopiero w sytuacji konfliktowej jedna ze stron dowiaduje się, że istniał problem);

• wymusza zdefiniowanie, które problemy są ważne, ułatwiając określenie przez strony priorytetów;

• spaja grupę (pojawiający się konflikt międzygrupowy sprzyja więzi węwnątrzgrupowej);

• sprzyja wyrównaniu pozycji stron (przykładowo rozpoczynający strajk robotnicy wzmacniają swoją pozycję w stosunku do zarządu która staje się bardziej wyrównana);

• prowadzi do zmian (ich brak oznacza bezruch).

• dzięki konfliktowi osoby staja się bardziej realistyczne w swojej ocenie;

• dokonuje się pełniejszy rozwój osobisty (np. menedżerowie mogą dowiedzieć się jak ich styl wpływa na podwładnych);

• konflikt podnosi morale. Pracownicy dzięki konfliktowi uświadamiają sobie, że relacje pomiędzy nimi są na tyle silne, że wytrzymują próbę konfliktu.

NEGATYWNE FUNKCJE KONFLIKTU

• potęgowanie procesów rywalizacyjnych - podczas konfliktu strony rywalizują z sobą, ponieważ są przekonane, że ich cele są zasadniczo sprzeczne i że obie nie są w stanie ich zrealizować. Często jednak cele nie są na tyle sprzeczne, aby nie można było znaleźć rozsądnego rozwiązania, a konflikt wywołujący rywalizację prowadzi do wrogich działań stron.

• błędy w percepcji i uprzedzenia - w miarę rozwoju konfliktu następuje zniekształcenie percepcji. Jego uczestnicy wykazują tendencję do postrzegania spraw zgodnie ze swoim własnym punktem widzenia. Oceniają ludzi i zdarzenia głównie jako sprzyjających jednej lub drugiej stronie. Ich myślenie opiera się często na stereotypach i uprzedzeniach, co przejawia się między innymi w aprobowaniu ludzi i wydarzeń popierających ich stanowisko, a całkowitym odrzuceniu tych, które oceniają jako stojące do nich w opozycji.

• Emocjonalność - w miarę jak strony stają się coraz bardziej niespokojne, poirytowane i sfrustrowane konflikt staje się coraz bardziej emocjonalny. Emocje są często na tyle silne, że dominują myślenie.

• ograniczona komunikacja - konflikt wpływa negatywnie na komunikację. Strony wyraźnie ograniczają ją z tymi, z którymi się nie zgadzają, zwiększają z osobami im sprzyjającymi. Komunikacja pomiędzy skonfliktowanymi stronami stanowi ponadto często głównie próbę pokonania, poniżenia lub zdemaskowania przeciwnego stanowiska oraz dodania dodatkowego znaczenia własnym argumentom.

• brak jasności omawianych kwestii - sporne kwestie stają się coraz bardziej niejasne i zamglone. Dominują nieprecyzyjne uogólnienia. Poruszane są nowe niezwiązane z konfliktem zagadnienia, jak również włączane są w konflikt nowe osoby. Strony formułują coraz mniej jasne opinie, co do tego o co rzeczywiście toczy się spór, a także co może stanowić jego rozwiązanie.

• usztywnienie stanowisk - strony stają się coraz bardziej przywiązane do swoich stanowisk. Ponieważ są naciskane przez drugą stronę eksponują swój punkt widzenia, stając się niechętne jego zmianie w obawie przed utratą twarzy. Ich proces myślowy jest usztywniony i wykazują one skłonność do postrzegania kwestii w sposób uproszczony nie zaś kompleksowy i wielowymiarowy.

• zwiększenie różnic i zminimalizowanie podobieństw - ponieważ strony ograniczają się do obrony swoich stanowisk, a omawiane zagadnienia stają się coraz mniej uchwytne i bardziej rozmyte, wykazują skłonność do postrzegania swoich racji jako przeciwstawnych biegunów. Dzieje się tak nawet wtedy, gdy rzeczywiście tak nie jest.; czynniki różnicujące zostają uwydatnione, podczas gdy jakiekolwiek podobieństwa i elementy wspólne uproszczone i zminimalizowane. Ten błędny punkt widzenia prowadzi strony do przekonania, że są od siebie bardziej odległe niż ma to miejsce w rzeczywistości, a więc dążą dużo bardziej zdecydowanie do wygrania konfliktu pracując mniej intensywnie nad znalezieniem wspólnej platformy porozumienia.

• eskalacja konfliktu - każda ze stron coraz bardziej okopuje się wokół swojego punktu widzenia, stając się mniej tolerancyjna i gotowa do akceptacji drugiej strony, bardziej defensywna, mniej komunikatywna i coraz bardziej kierująca się emocjami. W rezultacie każda ze stron dąży do zwycięstwa coraz mocniej broniąc swojej pozycji, używając coraz bardziej wyszukanych środków, które gotowa jest przeznaczyć na rozumianą w ten sposób wygraną oraz wzrost zaangażowania w utrzymanie presji na realizację swoich pozycji.

M. Bazerman i M. Neale wymieniają siedem typowych ograniczeń poznawczych negatywnie warunkujących racjonalność zachowań negocjatorów

• nieracjonalne przywiązanie do początkowego sposobu działania, nawet gdy przestaje być on najkorzystniejszym wyborem.

• przyjęcie założenia, że wygrana drugiej strony odbywa się naszym kosztem.

• zakotwiczenie wokół oferty początkowej.

• pozostawanie pod przemożnym wpływem sposobu prezentowania informacji.

• nadmierne poleganie na łatwo dostępnych informacjach, a ignorowanie danych ściśle związanych z tematem.

• zapominanie o możliwości uzyskania informacji przez przyjęcie perspektywy drugiej strony.

• nadmierna pewność, co do możliwości uzyskania korzystnego dla siebie wyniku.

CELE ETYKI NEGOCJACJI

• zdefiniowanie podstawowych kwestii etycznych związanych z prowadzeniem negocjacji;

• określenie możliwych do dokonania w ich ramach wyborów;

• zdefiniowanie głównych czynników je warunkujących;

• dostarczenie ram dla oceny sytuacji negocjacyjnej i podejmowanie bardziej przemyślanych decyzji

• wskazanie jak negocjacje prowadzone mogą być w sposób etyczny.

Zachowania nieetyczne:

• wykorzystywanie prezentów, przyjęć i różnego rodzaju łapówek w celu zmiękczenia stanowiska drugiej strony;

• używanie sieci szpiegów dla uzyskania wewnętrznych informacji o zamierzeniach strony przeciwnej, głównie o założonym przez nią punkcie oporu;

• podważanie wiarygodności negocjatora w oczach członków zarządu jego firmy poprzez stosowanie np. różnego rodzaju pomówień;

• stosowanie różnych form elektronicznego podglądu i podsłuchu (w biurze negocjatora, albo podczas spotkań zarządu jego firmy);

• kradzież dokumentów oponenta lub zdobywanie informacji od donosicieli;

• dyskredytację i poniżanie oponenta poprzez wysuwanie publicznych pomówień, itd .

Taktyki nieetyczne (przykłady)

• taktyki presji pozycyjnej - posunięcia i zachowania mające doprowadzić do tego, aby ustępowała tylko jedna strona.

• taktyki dywersyjne wykorzystują fakt, że druga strona zakłada, iż negocjator działa w dobrej wierze. Przykładem może być taktyka określana jako gra w eksperta polegająca na tym, że negocjator stara się zasypać drugą stronę lawiną informacji, aby uwierzyła ona w jego fachowość i była bardziej skłonna do zawarcia porozumienia zgodnie z jego sugestią. Inną taktyką dywersyjną jest taktyka wykorzystująca rzekomy brak uprawnień negocjatora do zawarcia porozumienia

• taktyki wojny psychologicznej stanowią odrębną grupę etycznie wątpliwych taktyk. Mają one doprowadzić do tego, aby partner czuł się nieprzyjemnie, był skłonny do ustępstw i podświadomie dążył do jak najszybszego zakończenia negocjacji. Czasem może być to celowo niekorzystnie zaprojektowane miejsce spotkania, w którym jest zbyt głośno, zbyt zimno, brakuje miejsca na krótką naradę z kolegami.

Kłamstwa (ocena - koncepcje)

• Absolutystyczna (idealistyczna). Mówienie nieprawdy oceniane jest zawsze jako nieetyczne bez względu na towarzyszące mu okoliczności. Nawet najlepsze cele nigdy nie usprawiedliwiają kłamstwa, ponieważ jest ono obiektywnie grzeszne. Zwolennicy tego poglądu zdecydowanie twierdzą, że wszystkie nieprawdziwe oświadczenia są nieetyczne i nie może być to przedmiotem dyskusji.

• Usprawiedliwienie kłamstwa. Pierwszym wyjątkiem od koncepcji absolutystycznej jest pogląd, że chociaż nieprawdziwe oświadczenia są z gruntu złe, w szczególnych okolicznościach mogą być one usprawiedliwione. Dopuszczalność kłamstwa zawarta jest także w tradycji chrześcijańskiej. Jonatan kłamie, aby ocenić swojego przyjaciela Dawida, a akuszerki, które skłamały, aby ocalić życie hebrajskich chłopców są oceniane jako kobiety czyniące dobro, którym Bóg udziela rozgrzeszenia.

• Fałszywa wypowiedź. Koncepcja absolutystyczna i pogląd zakładający dopuszczalność kłamstwa, to dwa najczęściej spotykane stanowiska teoretyczne, tworzące główną tendencję historyczną. Inne alternatywy zakładają, że termin kłamstwo jest ze swej istoty moralnie obciążony. Tak jak morderstwo znaczy nieuzasadnione zabijanie, tak kłamstwo znaczy nieuzasadnioną nieprawdę.

• Społeczne porozumienie. Koncepcja ta jest trzecim wyjątkiem od skrajnego podejścia absolutystycznego. Przyjmuje, że w określonych sytuacjach nieprawdziwe oświadczenia nie są kłamstwem, ponieważ ogólnie uznawana społeczna konwencja pozwala na użycie określonych rodzajów ekspresji, zobowiązujących odbiorców do zrozumienia ich niedosłownego sensu.

Kłamstwo w negocjacjach może przyjmować różny kształt:

• Niepełne ujawnianie pozycji - najbardziej rozpowszechniona forma kłamstwa w negocjacjach. Rozpoczynając rozmowy negocjator nie ujawnia punktu, do którego dąży (punktu docelowego), jak również najmniej korzystnego rozwiązania, które jest w stanie zaakceptować (punktu oporu). Aby pozostały one dla drugiej strony tajemnicą stosuje różnego rodzaju działania maskujące. Mówi, że chce uzyskać więcej niż rzeczywiście oczekuje.

• Blef - polega na fałszywym określeniu intencji dotyczących podjęcia przez stronę pewnych działań. Może przyjmować formę zobowiązania w postaci groźby lub obietnicy, służąc wzmocnieniu siły negocjatora przez zajmowanie określonej pozycji i określając kierunek zachowania strony negocjacji w danej sytuacji.

• Falsyfikacja. Jest sposobem postępowania polegającym na tym, że negocjator tak konstruuje zestaw prawdziwych i nieprawdziwych argumentów, aby doprowadzić drugą stronę do błędnych konkluzji. Na przykład, opisuje szczegółowo działania, które podjął w przeszłości, sugerując drugiej stronie, że obecnie postąpi podobnie.

• Oszustwo. Polega na wprowadzaniu do negocjacji błędnych informacji; mogą być to fałszywe informacje na temat kondycji firmy, którą reprezentuje negocjator, informacje o tym, co robi lub, co będzie robiła druga strona.

• Selektywne ujawnianie. Ma nieco inny charakter niż przedstawione powyżej formy kłamstwa. Wiąże się z występowaniem negocjatora w charakterze reprezentanta i odnosi się do sytuacji, w której nie informuje dokładnie reprezentowanej przez siebie strony o przebiegu negocjacji. Odmianą selektywnego ujawniania jest również ukrywanie przed drugą stroną prawdziwych oczekiwań osób, które reprezentuje negocjator.

Reguły wyboru sprawiedliwego rozwiązania:

• Wkład pracy. Strony biorą pod uwagę wkład pracy, jaki poniesiony został przez każdą z nich w związku z uzyskaniem końcowego wyniku. Strona wnosząca większy wkład we wspólne przedsięwzięcie otrzymuje więcej z podziału powstałych dzięki temu korzyści. Przykładowo, więcej zarabia dystrybutor trudno sprzedającego się towaru, niż produktu nie wymagającego dużych nakładów i wysiłku niezbędnych do jego sprzedaży. W tym drugim przypadku większa korzyść należna jest producentowi.

• Równość. Bez względu na wkład pracy strony uzyskują taką samą część. Regułę ta najczęściej stosowana jest, gdy wkład pracy jest mniej więcej równy, trudno poddać go jednoznacznie precyzyjnej ocenie lub wkład stron jest niemożliwy od określenia.

• Odpowiedniość do potrzeb. Kryterium to polega na przyjęciu zasady, że sprawiedliwy podział uwzględnia uzasadnione potrzeby. Przykładowo, dzieląc w przedsiębiorstwie zasoby pomiędzy działy wiadomo, że ze względu na swoje możliwości i miejsce zajmowane w strukturze organizacyjnej nie wszystkie mają jednakowe możliwości wypracowywania zysku dla przedsiębiorstwa.

• Odpowiedniość do szans. Dobro dzielone jest proporcjonalnie do użytku, jakie mogą uczynić z niego strony. Przykładem może być podział budżetu inwestycyjnego firmy, z którego najwięcej otrzymują działy, które osiągnęły w poprzednim roku najlepsze wyniki.

• Precedens. Rozwiązanie sprawiedliwe to rozwiązanie takie jak inne, które osiągnięte zostały w podobnych sytuacjach. Podstawą porozumienia mogą być rozwiązania z przeszłości lub spotykane w stosunkach z innymi podmiotami.

ETYKA SYSTEMU

poziom macro

• ekonomiczne cele

• maksymalizacja zysków

• konkurencja rynku

• zrównoważony rozwój gospodarczy

ETYKA OSOBY

• etyka zawodowa

• etyka zarządzania

• wartości kultury i normy zachowań

ETYKA FIRMY

poziom micro

• relacje pracownicze

• relacje firmy z otoczeniem

• etyka pracy

ETYKA BIZNESU

AMORALIZM

• maksymalizacja zysków

• ekonomia bez etyki

• skrajny egoizm menedżera

• patologie gospodarcze

IMMORALIZM

• odrzucenie zasad etycznych

• kierowanie się interesem i wartościami utylitarnymi

• negowanie wartości etycznych

RELATYWIZM ETYCZNY

• usprawiedliwianie zachowań determinantami ekonomicznymi

• utożsamianie moralności i niemoralności jako kategorii tożsamych

UNIWERSALIZM ETYCZNY

• niezmienność wartości etycznych

• poszukiwanie uniwersalnych wartości etycznych niezależnych od uwarunkowań

• dążenie do zintegrowanego systemu etycznego o zasięgu globalnym

---