Autor: Henryk Sienkiewicz.

Tytuł: Potop.

Potop jest drugą częścią Trylogii, czyli cyklu trzech powieści historycznych Henryka Sienkiewicza. Pierwsza z nich, zatytułowana Ogniem i mieczem, ukazywała się w latach 1883-1884 i obejmowała dzieje wojny z Kozakami, zaś ostatnia - Pan Wołodyjowski, dotyczyła początku wojny z Turcją i pierwszego zwycięstwa Jana Sobieskiego (lata 1887-1889). Zasięg tematyczny całego cyklu to historia Polski, począwszy od śmierci Władysława IV w 1648 roku, a skończywszy na bitwie Chocimskiej w 1673. Potop, jak sam tytuł wskazuje, traktuje o najadzie („potopie”) szwedzkim.

Data pierwszego wydania: druk utworu obejmował lata 1884 - 1886. Powieść ukazała się (jak i cała Trylogia) w tym samym czasie w odcinkach w krakowskim „Czasie”, warszawskim „Słowie”, wielkopolskim „Dzienniku Poznańskim”, natomiast książkowe wydanie Potop wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 r.

Epoka literacka: pozytywizm.

Rodzaj literacki: epika.

Gatunek literacki: powieść.

Podgatunek literacki: powieść historyczna

Czas akcji: akcja utworu obejmuje okres od stycznia 1655 do jesieni 1657 i traktuje o napadzie Szwedów na ziemie Rzeczpospolitej.

Miejsce akcji: akcja Potopu rozgrywa się na obszarze niemalże całego kraju: Żmudzi (Wodokty, Lubicz, Upita, Birże, Kiejdany) Wielkopolski (Ujście), Podlasiu (Łuków, Tykocin, Janów, Sokółka), Litwy oraz na Śląsku i w Małopolsce. Miastami polskimi wymienionymi w dziele są między innymi: Kraków, Bogdaniec, Zgorzelice, Spychów, Płock, Tykocin. Prócz nich poznajemy ziemie pruskie (Szczytno, Malbork) oraz żmudzkie (okolice Nowego Kowna).

Bohaterowie fikcyjni (lub historyczni, acz niewymieniani we współczesnych podręcznikach) w ujęciu alfabetycznym: Akbah-Ułan, Aleksandra Billewiczówna, Andrzej Kmicic / Babinicz, Anusia Borzobohata-Krasieńska, Bogusław Leszczyński, Charłamp, Chudzyński, Dowgird, Gabriel Wajmiłłowicz, Glowbicz, Gosiewski, Harasimowicz, Helena Skrzetuska, Herakliusz Billewicz, Hlebowicz, Jan Onufry Zagłoba, Jan Skrzetuski, Jan Wielkopolski, Jerzy Michał Wołodyjowski, Kiemlicze, Kompani Kmicica (Jaromir Kokosiński, Ranicki, Rekuć-Leliwa, Uhlik, Kulwiec- Hippocentaurus, Zend), Konstanty Lubomirski, Korf, Krzysztoporski, Kuklinowski, Ługowski, Łuszczewski, Pospolite ruszenie (Stanisław Dębiński, Władysław Wostowski, Golc, Stanisław Skrzetuski, Kacper Żychliński, Stanisław Jaraczewski, Piotr Skoraczewski, Kwilecki, Andrzej, Piotr Opaliński, Jakub Rozdrażewski, Sędziwój Czarnkowski, Stanisław Pogorzelski, Maksymilian Miastkowski, Paweł Gębicki), Roch Kowalski, Rzędzian, Sakowicz, Soroka, Stabrawski, Stanisław Skrzetuski, Śladkowski, Tomasz Billewicz, uczestnicy obrony klasztoru (Różyc-Zamoyski, Okielnicki, Piotr Czarniecki, Sadowski), Żeromski.

Bohaterowie historyczni w ujęciu alfabetycznym: Andrzej Grudziński, Arwid Wittenberg, Augustyn Kordecki, Bogusław Radziwiłł, Burchard Miller, Gryzelda Wiśniowiecka, Hieronim Radziejowski, Jan Kazimierz, Janusz Radziwiłł, Jan Zamoyski, Jerzy Lubomirski, Karol X Gustaw, Krzysztof Opaliński, Maria Ludwika, Michał Kazimierz Radziwiłł, Michał Korybut Wiśniowiecki, Paweł Sapieha, Stefan Czarniecki, szlachta laudańska (Pakosz Gasztowt z Pacunelów, Kasjan Butrym, Józwa Butrym),Weyhard Wrzeszczowicz.

Bohaterowie pierwszoplanowi w ujęciu alfabetycznym: Aleksandra Billewiczówna, Andrzej Kmicic/Babinicz, Bogusław Radziwiłł, Jan Kazimierz, Jan Onufry Zagłoba, Jan Skrzetuski, Janusz Radziwiłł, Jerzy Michał Wołodyjowski, Kiemlicze, Paweł Sapieha, Stefan Czarniecki.

Bohaterowie drugoplanowi w ujęciu alfabetycznym: Akbah-Ułan, Anusia Borzobohata-Krasieńska, Augustyn Kordecki, Arwid Wittenberg, Bogusław Leszczyński, Burchard Miller, Charłamp, Helena Skrzetuska, Jan Zamoyski, Jerzy Lubomirski, Kuklinowski, Roch Kowalski, Rzędzian, Soroka, Stanisław Skrzetuski, Szlachta laudańska (Pakosz Gasztowt z Pacunelów, Kasjan Butrym, Józwa Butrym), Tomasz Billewicz.

Bohaterowie epizodyczni w ujęciu alfabetycznym: Chudzyński, Dowgird, Gabriel Wajmiłłowicz, Glowbicz, Gosiewski, Gryzelda Wiśniowiecka, Harasimowicz, Herakliusz Billewicz, Hieronim Radziejowski, Hlebowicz, Jan Wielkopolski, Kompani Kmicica (Jaromir Kokosiński, Ranicki, Rekuć-Leliwa, Uhlik, Kulwiec-Hippocentaurus, Zend), Konstanty Lubomirski, Korf, Krzysztoporski, Ługowski, Łuszczewski, Michał Wiśniowiecki, Pospolite ruszenie (Stanisław Dębiński, Władysław Wostowski, Golc, Stanisław Skrzetuski, Kacper Żychliński, Stanisław Jaraczewski, Piotr Skoraczewski, Kwilecki, Andrzej Grudziński, Krzysztof Opaliński, Piotr Opaliński, Jakub Rozdrażewski, Sędziwój Czarnkowski, Stanisław Pogorzelski, Maksymilian Miastkowski, Paweł Gębicki), Sakowicz, Stabrawski, Uczestnicy obrony klasztoru (Różyc-Zamoyski, Okielnicki, Piotr Czarniecki, Sadowski), Wrzeszczowicz, Znikis, Żeromski, Maria Ludwika, Michał Kazimierz Radziwiłł.

Struktura dzieła: środkowa część Trylogii to blisko 1000 stron (w zależności od wydania) lektury. Powieść składa się z trzech tomów, z których każdy liczy kolejno dwadzieścia sześć, czterdzieści oraz trzydzieści rozdziałów.

Kompozycja dzieła: w powieści obyczajowo-historycznej Henryk Sienkiewicz bardzo rozbudował tło historyczne, w które z mistrzostwem pióra wplótł losy postaci fikcyjnych i rzeczywiście żyjących w ówczesnej siedemnastowiecznej Polsce. Fabuła powieści opiera się na motywie miłości z przeszkodami. Tak samo, jak w poprzednich częściach, także tu pojawił się klasyczny trójkąt, dotyczący Kmicica, Aleksandry Billewiczówny i Bogusława Radziwiłła.

W dwóch pozostałych częściach Trylogii trójkąt romansowy dotyczył Jana Skrzetuskiego, Heleny oraz Bohuna (Ogniem i mieczem) oraz Michała Wołodyjowskiego, Basi i Azji (Pan Wołodyjowski).

Wymowa ideowa: powieść historyczna Potop, podobnie jak dwie pozostałe części Trylogii, została napisana w myśl idei „ku pokrzepieniu serc”. Autor opisał w niej dzieje państwa polskiego w ciężkim dla niego okresie, a mianowicie w chwili oblężenia Polski przez oddziały szwedzkie, przez co chciał uzmysłowić Polakom, że potrafią podnieść się z najcięższej sytuacji, że nadzieja zawsze istnieje. Poprzez takich odważnych i walecznych rycerzy, jak Andrzej Kmicic czy Michał Wołodyjowski autor starał się przypomnieć takie wartości, jak honor i bezwarunkowa miłość do ojczyzny.

Wątki: historyczno-polityczny, romansowy, przygodowy.

Czas i miejsce akcji „Potopu”

Akcja utworu obejmuje dwa lata najazdu Szwedów na Rzeczpospolitą, od stycznia 1655 (wiemy to z Prologu: „Nie stało zaś tego ojca i dobrodzieja szlachty laudańskiej [Herakliusza Billewicza] w roku 1654”) do jesieni 1657 roku.

Wydarzenia te dzieją się na obszarze niemal całego kraju: Żmudzi (Wodokty, Lubicz, Upita, Birże, Kiejdany) Wielkopolski (Ujście), Podlasiu (Łuków, Tykocin, Janów, Sokółka), Litwy oraz Śląska i Małopolski.

Żmudź to jeden z pięciu regionów etnograficznych współczesnej Litwy, a także historyczna nazwa Dolnej Litwy. Dawniej stanowiła jednostkę podziału terytorialnego Rzeczypospolitej Obojga Narodów (jako Księstwo Żmudzkie należące do Wielkiego Księstwa Litewskiego). Od 1917 r. Żmudź jest częścią Litwy.

Miejsca akcji zmieniają się w zależności od opisywanych wydarzeń dziejowych.

Czytelnik „wędruje” wraz z głównymi bohaterami, uczestnicząc miedzy innymi pod Ujściem w kapitulacji pospolitego ruszenia przed wojskami szwedzkimi Karola Gustawa (25 lipca 1655 roku), zajęciu przez wroga Warszawy (8 września 1655 roku), w uczcie w zamku kiejdańskim, podczas której książę Janusz Radziwiłł zerwał unię Litwy z Koroną i podpisał pakt wiążący Wielkie Księstwo Litewskie ze Szwecją, za co król szwedzki zobowiązywał się odzyskać dla Litwy ziemie stracone przez nią w wojnie z Rosją (20 października).

W powieści mamy również bardzo szczegółowo opisane oblężenie Jasnej Góry przez Szwedów. Padają takie daty, jak: 8 listopada - pierwsze próby zajęcia klasztoru na Jasnej Górze, 18 listopada - początek oblężenia twierdzy, 27 grudnia - odstąpienie Szwedów od oblężenia klasztoru na Jasnej Górze. Pisarz cały czas mocno akcentował czas wydarzeń.

Czytamy o takich majątkach i obiektach, jak (ujęcie alfabetyczne): Billewicze, Burzec (siedziba Skrzetuskich), Wąsocza, Głogowa, Janów, Kiejdany (rezydencja Janusza Radziwiłła), klasztor Jasnogórski, kościół w Upicie, Lauda, Lubicz, Lubowla, Lwów, obóz pod Ujściem, Pilwiszki, Warszawa, Wodokty, Wołmontowicze, Zamość („Wpuszczono ich bramą Szczebrzeszyńską albo inaczej Ceglaną, gdyż dwie inne były z kamienia. Sam Kmicic nie spodziewał się ujrzeć nic podobnego i nie mógł wyjść z podziwu na widok ulic szerokich, włoską modą pod linię równo budowanych, na widok wspaniałej kolegiaty i burs akademickich, zamku, murów, potężnych dział i wszelkiego rodzaju “opatrzenia”. Jako mało który z magnatów mógł się porównać z wnukiem wielkiego kanclerza, tak mało która forteca z Zamościem. Lecz największy zachwyt ogarnął ordyńców, gdy ujrzeli ormiańską część miasta. Nozdrza ich chciwie wciągały woń safianu, którego wielkie fabryki prowadzili przemyślni przybysze z Kaffy, a oczy śmiały im się do bakalij, wschodnich kobierców, pasów, sadzonych szabel, kindżałów, łuków, lamp tureckich i wszelkiego rodzaju kosztowności”).

Struktura powieści pod względem czasu i miejsca akcji przedstawia się następująco (ujęcie ogólne):

I tom - akcja rozpoczyna się w styczniu 1655 roku. Poznajemy życie mieszkańców Żmudzi, by w kolejnych rozdziałach czytać o kapitulacji wojsk szlacheckich pod Ujściem (25 lipca 1655 roku). W I tomie przenosimy się wraz z narratorem na Podlasie, do majątku Skrzetuskich, oraz jesteśmy „świadkami” bogatej uczty w zamku Janusza Radziwiłła w Kiejdanach.

Podlasie to historyczna kraina Polski leżąca na Nizinie Podlaskiej, stanowiąca północno-wschodnią i północna część województwa lubelskiego. Po podpisaniu unii lubelskiej w 1569 roku Podlasie (jako województwo podlaskie) znalazło się w składzie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W okresie rozbiorów zostało rozdzielone między Prusy i Austrię wzdłuż Bugu.

II tom - akcja rozpoczyna się jesienią 1655 roku, gdy na Podlasiu gromadzą się oddziały żołnierzy gotowych walczyć ze szwedzkim wrogiem. W kolejnych rozdziałach mamy szczegółową relację narratora z obrony klasztoru jasnogórskiego, z dokładnymi wzmiankami o datach. Po zakończeniu oblężenia (Boże Narodzenie 1655 roku) czytamy o powrocie w pierwszych miesiącach 1656 roku Jana Kazimierza do kraju oraz o złożonych przez niego tak zwanych „ślubach lwowskich” (1 kwietnia 1656 roku). Dalsze wydarzenia II tomu przenoszą odbiorcę powieści na teren Moraw i Podlasie, do którego wędruje przez Zamość (siedziba Jana Zamoyskiego) Babinicz. Część kończy się bitwą pod Sokółką i zranieniem głównego bohatera przez Bogusława Radziwiłła.

Morawy to kraina historyczna we wschodniej części dzisiejszej Republiki Czeskiej. Na północy granice Moraw stanowi grzbiet Sudetów Wschodnich, od wschodu - karpackie pasma Jaworników i Białych Karpat, od południa - Obniżenie Południowomorawskie, od zachodu - Wyżyna Czesko-Morawska. Morawy graniczą od północy ze Śląskiem, od zachodu z Czechami, od południa z Dolną Austrią, od wschodu ze Słowacją.

III tom - akcja rozgrywa się wiosną 1656 roku, czyli równoległe do sytuacji opisanych pod koniec tomu II. Sienkiewicz opisuje takie wydarzenia historyczne, jak: bitwę pod Gołębiem, natarcie wojsk szwedzkich na Zamość, rozbicie przez Stefana Czarnieckiego wojsk wroga pod Jarosławiem, zajęcie przez Szwedów delty Wisły i Sanu, zwycięstwo Polaków w majowej bitwie pod Warką, trwające kilkadziesiąt dni oblężenie Warszawy. Od rozdziału XV Sienkiewicz zastosował inwersję czasową i przez kilkadziesiąt stron opisał życie i perypetie uwięzionej w Taurogach Oleńki i miecznika Billewicza. Powrót do wątku historycznego nastąpił w rozdziale XXIII.

Od tego miejsca pisarz przedstawił losy Kmicica po tym, jak żołnierz przedostał się do Prus i połączył z oddziałem hetmana polnego Gosiewskiego. Autor Trylogii zrelacjonował przebieg zwycięskiej bitwy pod Prostkami, rozegranej z wojskami Bogusława Radziwiłła. W końcowych rozdziałach ostatniego tomu przenosimy się wraz z bohaterami ponownie na Żmudź i czytamy o takich majątkach, jak Wodokty, Lubicz, Upita.

Bitwa pod Prostkami miała miejsce 8 października 1656 roku w pobliżu miejscowości Prostki, w dzisiejszym powiecie ełckim. Starły się tam sprzymierzone wojska Rzeczypospolitej i Tatarów (12 - 13 tysięcy), dowodzone przez hetmana polnego litewskiego Wincentego Gosiewskiego, z oddziałami brandenbursko-szwedzkimi pod dowództwem generała Jerzego Fryderyka Waldecka (ze wspomagającą go jazdą Bogusława Radziwiłła. Zakończyła się zwycięstwem Polaków.

Geneza i okoliczności powstania „Potopu”

Tadeusz Bujnicki i Alicja Helman, autorzy książki „Potop” Henryka Sienkiewicza. Powieść i film, pisali: „W życiu pisarza okres, który poprzedził Trylogię, był więc bogaty zarówno w wydarzenia, jak i decyzje. Był również znaczący jako etap twórczy; dokonywał się wówczas znamienne przesunięcia: wzrost zainteresowania romantyzmem oraz krytyczny rozrachunek z naturalizmem (cykl odczytów o naturalizmie z 1881 roku), nowy, o wyraźnych akcentach patriotycznych nurt w nowelistyce, wreszcie pojawienie się tematu historycznego w tekstach literackich i publicystycznych”.

Na końcowy kształt powieści wpływ miał pobyt pisarza w Stanach Zjednoczonych, gdzie poznał pejzaż rodem z westernów, zaprzyjaźnił się z politycznymi emigrantami, uczestnikami narodowowyzwoleńczych zrywów (skąd czerpał wzory swych bohaterów). W tym czasie właśnie narodziła się światowa legenda Dzikiego Zachodu, która dla wielu późniejszych twórców - literackich, filmowych czy innych - była inspiracją. Po powrocie do kraju pisarz zmienił bardzo swe przekonania. Wraz z poślubieniem Marii Szetkiewiczówny, Sienkiewicz zwrócił się w stronę tradycyjnej kultury szlacheckiej, reprezentowanej przez swego teścia (przez niektórych uważanego za prototyp Zagłoby).

Pisanie drugiej, najobszerniejszej części Trylogii Henryk Sienkiewicz rozpoczął 1 października 1884 roku w Warszawie, a zakończył 21 sierpnia 1886 roku w austriackim uzdrowisku Kaltenleutgeben niedaleko Wiednia. Chcąc być wiarygodnym i szczerym, przystąpił do pisania dzieła dopiero po ponad czterech latach gromadzenia i zapoznawania się z materiałami źródłowymi na interesujące go tematy.

W liście z 1883 roku do ówczesnego redaktora krakowskiego konserwatywnego „Czasu” pisał: „O swojej powieści powiem to tylko, żem grunt pod nią przygotował z całą sumiennością i przeczytałem mnóstwo źródeł współczesnych, tak że jednego nawet nazwiska nie zaczerpnąłem z fantazji. Starałem się też koloryt epoki oddać wiernie i to co wyda się może zbyt szorstkim, jest wiernym czasów odbiciem”.

Studia historyczne Sienkiewicza nad Potopem były bardzo gruntowne i dokładne. W źródłach powieści należy wymienić między innymi opracowania (pisane w języku polskim, łacińskim, francuskim i niemieckim):

· Antoniego Walewskiego (Historia wyzwolenia Polski za panowania Jana Kazimierza),
· Karola Szajnochy (Krzysztof Opaliński),
· Bernarda Kalickiego (Bogusław Radziwiłł),
· Kazimierza Jarochowskiego (Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej)
oraz liczne pamiętniki, kroniki, herbarze, silvae rerum (zbiory luźnych notatek) i listy z epoki:
· Jan Chryzostom Pasek (utrzymując, ze owe pamiętniki pozwalaję wejrzeć świetnie w duszę człowieka XVII wieku, zaczerpnął stamtąd obrazy pojedynków, bójek, awantur, sceny wojenne i zwroty staropolskie, wzorując się na stylu i języku autora, na przykład: ścisnąć nóżki Panu Jezusowi, iść prosto jak sierpem rzucił),
· Nowa Gigantomachai Augustyna Kordeckiego, w której przeor szczegółowo relacjonuje oblężenie,
· Klimaktery Wespazjana Kochowskiego.
Innymi źródłami historycznymi były między innymi:
· Żywot księcia Bogusława Radziwiłła przez niego samego napisany,
· Oryginalne listy Janusza Radziwiłła do Bogusława i Harasimowicza,
· Uniwersał konfederacji tyszowieckiej,
· Księga pamiętnicza Stefana Makdeszy,
· zbiór dokumentów zatytułowany Portofolio królowej Maryi Ludwiki,
· Wojna domowa Samuela Twardowskiego,
· Historia Polski od śmierci Władysława IV Wawrzyńca Rudawskiego,
· Słownik geograficzny Królestwa polskiego i innych krajów słowiańskich, wydawany od 1880 roku (zaczerpnął stamtąd informacje o wyglądzie Kiejdan).

Aby wiernie odwzorować panujące w epoce obyczaje czy charakter walk, pisarz korzystał jeszcze z:
· korespondencji hetmana litewskiego Jana Chodkiewicza,
· Opisu obyczajów Jędrzeja Kitowicza.

Potop był wynikiem ciągłych podróży pisarza, który jeździł po europejskich uzdrowiskach z nadzieją odnalezienia ratunku dla chorej na gruźlicę żony. Odwiedził między innymi Włochy (San Remo), Austrię (Meran, Wiedeń i Kaltenleutgeben), Niemcy (Reichenhall, Falkenstein) i Francję (Mentona). Jeszcze w czasie choroby żony skarżył się: „Ciężka to rzecz podróżować i pisywać po hotelach bez żadnych resursów umysłowych”. W końcu jednak musiał kończyć dzieło po stracie ukochanej Marii…

Utwór jest najobszerniejszą, środkową częścią cyklu. Tak, jak i cała Trylogia, był początkowo drukowany w odcinkach w warszawskim „Słowie”, krakowskim „Czasie” czy wielkopolskim „Dzienniku Poznańskim” (dzięki temu trzy zabory poznawały w tym samym czasie nowe „dziecko” Sienkiewicza). Taki proceder trwał blisko dwa lata, bo od 1884 do początków września 1886 roku. Pierwsze książkowe wydanie Potopu wyszło w sześciu tomach w październiku 1886 roku, a drugie dwa lata później.

Publikacja Trylogii trwała aż sześć lat, choć początkowo Sienkiewicz planował tylko sześćdziesiąt odcinków gazetowych, lecz ostateczny wynik przerósł jego wyobrażenia. Pierwszy odcinek Ogniem i mieczem ukazał się w „Słowie” 2 maja 1883 roku, a ostatni odcinek Pana Wołodyjowskiego - 11 maja 1888.

Sposoby kreowania postaci w powieści „Potop”

Juliusz Kijas, autor książki Potop Henryka Sienkiewicza, stwierdził: „Jednym z największych triumfów powieściopisarskich Sienkiewicza w Potopie jest stworzenie całej galerii różnorodnych postaci. Nie zapomni ich nigdy, kto bodaj raz tę powieść przeczytał, zwłaszcza że każda z nich posiada swoje odrębne cechy, dzięki którym tak liczne osoby nie mieszają się w pamięci czytelnika”. Z kolei w rozprawie O postaciach Sienkiewiczowskich krytyk i badacz literatury, Kazimierz Wyka pisał: „Zarówno nasze własne doświadczenie czytelnicze w obcowaniu z dziełem Sienkiewicza, jak liczne wypowiedzi krytyczne świadczą o tym, że w oddziaływaniu sztuki powieściowej Sienkiewicza bodaj czołową i najważniejszą rolę odgrywają tu postacie”.

Z tym poglądem zgadza się jeszcze wielu innych czytelników dzieł Sienkiewicza, którzy wraz z rozpoczęciem lektury zakochują się w pięknej szlachciance Oleńce Billewiczównie czy odważnym Babiniczu. Takie mocne oddziaływanie bohatera literackiego na odbiorcę jest wynikiem roli, jaką przypisywał pisarz tej płaszczyźnie świata przedstawionego. Gdyby autor Potopu nie uważał, że postać jest jednym z najważniejszych składników powieści, że powinna „towarzyszyć” czytelnikowi w życiu, a on z kolei musi się „wcielić się w mentalność ludzi dawnych”, z pewnością nie zyskałby takiej popularności.

W powieści, w której najwyraźniejszą cechą konstrukcyjną jest równoważność wątku historycznego i fikcyjnego, mamy do czynienia z zastosowaniem wielu metod pisarskich, wspomagających urozmaicenie bohaterów i ich losów. Obserwujemy w Potopie:

Nadanie bohaterowi historycznemu cech przykuwających uwagę odbiorcy. Z jednej strony przypomina „postaci z awanturniczego romansu płaszcza i szpady”, a z drugiej posiada typowe rysy przedstawiciela epoki i określonej warstwy społecznej (na przykład Kmicic i Wołodyjowski).

Brak psychologicznych frustracji postaci, problemów skomplikowanych pod względem psychologicznym. Zastąpiła je żywa „plastyczność” portretu i przejawy aktywności postaci. Aby skonstruować dynamiczną fabułę, uczestnicy akcji musieli być wyraźnie przedstawieni, być nosicielami kontrastowych cech (fizycznych, psychologicznych, socjalnych i narodowych). Na przykład Zagłoba jest blagierem, warchołem, pijusem, Wołodyjowski kochliwy i niestały w zalotach, a Janusz Radziwiłł dumny i pyszny. Kazimierz Wyka podsumował tę kwestię słowami: „Sienkiewicz jest znakomitym twórcą bohaterów, ale nie bohaterów w sensie nadludzi, którzy dokonują czynności heroicznych, lecz (…) ludzi, których psychologia składa się z kilku rysów zasadniczych, stale się powtarzających, którzy o tyle pozostają bohaterami, w wymienionym tu znaczeniu, że nigdy nie przestają być sobą, nawet w okolicznościach najmniej sprzyjających ich psychice”.

Opis (często subiektywny) przed wprowadzeniem znaczącej dla utworu postaci. Na opis składała się najczęściej charakterystyka zewnętrzna, połączona z konkretną sytuacją fabularną. Nie jest to jednak rozbudowana forma, ponieważ Sienkiewicz starał się, by czytelnik sam wyrobił sobie zdanie o bohaterze (nie lubił się za bardzo rozwodzić nad wyglądem i strojem, charakteryzować bezpośrednio). Bohaterowie „przedstawiają się” w działaniu. Dokładniejsze portrety zdarzają się wyjątkowo rzadko.

Sienkiewicz nie uznaje poprzedzania wystąpienia postaci podawaniem jej historii (jak inni autorzy powieści historycznych, tacy jak Rzewuski czy Kaczkowski). Zagłobę poznajemy jako nieznanego nam starca, który bawi się z chłopcami (później autor wyjaśnia, że jest to Zagłoba), dzięki temu powieść nie jest rozwlekła, nie nuży.

Czasem jednak - tak jak w scenie pojawienia się w Wodoktach Kmicica - wydarzenie poprzedzało statyczną formę prezentacji, by w kilka zdań później pokazać postać w działaniu: „Wtem we drzwiach pojawiła się wyniosła jakaś postać w szubie i czapce futrzanej na głowie. Młody mężczyzna postąpił na środek izby i poznawszy, że się znajduje w czeladnej, spytał dźwięcznym głosem, nie zdejmując czapki:

- Hej! a gdzie to wasza panna?
- Jestem - odpowiedziała dość pewnym głosem Billewiczówna.
Usłyszawszy to przybyły zdjął czapkę, rzucił ją na ziemię i skłoniwszy się rzekł:
- Jam jest Andrzej Kmicic.
Oczy panny Aleksandry spoczęły błyskawicą na twarzy Kmicica, a potem znów wbiły się w ziemię; przez ten czas jednak zdołała panienka dojrzeć płową jak żyto, mocno podgoloną czuprynę, smagłą cerę, siwe oczy bystro przed się patrzące, ciemny wąs i twarz młodą, orlikowatą, a wesołą i junacką.”
Jak widać z powyższego fragmentu, głównego bohatera poznajemy „oczami” Oleńki, czyli stykamy się tu z subiektywizmem.

Połączenie postaci ze zbiorowością oraz z innymi bohaterami przez wspólne przygody, rywalizację, przyjaźń czy niechęć. Więziami scalającymi losy postaci jest romans, koncentrujący się wokół panny i dwóch adoratorów oraz ich przyjaciół, a także patriotyzm, wierność prawowitemu królowi, przywiązanie do wodza i gotowość oddania życia w walce.

Prócz połączenia postaci ze względu na podobieństwa, mamy również kontrastowe zestawienia bohaterów, takie jak: towarzysze spod Zbaraża (Zagłoba, Wołodyjowski, Skrzetuski) czy kompania Kmicica. Bujnicki i Helman, autorzy książki „Potop” Henryka Sienkiewicza. Powieść i film piszą: „Jak więc widać, Sienkiewiczowski bohater „Potopu” nieustannie jest określany przez inne postaci, często ujęte w powiązaniach społecznych. Sprzyja to typizowaniu”.
Związki rodzinne, rodowe (magnaci Radziwiłłowie, szlachcice Billewicze), żołnierskie (w obliczu wydarzeń przełomowych, takich jak obrona Jasnej Góry czy Zamościa).

Przestrzeganie zasad historyczności, przez co rozumiemy próbę uzasadnienia charakteru i postępowania postaci tłem epoki i determinantami społeczno-obyczajowymi.

Cechy stałe, zgodne z dziewiętnastowiecznymi koncepcjami osobowości człowieka

Jakości estetyczne tragizmu i komizmu. Choć częściej używał komizmu (działania Zagłoby, Kiemlicza), to jednak czynił tak, by spełnić misję pisania „ku pokrzepieniu serc” czy rozładowywać napięcia w dramatycznych momentach akcji (walka Zagłoby z małpami w czasie oblężenia Warszawy).

Tradycyjne typy bohaterów literackich: „żołnierza-samochwały, (…) awanturnika, idealnego kochanka”.

Postaci Henryka Sienkiewicza są „kowalami własnego losu”, mają możliwość rozstrzygania i tworzenia sytuacji: „Ich umiejętność i siła fizyczna, pomysłowość, „fortele” (Zagłoba) są czynnikami sukcesu lub klęski. Założenia Sienkiewiczowskie prowadzą zwykle do tego, że rozstrzygnięcia pozytywne dotyczą postaci dodatnio wartościowanych. Tą drogą w koncepcji postaci wkracza „baśniowa” i eposowa zasada „kary i nagrody”, które mają zadowolić przeświadczenie czytelnicze o „sprawiedliwości” panującej w powieściowym świecie”. Wszystkie powieściowe wydarzenia historyczne wiążą się z konkretnymi bohaterami. Za najazdem Szwedów stał podstępny i rządny pieniędzy Hieronim Radziejowski, za klęską pod Ujściem - zdradliwi wojewodowie i kasztelanowie, a za poddaniem Litwy - nikt inny, jak Radziwiłłowie. Pozytywną rolę spełnili tu: Sapieha, Czarniecki, Lubomirski i Jan Kazimierz.

Postacie Potopu - barwne, wyraziste, „plastyczne” - można podzielić według wielu kryteriów. Bohaterów jest bez liku, począwszy od pierwszo-, drugo-, trzecioplanowych, aż do epizodycznych. Inna klasyfikacja dotyczy ideologii i wówczas wyróżniamy bohaterów pozytywnych (obrońców ojczyzny) i negatywnych (wrogów, zdrajców). Wśród wszystkich podziałów najbardziej znaczące jest poczyniony ze względu na „prawdę przeszłości”. Przyjmując taką perspektywę, bohaterów środkowej części Trylogii możemy podzielić na postacie:

Historyczne.
Odgrywają one znaczną rolę w wątku przygodowym. Przykładem jest tu Janusz Radziwiłł, syn Krzysztofa Radziwiłła, hetman wielki litewski, wojewoda wileński, starosta generalny żmudzki i hetman polny litewski, starosta kamieniecki, kazimierski, sejwejski, który zapisał się w historii jako ambitny i pyszny magnat, przywódca kalwinistów litewskich, dzielny wojownik, a przede wszystkim zdrajca oddający w Kiejdanach całą Litwę Szwedom. Aby podkreślić podstawowe cechy charakteru tej postaci, Sienkiewicz wymyślił pewne sytuacje oraz „obdarzył” Radziwiłła chorobą (astmą).

Ogólnikowo znane z historii, lecz zapomniane przez podręczniki naszych dziejów.

Przykładem jest Kmicic - postać historyczna, ale bardzo mało znana. Sienkiewicz znalazł o nim w źródłach tylko dwie krótkie wzmianki. Pamiętniki Paska podają, że w 1658 roku pułkownik Kmicic „żołnierz dobry” służył w wojsku litewskim pod Sapiehą i dostał się do niewoli rosyjskiej po tym, jak dowódca wyprawił go na podjazd przeciw Chowańskiemu w okolice Szałowa. Z rąk Moskali wydobył go Czarniecki. Imię Kmicica poznajemy w krótkim ustępie Przywilejów i konstytucji za panowania Jego Królewskiej Mości Michała I roku Pańskiego 1670 (w tym bowiem roku trybunał litewski uchylił zaoczny wyrok sądowy z chorążego orszańskiego, Samuela Kmicica). Sienkiewicz wymyślił przy konstrukcji głównego bohatera jego miłość do Oleńki, służbę u Janusza Radziwiłła czy rozsadzenie kolubryny podczas obrony Jasnej Góry.

Z czynów innych postaci historycznych przypisał zaś pomysł nieudanego porwania Bogusława (podstarości zebrzydowski Zarzecki porwał szwedzkiego dowódcę zamku w Lanckoronie pod pozorem wypróbowania podarowanego mu konia), niektóre bohaterskie czyny Piotra Czarnieckiego w czasie obrony Jasnej Góry opowiedziane w Nowej gigantomachii. Z biografii Paska z kolei Sienkiewicz zaczerpnął oskarżenie o zdradę, pozyskanie względów Jana Kazimierza, ostre starcie z senatorami.

Innymi postaciami w tej grupie są między innymi Jan Skrzetuski (przeprawił się z oblężonego Zbaraża do króla, a potem walczył pod Beresteczkiem) i Michał Wołodyjowski (jako znakomity rycerz kresowy stróżował w stanicy w Chreptiowie, zginął w obronie Kamieńca Podolskiego przed Turkami).

Postacie wymyślone. Biorą udział w zdarzeniach dziejowych, decydując o biegu historii. Pisarz wymyślił postać Jana Onufrego Zagłoby. Uczynił to na podstawie przebiegłego bohatera Odysei, czyli Odyseusza, Ulissesa (Zagłoba mówił o sobie „Ulissesem z dawna mnie nazywano”).

Sienkiewicz miał bardzo osobisty stosunek do swych postaci: „specjalnym (…) faworytem obdarza pana Zagłobę i nieboszczyka Podbipiętę. Z kobiecych jego postaci ulubioną chyba Oleńka. Kniaźiówna Helena, choć taka ładna, stoi daleko niżej w afekcie autora. Skoro pan Zagłoba umrze (a niestety, stanie się to podobno niebawem), cały fawor ojcowski przejdzie niewątpliwe na pana Wołodyjowskiego. Skrzetuskiego Jana więcej szanuje i poważa, aniżeli kocha. Za Rzędzianem czasem tęskni i niewątpliwe czynniejszą przeznaczy mu rolę w Panu Wołodyjowskim. Kogo jeszcze bardzo lubi, to Anusię Borzobohatą, i wątpię, czy będzie miał serce ukarać ją w końcu przykładnie za tyle bałamuctw i wichrze sercowych” (Antoni Zaleski Towarzystwo warszawskie).

Aby nadać postaciom wyrazistości i plastyki, zindywidualizować (mimo schematyzacji w portretowaniu), autor obdarzył je osobliwymi cechami fizycznymi (olbrzymia postura, ogromna tusza, mały wzrost, duża głowa, wielki nos, długie wąsy) lub charakterystycznymi dla nich stałym ruchami (pan Michał podkręcał wąsik, a panna Anna „strzygła oczami”) czy też ulubionymi powiedzonkami (w tej kwestii na pierwszy plan wysuwał się Zagłoba. Do ulubionych powiedzonek szlachcica w powieści należą takie zwroty, jak: „Niech zginę ja i pchły moje!”, „Zdechł pies”, „Mów mi wuju” (do Rocha Kowalskiego), „Zawszem mówił, że gorzałka jeno tęgiej głowie służy”, „Już żelazny hełm na głowie nosi i słusznie, bo kapusta z sagana najlepsza”, „Jak mawiali starożytni: kiedy w brzuchu pusto, w głowie groch z kapustą”, „Już tak widać jest, że kto się o Radziwiłła otrze, ten sobie wytarty kubrak zaraz ozłoci. Łatwiej tu, widzą,o promocję niż u nas o kwartę gniłek. Wsadzisz rękę w wodę z zamkniętymi oczami i już szczupaka dzierżysz”).

Sienkiewicz nie obył się jednak bez schematyzacji postaci, które dzielą się na grupy społeczne. Wyróżniamy:

- przywódczą arystokrację stojącą na czele narodu. Została oceniona bardzo surowo. Występują tu przeważnie postaci historyczne, takie jak Radziwiłłowie, Sapieha, Opalińscy.

- szlachtę, mającą wielu siedemnastowiecznych reprezentantów. Wyróżniamy tam ziemian, rycerzy. Choć niektórzy (mniejszość) są postaciami negatywnymi, to jednak dążą do poprawy, a ich „zbłądzenie” jest wynikiem kłamstw magnatów.

- mieszczan, których, choć nie ma bezpośrednio w powieści, to jednak dostrzegamy ich w relacjach narratora o powstaniu: „O mieszczanach tylko słyszał Kmicic, iż dawnych czasów, pogrążonej ojczyzny i króla żałują (…) Mówiono też, że cechy miały broń ukrytą, zwłaszcza płatnerze, rzeźnicy, kuśnierze i potężny cech szewiecki (…) i przy lada pomocy z zewnątrz, gotowi by byli na Szwedów uderzyć”.

- chłopów. Obserwujemy ich odważną walkę przy obronie Jasnej Góry, podczas bitwy w wąwozie (górale). Narratorska ocena tej warstwy jest bardzo pozytywna: „(…)chłopi bowiem po równi ze szlachtą i mieszczany wyciągnęli do lasów. Lud z gór, lud z puszcz głębokich, lud z ługów i pól tkwił w lasach, czynił zasieki Szwedom po drodze, napadał na mniejsze prezydia, wycinał w pień podjazdy. Cepy, widły i kosy nie gorzej od szlacheckich szabel opłynęły krwią szwedzką”.

Kijas pisze, że postaci powieści: „I te przedstawione dokładnie, i te naszkicowane paru wyrazistymi szkicami, bez względu na to, czy są wzięte z historii, czy z fantazji autora czerpiącej tylko podnietę z drobnych szczegółów historycznych, czy też całkowicie powołane do życia przez Sienkiewicza - są zawsze ogromnie plastyczne i żywe oraz niezmiernie popularne wśród czytelników”.

Z kolei Stefan Żeromski w Przemówieniu o Sienkiewiczu twierdził: „Plastyczność takich figur, jak Zagłoba, Roch Kowalski, Rzędzian, Bogusław Radziwiłł, Kmicic i jego kompania, Wołodyjowski, Kiemlicze, Podbipięta nadawała utworowi Henryka Sienkiewicza znamię sztuki w najwyższym stylu, wprowadziła te postaci do areopagu najcenniejszych kreacji w literaturze świata, unieśmiertelniła ich trwanie w pamięci powszechnej”.

„Ku pokrzepieniu serc” - znaczenie utworu „Potop”

Henryk Sienkiewicz w rozmowie z Brandesem w 1887 roku, gdy kończył pisanie Trylogii, powiedział: „Czyż nie lepiej i zdrowiej, zamiast malować dzisiejszy stan umysłów i ludzi, dzisiejszą ich nędzę, sprzeczność z samymi sobą, bezsilność i szamotanie się - pokazać swemu społeczeństwu, że były chwile jeszcze gorsze, straszniejsze i bardziej rozpaczliwe i że pomimo tego ratunek i odrodzenie przyszło. Tamto może do reszty zniechęcić i zrozpaczyć - to sił dodaje, nadzieję wlewa, ochotę do życia zagrzewa”.

Ostatnie zdanie Trylogii brzmi: „Na tym kończy się ten szereg książek pisanych w ciągu kilku lat i w niemałym trudzie - dla pokrzepienia serc”. Temu pisarz podporządkował kształt artystyczny i ideowy cyklu.

Społeczeństwo końca XIX wieku było zrezygnowane i pozbawione chęci do walki, co wynikało z wielu lat w niewoli. Wielu ludzi z optymizmem patrzyło na postulat lojalnej współpracy z zaborcą, ponieważ jedynie w takim wyjściu widziało szansę na poprawę swego losu. W szkołach Królestwa Kongresowego uczono historii z podręczników rosyjskich, służących rusyfikacyjnej polityce rządu carskiego. Przedstawiały one naszą przeszłość w sposób tendencyjny i fałszywy, by uśpić czujność Polaków i zniechęcić do walki.

Na taki grunt padła druga część Trylogii. Jej autor, chcąc spopularyzować znajomość czasów, gdy Polska była obiektem ataków silniejszych mocarstw, wyjaskrawił momenty bohaterstwa narodu polskiego (głosił pochwałę czynu zbrojnego oraz przekonanie, że naród może podnieść się z najgłębszego upadku). Juliusz Kijas, badacz twórczości pisarza zauważa: „stał się przeto nieoficjalnym nauczycielem dziejów ojczystych, świadczących o sile i żywotności narodu polskiego oraz o jego zdolności do odrodzenia się”.

Kierownik cenzury rosyjskiej w Warszawie oświadczył Henrykowi Sienkiewiczowi po ogłoszeniu Trylogii - głoszącej wiarę w niepodległość, że nie pozwoli mu już nigdy na wydanie żadnej powieści historycznej, malującej przeszłość Polski.

Czytelnictwo powieści ulegało wzmożeniu w chwilach ciężkich i wymagających poświęcenia. Sięgali po nią na przykład około 1905 roku młodzi strzelcy marszałka Józefa Piłsudskiego. Choć pokrzepiająca rola cyklu zakończyła się z chwilą odzyskania niepodległości w 1918 roku, to jednak po dwudziestu jeden latach ponownie stała się aktualna w okresie okupacji hitlerowskiej (tak bardzo przypominającej lata najazdu szwedzkiego). Wówczas powieść podtrzymywała na duchu, budziła nadzieję, zachęcała do wstępowania w szeregi ruchu oporu, do walki partyzanckiej o wolną Polskę („Kmicic” i „Zagłoba” to chyba najpopularniejsze partyzanckie pseudonimy w czasie II wojny światowej).

Wielu znakomitych malarzy podjęło się zilustrowania powieści. Osobny album, zatytułowany Potop w ilustracjach wydali w 1899 roku trzej malarze: Stanisław Batowski, Czesław Jankowski, Piotr Stachiewicz. Zygmunt Ajdukiewicz stworzył zaś obraz Przysięga Kmicica przed Radziwiłłem. Powojenne wydanie powieści ilustrowali Antoni Uniechowski i Jan Marcin Szancer.

Z tej dziewiętnastowiecznej powieści, nazywanej powieścią „ku pokrzepieniu serc”, po dziś dzień możemy uczyć się prawdziwego patriotyzmu i poświęcenie dla ojczyzny.

Kompozycja i artyzm powieści „Potop”

W szkicu zatytułowanym Artyzm Sienkiewicza, Juliusz Kleiner wskazał na ważną cechę osobowości pisarskiej autora najznakomitszego polskiego cyklu literackiego: „Bo jeżeli rzucające się w oczy cechy jego utworów to plastyka, malarskość i dynamika - cechami niemniej istotnymi są rytm, kompozycja i miara. Ten spadkobierca romantyków, ten inicjator neoromantyzmu nie miał bynajmniej psychiki typowo romantycznej. Był klasykiem (…)”.

Kompozycja Potopu jest uschematyzowana. Wydarzenia historyczne wpływają na los jednostek, a one z kolei mogą zmieniać bieg dziejów. Na akcję drugiej części Trylogii składają się dwa zasadnicze wątki, pełniące funkcję scalającą:

- Historyczno-polityczny. W jego skład wchodzi opis ataku wojsk szwedzkich na Rzeczpospolitą, postępujący wraz z nim, proporcjonalnie do zniszczeń, rozkład moralny społeczeństwa polskiego oraz powolne odradzanie się ducha solidarnej walki.

- Romansowy. Jest oparty na strukturze trójkąta. Pierwszy jego wierzchołek stanowi chorąży orszański - Andrzej Kmicic, kolejny piękna łowczanka upicka Aleksandra Billewiczówna, a ostatni - niegodziwy książę Bogusław Radziwiłł. W obrębie tego trójkąta rozgrywa się dramat, komplikowany coraz nowszymi zdarzeniami wynikającymi z różnic charakterów oraz zmian politycznych.

Powieść rozpoczyna się zawiązaniem wątku romansowego. Dochodzi do spotkania pary młodych ludzi, przeznaczonych sobie drogą umowy przodków, zawartej między zaprzyjaźnionymi rodami. Podczas pierwszego spotkania Andrzej i Oleńka zakochują się w sobie i postanawiają pobrać. Wszystko byłoby proste i piękne, gdyby nie komplikująca się stale sytuacja polityczna. Wydarzenia, które się od tej chwili rozgrywają powodują, że młodzi kłócą się i coraz bardziej nienawidzą (zwłaszcza dumna panna). Ma na to wpływ podpalenie Wołmontowicz przez pułkownika, pozostanie przy boku Radziwiłłów po uczcie w Kiejdanach czy porwanie Oleńki. W toku akcji powieści sytuacja zakochanych pogarsza się, by dopiero w ostatnim rozdziale, za sprawą listu Jana Kazimierza, doszło do ostatecznego pojednania.

Nieco później niż romansowy, zawiązuje się wątek historyczno-polityczny. Stanowi on tło dla tego pierwszego.

Reklamy OnetKontekst

Od tej chwili oba wątki rozwijają się równolegle. Sienkiewicz scala w czasie postęp w upadku moralnym Kmicica z upadkiem ogółu obywateli aż do chwili, gdy Polacy zaczną odnosić zwycięstwa w walce, a Andrzej przejdzie przemianę na wzór Jacka Soplicy. Na końcu Potopu obserwujemy odrodzenie etyczne społeczności (bohatera zbiorowego) oraz postaci pierwszoplanowej.

Akcja powieści toczy się bardzo szybko. Jest to konsekwencją wprowadzenia do fabuły nagłych katastrof i równie zaskakującego ich rozwiązania (ucieczka porwanego Bogusława z rąk Kmicica, wysadzenie kolubryny, pojmanie oficerów w Kiejdanach), ciągłego przemieszczania się postaci (wraz z nimi czytelnik „wędruje” przez wiele terenów), nieprzewidywalnych zwrotów akcji, zastąpienia opisów dialogami, zastosowania wielu czasowników (a nie rzeczowników i przymiotników) czy zrezygnowania z pogłębionej analizy psychologicznej głównych bohaterów (czytelnik miał wyrabiać sobie o nich zdanie na podstawie lektury o ich czynach).

Budowa Trylogii opiera się na zasadzie tak zwanej „sumy gatunków” odpowiednio zespolonych wewnętrznie. Sienkiewicz łączy liczne wydarzenia także dzięki usytuowaniu fabuły na tle wydarzeń potopu szwedzkiego, takich jak obrona Jasnej Góry, szturm na Warszawę, kapitulacja pod Ujściem.

Ponadto „spoiwem powieściowej fabuły” jest również wprowadzenie wątku romansowego, który przeplata się z wielkimi momentami dziejowymi oraz naprzemiennych momentów klęski i zwycięstwa (by po każdej przegranej bitwie Polacy mieli szansę na poprawienie swej sytuacji). Potop łączy w nadrzędnym gatunku powieści obyczajowo-historycznej kilka innych tradycji gatunkowych (literackich i piśmienniczych):
- Pierwiastki baśni - Sienkiewicz chciał przedstawić XVII-wieczną Rzeczpospolitą w kategoriach wzniosłości i zrywu narodowego, który przezwycięży atak wroga. Owe elementy przejawiają się na przykład w stawianiu bohaterów w sytuacjach pozornie bez wyjścia, które udaje im się jednak rozwiązać, czy w triumfie dobra nad złem.

Wybitny badacz twórczości autora Potopu - Zygmunt Szweykowski - w swej pozycji Trylogia Henryka Sienkiewicza nazwał cykl „baśnią na tle dziejowym”: „Sienkiewicz będzie swoich bohaterów stawiał ciągle w sytuacjach niesłychanie trudnych, niemal bez wyjścia, ale nie ma takich przeciwności, które by załamały ich rycerską doskonałość (…) Czujemy, że są oni niekiedy zawodni i gdy w zakresie swych uzdolnień czy ideałów występują w akcji utworu, tryumfuje to, co w założeniach Sienkiewicza stanowi dobro nie podlegające żadnej wątpliwości. Jest to stanowisko na wskroś baśniowe. Baśń powstała z marzenia człowieka o życiu, często opiera się na czynach różnych Herkulesów, Wyrwidębów, Kruszyskałów, dających zawsze pewność zwycięstwa i krzepiącą moc, która wypływa z tryumfu dobra nad złem (…)”.

Powieść kończy się formułą baśniową: „żyli długo i szczęśliwie” , a „pan Andrzej żył (…) długo w przykładnej zgodzie i miłości z Laudą”.

- Pierwiastki epopei, widoczne w tematyce utworu (zryw narodowy).

- Pierwiastki powieści przygodowej, zastosowane według schematu rywali starających się o rękę tej samej kobiety i walczących w przeciwnych obozach, których dzieje obejmują pojedynki, porwania, ucieczki, uwięzienia, oswobodzenia.

- Pierwiastki dziejopisarstwa. Widać je w zaznajomieniu się ze źródłami historycznymi przy konstrukcji bohaterów niefikcyjnych.
Pierwiastki westernu, obejmujące rozbudowane epizody wojenne (obrona Jasnej Góry, oblężenie Warszawy, bitwa pod Warką, bitwa pod Pilwiszkami).

- Pierwiastki legendy i apokryfu średniowiecznego - te elementy zaczynają się często od proroctwa, które buduje specyficzną atmosferę. Jest to widoczne w epizodzie oblężenia Częstochowy, skonstruowanym w oparciu o relacje ojca Kordeckiego. Starosta Łuszczewski przewidział wówczas: „zbliży się (…) sąd mój i pozostawi państwo w utrapieniu i stanie się jako napisano: rozkosz sieją, a utrapienie i boleść odmierzą. Nie tylko nawiedzą to królestwo, ale miasta bohaterskie i możne, albowiem przywołano głodnego, który dostatki ich pożre (…) Panować będą głupi, a mędrcy i starcy nie podejmą głowy. Cześć i prawda upada, aż przyjdzie, który gniew mój przebłaga i który duszy swej nie oszczędzi dla miłości prawdy”. Stanowią je ponadto elementy cudowności, występowanie „dobrego króla” i „wiernego sługi”.

- Pierwiastki romansu - pojawiają się w burzliwych dziejach związku Andrzeja Kmicica i Oleńki, jak i w uczuciach bohaterów drugoplanowych. Warto tu wspomnieć naczelną „łamaczkę” męskich serc - piękną i nieustannie flirtującą Anusię.

- Pierwiastki tradycyjnej powieści historycznej - opierają się na realistycznym wykorzystaniu źródeł historycznych.

- Pierwiastki realistycznej powieści „dokumentalnej”, widoczne w szczegółowym relacjonowaniu obyczajów ówczesnej szlachty czy arystokracji.

Połączenie elementów wielu gatunków miało służyć przede wszystkim wywołaniu u czytelników zamierzonego przez autora efektu emocjonalnego. Odbiorca, śledząc takie sceny, jak uczta kiejdańska, śmierć Janusza Radziwiłła miał przeżywać uczuciowo perypetie bohaterów.

Powieść ma poniekąd budowę klamrową. Rozpoczyna się i kończy przyjazdem do Laudy głównego bohatera - Andrzeja Kmicica. Choć na początku jest nieposkromionym młodzieńcem o zawadiackim spojrzeniu, a na końcu wyniszczonym wojną statecznym, poważnym mężczyzną, to jednak to on scala akcję.

Sienkiewicz korzystał przy konstruowaniu Potopu ze schematu powieści Waltera Scotta, który połączył z techniką utworu sensacyjnego (porwania, ucieczki, przebrania, pojedynki, tajemnicze zdarzenia). Punktem centralnym akcji powieści są wydarzenia historyczne, wokół których skupiają się bohaterowie.

Cechą charakterystyczną kompozycji Potopu jest także opisywanie różnych wydarzeń w tym samym czasie oraz powracanie do wcześniejszych sytuacji. Czytamy na przykład przez kilka rozdziałów trzeciego tomu o losie Oleńki i miecznika Billewicza w Taurogach, choć wcześniej Ketling poinformował Kmicica, że miecznikowi i pannie udało się uciec.

Szczegółowy plan wydarzeń „Potopu”

Tom I

Rozdział I

1. Przędzenie kądzieli przez dziewczęta w izbie.
2. Rozmyślania Aleksandry Billewiczówny na temat niedawno odczytanego testamentu nieżyjącego dziadka oraz jego ostatniej woli (ślub z pułkownikiem Andrzejem Kmicicem).
3. Obawy Oleńki.
4. Wspomnienie spotkania sprzed dziesięciu laty z kawalerem.
5. Niespodziewane przybycie Andrzeja Kmicica do Wodoktów.
6. Tłumaczenia późnego dotarcia do ukochanej.
7. Zauroczenie młodych.
8. Wyznaczenie daty ślubu (za pół roku).
9. Opowieść Andrzeja o swych wiernych kompanach.
10. Przekazanie kawalerowi przez narzeczoną woli dziadka.
11. Zgoda Kmicica na przyjęcie pod swe opiekuńcze skrzydła laudańskiej szlachty.
12. Kolacja i pożegnanie narzeczonych.
13. Odjazd pułkownika do Lubicza.

Rozdział II

1. Przyjazd Kmicica do odziedziczonego od podkomorzego Billewicza majątku Lubicz.
2. Powitanie z oddanymi kompanami, którzy czekali już w majątku.
3. Przedstawienie postaci przyjaciół bohatera.
4. Pijaństwo, wznoszenie toastów, śpiewy.
5. Strzelanie do obrazów potomków Billewiczów, wiszących na ścianach w izbie.
6. Wyłapanie okolicznych dziewek i zmuszanie ich do rozpusty.

Rozdział III

1. Częste odwiedziny Andrzeja u narzeczonej w Wodoktach.
2. Prezentacja narzeczonej swoich kompanów.
3. Ukrywanie przed panną szczegółów „przygód” w Lubiczu.
4. Wspólny kulig do Mitrunów.
5. Wyznanie miłości kochającej pary podczas jazdy.
6. Przekazanie przez wachmistrza Sorokę wieści o palącej się Upicie.
7. Pożegnanie narzeczonych.
8. Natychmiastowy odjazd kawalera do miasteczka Upita.

Rozdział IV

1. Przybycie do Wodoktów trzech ludzi ze szlachty laudańskiej.
2. Przekazanie Oleńce relacji z pobytu Kmicica i jego kompanów w Lubiczu.
3. Prośba szlachty o wpłynięcie panny na zachowanie narzeczonego.
4. Rozczarowanie i upokorzenie Billewiczówny.
5. Potwierdzenie wersji szlachty przez Znikisa.
6. Przyjazd kompanii Andrzeja do Wodoktów w celu pożegnania z Oleńką (wybierali się z pomocą Kmicicowi do Upity).
7. Prośba towarzyszy o udostępnienie czeladzi do pomocy i strzelb.
8. Oskarżenie mężczyzn o nakłanianie Kmicica do grzechu i złego zachowania.
9. Nakazanie towarzyszom narzeczonego opuszczenie majątku Billewiczów.
10. Zdziwienie kompanów postępowaniem wyniosłej i dumnej panny.
11. Decyzja mężczyzn o wyjechaniu do Upity.
12. Zatrzymanie na odpoczynek w karczmie w Wołmontowiczach.
13. Złe przyjęcie przyjezdnych w oberży przez tamtejszych mieszkańców.
14. Pijaństwo kompanii i wyrażenie chęci tańca ze szlachciankami.
15. Wszczęcie bójki przez Butrymów z „ludźmi” Andrzeja.

Rozdział V

1. Przyjazd Kmicica do Wodoktów.
2. Zdanie relacji ukochanej z wydarzeń w Upicie.
3. Oświadczenie dumnej Oleńki o poznaniu prawdy na temat postępowania narzeczonego i jego towarzyszy w Lubiczu.
4. Poinformowanie Andrzeja o wygnaniu jego kompanów.
5. Wstawiennictwo kawalera za przyjaciółmi.
6. Przyrzeczenie odprawienia mężczyzn i poprawy swego charakteru dane ukochanej.
7. Wyjazd

Kmicica do Lubicza.
8. Zdziwienie ciszą panującą wokoło.
9. Znalezienie w izbie ciał pomordowanych kompanów.
10. Wyznanie umierającego Rekucia o sprawcach masakry.
11. Szał Kmicica.
12. Najazd Andrzeja i jego czeladzi na Wołmontowicze.
13. Spalenie wsi i wymordowanie jej mieszkańców.
14. Nocne przybycie zakrwawionego kawalera do Wodoktów.
15. Prośba o ukrycie zbiega skierowana do ukochanej.
16. Przyznanie się do zbrodni.
17. Schowanie Andrzeja przez pościgiem.
18. Rozmowa Oleńki z Butrymem i innymi uczestnikami obławy.
19. Odejście tropiących.
20. Wygnanie narzeczonego przez Oleńkę i wyrażenie niechęci do mężczyzny.
Rozdział VI

1. Wybicie w Wołmontowiczach wszystkich ludzi przez Kmicica podczas najazdu.
2. Opis pogorzeliska.
3. Udzielenie przez Oleńkę pomocy ludziom z Wołmontowicz.
4. Przygarnięcie do Wodoktów i tymczasowe oddanie im majątku Mitruny.
5. Czekanie ofiar Andrzeja na swego oprawcę i plany zemsty.
6. Złość szlachty laudańskiej i jej chęć zajęcia Lubicza.
7. Prośby Aleksandry o wstrzymanie się z wymierzeniem kary Kmicicowi do czasu sądowego wyroku.
8. Otrzymanie listu od byłego narzeczonego z prośbą o wybaczenie.
9. Surowa odpowiedź Oleńki.
10. Opis głodu i nędzy panujących na Żmudzi.

Rozdział VII

1. Relacja z pobytu Wołodyjowskiego w Pacunelach u Pakosza Gasztowta.
2. Spisek szlachty laudańskiej, planującej wydać Oleńkę za pana Michała.
3. Kategoryczna odmowa Billewiczówny.
4. Zauroczenie Marysi (córka Gasztowta) Wołodyjowskim.
5. Przybycie włodarza z Wodoktów z prośbą o pomoc.
6. Porwanie Oleńki przez Kmicica.
7. Zwołanie przez Wołodyjowskiego oddziałów szlachty.
8. Wyruszenie w poszukiwaniu Billewiczówny.
9. Dotarcie do Lubicza.
10. Zdziwienie Michała brakiem wartowników.
11. Groźba Kmicica (wysadzi Lubicz, jeśli nie odejdą).
12. Wyzwanie Wołodyjowskiego na pojedynek.
13. Obietnica puszczenia Andrzeja wolno, jeśli wygra starcie.
14. Zranienie Kmicica przez Michała.
15. Darowanie życia pułkownikowi (Butrymowie chcieli go „dobić”).
16. Odszukanie w skarbczyku Oleńki (ukrytej tam przez kawalera).
17. Zauroczenie piękną panną Wołodyjowskiego.
18. Wniesienie nieprzytomnego Andrzeja do izby.
19. Pomoc i opieka Oleńki nad rannym.
20. Powrót pana Michała do zaścianków z zabranym w niewolę do pracy oddziałem Kmicica.

Rozdział VIII

1. Rozmyślania Wołodyjowskiego o Billewiczównie.
2. Opowieść Kozaka z oddziału Andrzeja o poruczniku, do którego ludzie przystąpili samowolnie.
3. Wyjazd

Michała do Wodoktów do Aleksandry.
4. Rozmowa z panną.
5. Wyznanie mężczyzny na temat niesłusznego posądzenia Kmicica o zdradę.
6. Oświadczyny kawalera.
7. Odmowa niewiasty.
8. Odjazd niepocieszonego Michała z Wodoktów.
9. Spotkanie Charłampa.
10. Przekazanie Wołodyjowskiemu listów o „czynieniu zaciągu” i pieniędzy od księcia wojewody wileńskiego.
11. Odczytanie także prywatnego listu hetmana do Kmicica.

Rozdział IX

1. Zbieranie i tworzenie chorągwi.
2. Wizyta Wołodyjowskiego w Lubiczu u Kmicica.
3. Zgoda między mężczyznami.
4. Wyznanie Michała o odrzuconych przez Oleńkę oświadczynach.
5. Przekazanie Andrzejowi listu od hetmana Janusza Radziwiłła z poleceniem „czynienia zaciągu”.
6. Walka o Rzeczpospolitą szansą zmazania winy pułkownika.
7. Uściśnięcia rąk i nazywanie siebie przyjaciółmi.
8. Wizyta Michała w Wodoktach z chęcią przekazania Oleńce wieści o Kmicicu (nie zastanie jej).

Rozdział X

1. Zwołanie pospolitego ruszenia szlachty w obronie Rzeczypospolitej.
2. Przybycie piechoty „łanowej” pod wodzą rotmistrzów.
3. Utworzenie trzech obozów pod Piłą, Ujściem i Wieleniem.
4. Przybycie Andrzeja Grudzińskiego - wojewody kaliskiego, oczekującego pozostałych.
5. Opóźnienie zbiórki z powodu nadejścia terminu strzyżenia owiec w majątkach szlachty.
6. Przyjazd następnych magnatów.
7. Rozłożenie namiotów na kilku kilometrach ziemi.
8. Zbliżanie się od strony Szczecina szwedzkich wojsk pod dowództwem Arwida Wittenberga, ze zdrajcą Radziejowskim - podkanclerzym koronnym.
9. Usypanie szańców, okopów i wałów obronnych (przed Szwedami).
10. Uczty, kłótnie, pijaństwo wojsk Rzeczypospolitej.
11. Nuda, dokuczliwy upał przyczyną zniechęcenia oczekujących i powolnego wycofywania się z obozu, potajemnych ucieczek.
12. Pojawienie się wojsk szwedzkich, specjalnie wyczekujących momentu rozproszenia oddziałów przeciwnika.
13. Przysłanie wysłannika z listem ze strony szwedzkiej.
14. Odmowa poddania się wojewodów.
15. Przegranie pierwszej bitwy przez wojska Rzeczypospolitej.
16. Nocne otoczenie przez Szwedów obozów przeciwnika.
17. Ponowne przysłanie listu.
18. Kilkugodzinne narady wojewodów.
19. Poddanie się Opalińskiego, Grudzińskiego i innych namiestników.
20. Odczytanie warunków kapitulacji (zdrady).
21. Pojednawcza uczta w szwedzkim obozie.
22. Rozjechanie się wojsk z powodu czasu żniw.

Rozdział XI

1. Zabawa dzieci państwa Skrzetuskich z panem Zagłobą.
2. Przedstawienie postaci pięknej Heleny.
3. Przybycie do wsi Burzec Stanisława Skrzetuskiego (stryjecznego brata Jana).
4. Przekazanie wieści o zdradzie ojczyzny przez wojewodów w Upicie i zwycięstwie Szwedów.
5. Decyzja o wyruszeniu na wojnę przeciw nieprzyjacielowi.
6. Wyjazd Heleny z synami, braci Skrzetuskich oraz Zagłoby do Puszczy Białowieskiej.
7. Pozostawienie kobiety i dzieci u łowczego.
8. Odjazd mężczyzn pod chorągiew księcia Janusza Radziwiłła.

Rozdział XII

1. Przyjazd Zagłoby i Skrzetuskich do Wołodyjowskiego.
2. Opowieść Michała o zorganizowaniu „zaciągu”.
3. Wyjazd z przyjaciółmi do Kiejdan (Radziwiłł wzywał Wołodyjowskiego).
4. Ujrzenie ogromu wojsk hetmańskich na rynku.
5. Odpoczynek u Charłampa.
6. Złe wieści o aresztowaniu przez Radziwiłła Judyckiego i Gosiewskiego.
7. Zaproszenie mężczyzn na hetmański zamek przez posłannika Harasimowicza.
8. Spotkanie z Radziwiłłem.
9. Wręczenie Michałowi dokumentu przekazującego mu na własność majątek Dydki za okazane poświęcenie dla ojczyzny.
10. Zaproszenie na wieczorną ucztę.
11. Przyjazd szwedzkich posłów do hetmana w celu paktowania.
12. Okrzyki wnoszone na zamkowych dziedzińcu przez Zagłobę (oddanemu hetmanowi).
13. Przyjazd Oleńki ze stryjem do zamku.

Rozdział XIII

1. Przybycie Kmicica do Kiejdan i spotkanie z Wołodyjowskim.
2. Rozmowa Andrzeja z hetmanem i złożenie przysięgi o dozgonnej służbie.
3. Wieczorna uczta.
4. Spotkanie byłych narzeczonych.
5. Zapewnianie hetmana Janusza Radziwiłła o poprawie charakteru i osobowości Andrzeja.
6. Wybaczenie win przez Oleńkę.
7. Kolacja na trzysta osób.
8. Wybicie północy.
9. Oznajmienie przez gospodarza (Radziwiłł) o przejściu pod władanie Szwedów i poddaniu obcemu królowi.
10. Oburzenie żołnierzy.
11. Rzucenie buław pod nogi zdrajcy.
12. Osłupienie Kmicica, wierzącego mimo wszystko w rzetelność władcy.
13. Aresztowanie przeciwników Radziwiłła .
14. Bolesne słowa Oleńki (nazwała Andrzeja zdrajcą).
15. Wyjście pułkownika, wołanego przez księcia.

Rozdział XIV

1. Nocna narada Radziwiłła z posłami szwedzkimi i wojewodą wendeńskim Korfem Witebskim.
2. Obawy Radziwiłła przed Sapiehą - oddanym patriotą.
3. List od Michała Kazimierza Radziwiłła (potępił Jana).
4. Pomysł wysłania Charłampa po chorągiew Michała do Upity.
5. Rozkaz przyprowadzenia Kmicica.
6. Przekonywanie Andrzeja przez hetmana o słuszności swej decyzji.
7. Uwierzenie w usłyszane słowa o podstępie przechytrzenia zwiedzionych Szwedów.

Rozdział XV

1. Los uwięzionych w podziemiach kiejdańskiego zamku (Zagłoba, Michał Wołodyjowski oraz bracia Skrzetuscy).
2. Rozmyślania o próbie i szansie ucieczki.
3. Podjęcie się realizacji niebezpiecznego planu przez Zagłobę.
4. Wzięcie pierścienia Wołodyjowskiego jako dowodu uwięzienia.
5. Obserwacje zamkowego dziedzińca z okienka aresztu:
· Bunt miedzy przeciwnikami a zwolennikami polityki Radziwiłła.
· Przybycie Kmicica.
· Tratowanie i zabijanie przeciwników.

6. Zdziwienia i oburzenie tym widokiem Wołodyjowskiego.
7. Uznanie Andrzeja za zdrajcę.
8. Stłumienie buntu przez Kmicica.

Rozdział XVI

1. Otrzymanie przez pułkownika rozkazu sprowadzenia do Kiejdan chorągwi Mirskiego, Stankiewicza oraz Wołodyjowskiego.
2. Ustanowienie Kmicica regimentarzem (głównodowodzącym).
3. Prośba Andrzeja o darowanie życia Michałowi, Zagłobie oraz Skrzetuskim.
4. Wysłuchanie błagania.
5. Rozkaz wywiezienia jeńców do obozu szwedzkiego do Birż.
6. Chęć ujrzenia przez Radziwiłła Oleńki.
7. Obawy Kmicica, że panna wstąpiła do klasztoru.

Rozdział XVII

1. Niezrealizowanie nakazu księcia w sprawie sprowadzenia chorągwi.
2. Odwiezienie przez Rocha Kowalskiego jeńców do Birży.
3. Uknucie planu ucieczki przez Zagłobę.
4. Upojenie Rocha alkoholem.
5. Odebranie mężczyźnie konia i listu z rozkazem.
6. Ucieczka Zagłoby.
7. Odkrycie dezercji.
8. Sprowadzenie przez zbiega chorągwi Wołodyjowskiego (dzięki okazaniu pierścienia).
9. Uwolnienie jeńców.
10. Przejście żołnierzy Rocha pod rozkazy Michała.
11. Uwięzienie Kowalskiego.
12. Odczytanie listu księcia do szwedzkiego komendanta z wyrokiem śmierci dla przewożonych do Birży.
13. Żal i złość walecznych i dzielnych żołnierzy.
14. Decyzja przyłączenia do Sapiehy.
15. Napotkanie w drodze oddziału Szwedów, palących wieś Klewany.

Rozdział XVIII

1. Bitwa oddziałów Wołodyjowskiego z wrogiem
2. Zwycięstwo wojsk Michała.
3. Wzięcie do niewoli rotmistrza i siedmiu szwedzkich jeńców.
4. Namówienie do współpracy Rocha.
5. Plan Zagłoby:
· Uwolnienie i poinformowanie Szwedów, iż to wojsko Radziwiłła na nich napadło.
· „Zdradzenie” prawdziwego charakteru zawartej umowy.
· Przekonanie nieprzyjaciół o rozkazie ich całkowitego zgładzenia, wydanym przez hetmana.
6. Odpoczynek przyjaciół po bitwie w lasku brzozowym.

Rozdział XIX

1. Wojna domowa na Litwie.
2. Podział wojska między Radziwiłła a wojewodę Sapiehę.
3. Zniszczenie przez hetmana chorągwi Stankiewicza i Mirskiego.
4. Zmiana planów bohaterów.
5. Postanowienie udzielenie pomocy chorągwiom tworzącym konfederację.
6. Wieść o ucieczce dociera do księcia (otrzymanie listu od szwedzkiego komendanta, zarzucającego, że jego wojsko napadło w Klewanach na Szwedów).
7. Wytłumaczenie wszystkiego w liście do Szwedów.
8. Niechęć współtworzących dotychczasową unię do Radziwiłła.
9. Wściekłość upokorzonego hetmana na uciekinierów.
10. Zabicie nieposłusznych ludzi Niewiarowskiego (niepopierających polityki księcia) w bitwie przez Andrzeja.
11. Dojście do Andrzeja wieści o ucieczce polskich jeńców.
12. Radość pułkownika.
13. Umocnienie obrony Kiejdan przez Kmicica w obawie przez Wołodyjowskim i jego wojskiem.
14. Zniknięcie Michała z chorągwią mimo obstawienia wszystkich dróg.
15. Częste ataki astmy i pogorszenie stanu zdrowia hetmana.

Rozdział XX

1. Wyruszenie Andrzeja z rozkazu Janusza po Oleńkę i miecznika.
2. Dotarcie do dworu po pozostawieniu swych ludzi w karczmie.
3. Uzmysłowienie kobiecie nieakceptacji odmowy podróży.
4. Nagłe przybycie Wołodyjowskiego z pułkownikami.
5. Spotkanie twarzą w twarz obrońcy i zdrajcy Rzeczypospolitej.
6. Rozkaz rozstrzelania pojmanego Andrzeja.
7. Wyprowadzenie mężczyzny za granice wsi.
8. Znalezienie przy aresztancie listu od hetmana, z którego wynikało, że niedawni jeńcy nie zostali rozstrzelani od razu tylko na jego prośbę.
9. Darowanie Kmicicowi życia.
10. Pokazanie Andrzejowi listu wykradzionego Rochowi z poleceniem zabicia przewożonych żołnierzy po dotarciu do Birży.
11. Niedowierzanie pułkownika w przeczytane słowa. Uświadomienie sobie prawdziwych zamiarów Radziwiłła.

12. Uwolnienie Andrzeja przez Wołodyjowskiego.
13. Pożegnanie Michała z Billewiczami.
14. Wdzięczność Oleńki za darowanie życia byłemu narzeczonemu.
15. Chęć ukrycia się przed hetmanem w Puszczy Białowieskiej.

Rozdział XXI

1. Przyjazd Radziwiłła po Aleksandrę i miecznika.
2. Pojmanie panny.
3. Propozycje pojednania wysyłane przez hetmana do rosnącego w siły i oddziały Sapiehy.
4. Rozmowa Kmicica z księciem o liście, w którym kazał rozstrzelać pułkowników, czym złamał dane mu słowo.
5. Tłumaczenia Radziwiłła.
6. Pojednanie mężczyzn.
7. Zaproszenie Andrzeja na wieczorną ucztę.

Rozdział XXII

1. Huczny bal na zamku.
2. Kmicic siedzący przy Oleńce.
3. Rozmyślania zakochanych o przeszłości i przyszłości.
4. Odczytanie relacji hetmana o poddawaniu się kolejnych województw szwedzkim oddziałom.
5. Zamyślenie Kmicica, niebiorącego udziału w ogólnych wiwatach na cześć księcia.
6. Zasłabnięcie Oleńki i wyniesienie panny z sali przez Andrzeja.

Rozdział XXIII

1. Wysłanie Kmicica (na jego prośbę, nie mógł sobie znaleźć miejsca) z listami do Bogusława, Harasimowicza, króla szwedzkiego Carolusa Gustawa i koronnego Lubomirskiego.
2. Prośba Kmicica do Radziwiłła o opiekę nad Oleńką i miecznikiem Billewiczem podczas jego nieobecności.
3. Obietnica hetmana o wysłaniu tej dwójki do księżnej do Taurogów.
4. Oddanie chorągwi Kmicica pod dowództwo Ganchofa w celu obrony zamku w Kiejdanach.

Rozdział XXIV

1. Przygotowania Andrzeja do wyprawy (zebranie sześciu ludzi).
2. Pożegnanie pułkownika z Ganchofem i Charłampem.
3. Wymiana czułych słów z Oleńką i wyjaśnienie jej wszystkich zdarzeń.
4. Ucałowanie na koniec ukochanej i jej błogosławieństwo na drogę.

Rozdział XXV

1. Wyruszenie Kmicica z sześciorgiem ludzi w drogę.
2. Zatrzymanie na odpoczynek w zajeździe w Pilwiszkach.
3. Przypadkowe spotkanie z Bogusławem Radziwiłłem.
4. Przekazanie mu listu od hetmana.
5. Oddanie korespondencji także Harasimowiczowi.
6. Głośne odczytanie listów.
7. Poznanie prawdy przez Kmicica o niegodziwych zamiarach braci Radziwiłłów wobec Rzeczypospolitej.
8. Uświadomienie sobie prawdziwego oblicza księcia.
9. Powrót do zajazdu wściekłego pułkownika.
10. Decyzja uprowadzenia Bogusława i postawienia go przed polskim królem.
11. Wtajemniczenie w plan wiernych towarzyszy.
12. Przygotowanie porwania.
13. Realizacja planu w czasie konnej przejażdżki.
14. Uprowadzenie Bogusława.

Rozdział XXVI

1. Ucieczka przez lasy.
2. Groźby Radziwiłła pod adresem Andrzeja.
3. Monolog oszukanego i poniżonego Kmicica.
4. Odebranie Bogusławowi listu od brata z zamiarem pokazania go królowi polskiemu i szwedzkiemu.
5. Zatrzymanie na odpoczynek.
6. Nieoczekiwana ucieczka Bogusława (przedtem wyrwał Andrzejowi broń i strzelił mu w twarz).
7. Bezskuteczny pościg za uciekinierem.
8. Śmierć dwóch towarzyszy pułkownika.
9. Opatrzenie twarzy nieprzytomnego Kmicica przez Sorokę.
10. Ułożenie Andrzeja na noszach i ucieczka przed ludźmi Bogusława.
11. Powrót Radziwiłła do Pilwiszek i pewność o zabiciu Kmicica.

Tom II

Rozdział I

1. Opieka Soroki nad postrzelonym przez Bogusława Kmicicem.
2. Pobyt u leśnej chacie smolarza.
3. Poszukiwanie listów zgubionych podczas ucieczki.
4. Zdruzgotanie Andrzeja na uświadomienie sobie oszustwa Radziwiłłów.

Rozdział II

1. Przybycie do chaty złodziei koni.
2. Spotkanie Kmicica z Kiemliczami.
3. Opowieść ojca bliźniaków.
4. Wiadomość o Wołodyjowskim i jego chorągwi, przebywającym pod Szczuczynem.
5. List pełnego goryczy Andrzeja do Janusza Radziwiłła.
6. Ostrzeżenie Michała o zamiarze wybicia jego chorągwi przez zdrajcę (księcia).

7. Przemiana Kmicica w Babinicza.

Rozdział III

1. Wysłanie smolarza z listem do Radziwiłła.
2. Ponowne przyjęcie Kiemliczów do służby.
3. Plany wyruszenia na Śląsk do polskiego króla.
4. Podróż w przebraniu chudopachołków.
5. Udawanie handlarzy koni, jadącymi na jarmark do Soboty.

Rozdział IV

1. Zatrzymanie na odpoczynek w karczmie.
2. Rozmowa ze starostą z Wąsoczy - Rzędzianem.
3. Pojawienie się Butryma z ludźmi ze szlachty laudańskiej.
4. Przysłuchiwanie się Andrzeja rozmowie Józwy z Rzędzianem.
5. Butrym rozpoznaje Kmicica.
6. Bójka i zwycięstwo ludzi Babinicza.
7. Prośba skierowana do Rzędziana o ostrzeżenie Wołodyjowskiego przed niecnym planem Radziwiłła.

Rozdział V

1. Przyjazd wojewody do Szczuczyna.
2. Poinformowanie Michała o nadchodzącym zagrożeniu.
3. Przekazanie listu od Kmicica.
4. Uwierzenie w przemianę Andrzeja.
5. Wyruszenie Wołodyjowskiego z chorągwią na Podlasie do pana Sapiehy.

Rozdział VI

1. Rozpowszechnienie ostrzeżenia Andrzeja wśród innych pułkowników.
2. Zbiórka chorągwi pod Białymstokiem.
3. Zagłoba mianowany tymczasowym dowódcą nad obozami.
4. Wydanie czterech uniwersałów:
· O konfiskacie majątków szlachty,
· O zwołaniu pospolitego ruszenia wśród szlachty,
· O powstrzymaniu Kozaków Zołtareńki,
5. Pocieszającego króla elekta.
6. Zbiór żywności dla wojska.
7. Przybycie Sapiehy z oddziałami na Podlasie.
8. Uczta zebranych.

Rozdział VII

1. Posiłki szwedzkie przybyłe do Janusza Radziwiłła.
2. Przygotowania do wyruszenia na Podlasie.
3. Pojawienie się na zamku Bogusława.
4. Opowieść o starciu z Kmicicem.
5. Odczytanie listu przekazanego przez smolarza.
6. Atak astmy hetmana.
7. Obawa o wykryciu zdrady.
8. Wymyślenie planu oczerniającego Andrzeja.

Rozdział VIII

1. Kolacja na zamku w Kiejdanach.
2. Umizgi Bogusława do Billewiczówny.
3. Oczernianie Andrzeja.
4. Uwierzenie panny w słowa księcia.
5. List Sapiehy wzywającego Radziwiłłów do wojny na Podlasiu.
6. Decyzja ataku.

Rozdział IX

1. Kmicic podróżujący w przebraniu przez kraj.
2. Odkupienie koni Andrzeja przez komendanta szwedzkiego (wystawienie kwitu zamiast pieniędzy).
3. Rabowanie przez Szwedów kościołów i domów.
4. Przystąpienie do wroga polskiej szlachty i magnatów.
5. Uroczystości na cześć zdobycia Krakowa.
6. Przerażenie i rozpacz Kmicica na widok ucztujących w kościele Szwedów.

Rozdział X

1. Przybycie Andrzeja do Warszawy.
2. Grabieże, rabowanie miasta przez Szwedów, Niemców, Ormian, Cyganów.
3. Uratowanie przez pułkownika przed wrogiem majątku starosty Łuszczewskiego pod Sochaczewem.
4. Rozmowa z wdzięcznym mężczyzną i jego córką Oleńką.
5. Prośba dziewczyny o modlitwę za narzeczonego (o imieniu Andrzej) zmierzającego do Częstochowy rycerza.

Rozdział XI

1. Dalsza podróż pułkownika.
2. Nocleg w Kruszynie pod Częstochową.
3. Zapoznanie z kapitanem Wrzeszczowiczem.
4. Podsłuchanie rozmowy kapitana i barona o planach uderzenia na klasztor jasnogórski.
5. Dotarcie Kmicica z oddziałem do Częstochowy.
6. Modlitwa o odzyskanie wiary w zwycięstwo Rzeczypospolitej.

Rozdział XII

1. Uczestnictwo w nabożeństwie w kościele częstochowskim.
2. Przemiana stanu ducha Andrzeja.
3. Rozmowa z księdzem Kordeckim i poinformowanie go o podsłuchanym planie napadu na klasztor.
4. Babinicz oskarżony przez zakonników o łgarstwo celem uzyskania nagrody.
5. Oburzenie pułkownika i wysypanie swych kosztowności na stół na znak, że nie zależy mu na majątku.

6. Przeprosiny mnichów.
7. Spowiedź bohatera i pokuta.
8. Odzyskanie chęci do życia i woli walki.
9. Postanowienie udowodnienia swego dobrego charakteru i przysłużenia się ojczyźnie.

Rozdział XIII

1. Zamknięcie bram klasztoru przed atakiem Szwedów.
2. Ustawienie na murach dział, wartowników, gromadzenie żywności.
3. Odejście od pułkownika Kiemliczów z zamiarem walki po drugiej stronie murów.
4. Ósmy listopada - przybycie szwedzkich posłańców od Wrzeszczowicza wzywających do poddania się klasztoru.
5. Odmowa zakonników.

Rozdział XIV

1. Pojawienie się piechoty łanowej do obrony świętego miejsca.
2. Wysłanie przez Kordeckiego listów do króla Jana Kazimierza z prośbą o pomoc oraz do Szweda Wittenberga o miłosierdzie.
3. Osiemnasty listopada - procesja na murach klasztornych.
4. Pojawienie się pod ogrodzeniem generała Millera z wojskiem i armatami.
5. Pierwsza bitwa.

Rozdział XV

1. Ciągła walka i obrona klasztoru.
2. Przybycie posła z nakazem poddania się.
3. Odmowa zakonników.
4. Rzucenie pochodni na dachy świątyni.
5. Nocna wyprawa Andrzeja do obozu wroga:
· Zagwożdżenie dział,
· Wybicie kilkuset ludzi.
6. Przerażenie Millera po odkryciu strat.

Rozdział XVI

1. Dalsze negocjacje walczących.
2. Przysłanie posła Kuklinowskiego i namawianie Andrzeja do przystąpienia do Szwedów.
3. Upokorzenie delegata poprzez uderzenie w twarz i kopnięcie.
4. Groźby znieważonego posłańca.

Rozdział XVII

1. Błaganie zakonników o zaniechanie ataku.
2. Ściągnięcie przez Szwedów kolubryn (dział burzących).
3. Atak i przebicie się przez mury klasztoru.
4. Upewnianie się mnichów o nadchodzącym zwycięstwie wroga.
5. Podstępne zakradnięcie się do obozu Szwedów i wysadzenie dział przez Andrzeja.
6. Radość zakonników.

Rozdział XVIII

1. Zasłabnięcie i rany pułkownika po wypełnieniu planu.
2. Pojmanie i postawienie szpiega przed obliczem Millera.
3. Oddanie Kmicica Kuklinowskiemu z nakazem zabicia.
4. Przypalanie ciała Andrzeja pochodniami.
5. Uratowanie dzielnego i wytrzymałego bohatera przez Kiemliczów.
6. Zemsta na oprawcy (potraktowanie Kuklinowskiego ogniem i pozostawienie rannego).
7. Ucieczka towarzyszy i opowieść ojca bliźniaków o poczynaniach za murami klasztoru.

Rozdział XIX

1. Odnalezienie zamarzniętego Kuklinowskiego przez Millera.
2. Ponowne nakazy poddania się zakonu.
3. Rozpuszczenie plotek o podkopaniu się pod mury i zamiarach wysadzenia.
4. Odmowa wykonania polecenia przez mnichów.
5. Wigilia za murami i opłakiwanie Kmicica (byli przekonani o jego śmierci).
6. Otrzymanie informacji od przełożonych przez Millera (albo zdobędzie klasztor, albo ma ruszać do Prus).
7. Żądania okupu od mnichów w zamian za zaniechanie oblężenia.
8. Odpowiedź zakonników - przesłanie wigilijnych opłatków.
9. Opuszczenie Częstochowy przez Szwedów.
10. Radość mnichów.

Rozdział XX

1. Relacja Kiemlicza z nowin dotyczących Rzeczypospolitej.
2. Podróż do króla polskiego do Głogowej.
3. Manifest monarchy, podtrzymującego wiarę w zwycięstwo.
4. Rozkaz króla szwedzkiego, by niszczyć wszystko „ogniem i mieczem”.

Rozdział XXI

1. Przyjazd do Głogowej.
2. Przypadkowe spotkanie z polskim królem w kościele.
3. Radość z obrony Częstochowy.
4. Zaproszenie Kmicica do kwatery monarchy i przedstawienie żołnierza magnatom (jako Babinicza).
5. Utrata przytomności Andrzeja na wieść o plotkach rozprzestrzenianych przez Bogusława.
6. Zdziwienie ludzi reakcją Babinicza.

Rozdział XXII

1. Wezwanie Babinicza na naradę (w sprawie powrotu króla do kraju).
2. Zgoda na plan rycerza, zamierzającego ściągnąć na siebie pościg wroga.
3. Rozpuszczenie w Głogowej plotki o wyjeździe monarchy.

Rozdział XXIII

1. Opuszczenie ziemi przez króla i jego orszak.
2. Rozmowa z Kmicicem podczas jazdy.
3. Odpoczynek pod Karpatami.
4. Panika wśród obozu królewskiego wskutek widoku palonego przez Szwedów Żywca.
5. Wyruszenie na pomoc Andrzeja i Kiemliczów i sprowadzenie jeńca.
6. Wiadomość o niedawnej bitwie z dragonami przewożącymi króla polskiego.

Rozdział XXIV

1. Dalsza podróż króla.
2. Zatrzymanie orszaku w wąwozie na odpoczynek.
3. Bitwa w ze Szwedami (Kmicic z Kiemliczami pierwsi ruszają na odziały wroga).
4. Zranienie Kmicica i śmierć starego Kiemlicza.
5. Nagłe zwycięstwo dzięki pomocy górali, którzy ściągnęli Szwedów w zasadzkę do wąwozu.
6. Duma mężczyzn z powodu uratowania polskiego króla.

Rozdział XXV

1. Dotarcie orszaku królewskiego do Lubowli.
2. Przywitanie monarchy przez tłumy i marszałka Lubomirskiego.
3. Uczta na cześć króla.
4. Opowieść władcy o bitwie w wąwozie i troska o zdrowie Babinicza.

Rozdział XXVI

1. Odwiedziny u rannego (stracił dużo krwi).
2. Wyznanie prawdziwej tożsamości przez Andrzeja i opowieść o swych losach.
3. Prawda o intrydze księcia Bogusława.
4. Przebaczenie pułkownikowi wszystkich win.

Rozdział XXVII

1. Dalsza podróż Jana Kazimierza przez kraj.
2. Obserwowanie skutków uniwersałów, wzywających szlachtę do pospolitego ruszenia.
3. Rosnące w siłę wojska polskiego króla.
4. List od księdza Kordeckiego o męstwie Babinicza podczas obrony Jasnej Góry.

Rozdział XXVIII

1. Oblężenie zamku w Tykocinie przez Sapiehę.
2. Prośba Zagłoby do Michała, by nie robił sobie nadziei na związek z Oleńką.
3. Podłożenie petardy pod zamkową bramę przez Oskierkę.

Rozdział XXIX

1. Stan chorego Jana Radziwiłła: nękany głodem, opuszczony przez przyjaciół, niemogący pogodzić się ze swym upadkiem.
2. Nieudane wysadzenie zamkowej bramy przez człowieka Sapiehy.
3. Śmierć Janusza Radziwiłła.
4. Włożenie w ręce nieboszczyka świętego obrazka przez Charłampa.
5. Wtargnięcie do komnaty żołnierzy Sapiehy, którym udało się sforsować bramę.
6. Oddanie szacunku zmarłemu.
7. Zgoda na ponowne przyjęcie Charłampa.
8. Bezskuteczne poszukiwania Oleńki przez Wołodyjowskiego (Bogusław wywiózł ją do Taurogów).

Rozdział XXX

1. Przyjazd polskiego króla do Lwowa.
2. Opis miasta.
3. Przyjęcie komunii świętej przez monarchę.
4. Złożenie obietnicy wiejskiemu ludowi o poprawie ich losu.

Rozdział XXXI

1. Przybycie Wołodyjowskiego z chorągwią do Jana Kazimierza.
2. Opowieść o zasługach Andrzeja Kmicica.
3. Spotkanie zaskoczonego Michała z pułkownikiem.
4. Pogodzenie się mężczyzn wobec nakazu władcy.
5. Gniew Babinicza na wieść o losie Oleńki.

Rozdział XXXII

1. Przywitanie pułkownika z żołnierzami Wołodyjowskiego.
2. Oczyszczenie z plotek rozsiewanych przez Bogusława.
3. Nowe wiadomości o Billewiczównie.
4. Przybycie tatarskiej ordy i ofiarowanie się Janowi Kazimierzowi w walce przeciw Szwedom.

Rozdział XXXIII

1. Przekazanie Andrzejowi dowództwa nad nowymi oddziałami.
2. Pierścień królewski znakiem odpuszczenia win pułkownika.
3. Spotkanie Soroki z Kmicicem.
4. Wysłanie wachmistrza do obozu wroga z misją zdobycia nowych informacji o Aleksandrze.
5. Wyruszenie pułkownika z Tatarami na pomoc Sapiesze.

Rozdział XXXIV

1. Wizyta Kmicica u Jana Zamoyskiego.

2. Poznanie księżnej Gryzeldy, jej syna i niedoszłej małżonki Podbipięty - Anusi.
3. Prośba o eskortowanie panny w drodze do Sapiehy.
4. Wyjazd z Zamościa.

Rozdział XXXV

1. Podejrzenia Kmicica względem niecnych planów Zamoyskiego do pięknej Anusi.
2. List od posłańca starosty Jana.
3. Nakaz natychmiastowego powrotu panny.
4. Pobicie rajtarów Zamoyskiego przez pułkownika i wygnanie ich nago do zamku.
5. Wyjaśnienie przerażonej Anusi szczegółów planu Jana.
6. Podziękowanie uratowanej panny.
7. Wysłanie listu do starosty o odkryciu jego zamiarów.

Rozdział XXXVI

1. Przybycie Kmicica do Białej.
2. Oddanie Sapiesze listu od króla.
3. Wojewoda witebski mianowany hetmanem.
4. Wyjawienie prawdy o swej przeszłości przez Andrzeja.
5. Obietnica Sapiehy o przekonaniu wszystkich o niewinności pułkownika i zdradzie Bogusława Radziwiłła.
6. Uczta w Białej.
7. Odesłanie Anusi do rodziny Sapiehy.

Rozdział XXXVII

1. Zajęcie Tykocin i porwanie Anusi przez Radziwiłła.
2. Pościg za niegodziwcem.
3. Wyruszenie Sapiehy z wojskiem na bitwę z Bogusławem.

Rozdział XXXVIII

1. Dalsza pogoń Kmicica za Radziwiłłem.
2. Wymordowanie przez Tatarów szwedzkich wojsk.
3. Okradanie obozów wroga.
4. Choroba Bogusława.
5. Przyłączanie się kolejnych oddziałów szlachty do Andrzeja.
6. Otrzymanie posiłków szwedzkich przez Radziwiłła w Janowie.
7. Przybycie do Sapiehy posłańca od Bogusława.
8. Pojmanie Soroki.
9. Prośba do hetmana o pozwolenie wyjazdu na teren wroga w celu uratowania przyjaciela.
10. Wyruszenie do Bogusława w roli posła Sapiehy.

Rozdział XXXIX

1. Spotkanie Andrzeja i Radziwiłła.
2. Błaganie na kolanach o uwolnienie Soroki.
3. Upokarzanie Kmicica.
4. Wyprowadzenie pułkownika w asyście Polaków na egzekucję wachmistrza.
5. Przekonanie zebranych o zdradzie Radziwiłła.
6. Uwolnienie przyjaciela.
7. Przejście Polaków na stronę Andrzeja.
8. Powrót do Sapiehy.
9. Zrelacjonowanie pobytu w Janowie.

Rozdział XL

1. Wyruszenie Kmicica z Tatarami na bitwę z Bogusławem.
2. Rana Andrzeja i ucieczka zdrajcy Radziwiłła.
3. Pokonanie wojsk wroga przez Sapiehę, Tatarów i chorągwie Oskierki pod Sokółką.
4.Wyjazd pułkownika i hetmana do pana Czarnieckiego z nadzieją definitywnego starcia ze Szwedami.

Tom III

Rozdział I

1. Powrót Jana Kazimierza do kraju.
2. Złość Karola Gustawa.
3. Atak Szwedów na południowe tereny Rzeczypospolitej.
4. Radość nieprzyjaciela spowodowana wycofaniem się Czarnieckiego.
5. Zamordowanie szwedzkich dragonów przed podstępnego kasztelana Stefana.

Rozdział II

1. Pościg Sapiehy za Karolem Gustawem.
2. Przygotowania do zajęcia Zamościa.
3. Wysłanie przez Czarnieckiego dwóch chorągwi do obrony miasta i zamku.

Rozdział III

1. Otoczenie Zamościa przez Szwedów.
2. Odmowa rozmów Zamoyskiego z posłem Janem Sapiehą.
3. Oferta Forgella.
4. Odrzucenie propozycji i wyśmianie posła.
5. Nieudany atak Szwedów na zamek.
6. Karol Gustaw rezygnuje z planów przejęcia Zamościa.

Rozdział IV

1. Nadejście wiosny.
2. Opis głodu panującego w szwedzkim wojsku.
3. Nieustanny pościg Czarnieckiego za nieprzyjacielem.
4. Postój szwedzkiego króla w Jarosławiu.
5. Bitwa z oddziałem Kanneberga.
6. Zwycięstwo kasztelana Stefana i klęska Szwedów.

Rozdział V

1. Plan Szwedów (Sanem do Sandomierza, Wisłą do Warszawy, a potem do Prus).
2. Nieustanne podążanie za nieprzyjacielem Czarnieckiego.
3. Sprytne kłamstwo Zagłoby.
4. Zgoda Lubomirskiego na przystąpienie do oddziału kasztelana.

Rozdział VI

1. Połączenie wojsk Czarnieckiego i Lubomirskiego.
2. Pogoń za wspólnym wrogiem.
3. Odpoczynek Karola Gustawa na plebanii w Rudniku.
4. Bohaterstwo Michałka.
5. Bitwa.
6. Ucieczka króla przed Rochem Kowalskim.
7. Zwycięstwo Polaków.
8. Owacje i pochwały dla Michałka (zdobył sztandar wroga).

Rozdział VII

1. Otoczenie Karola Gustawa w trójkącie Wisła-San-szańce.
2. Dostawy żywności od Szyndlera z Sandomierza.
3. Zdobycie miasta przez Czarnieckiego i odcięcie dopływu zapasów.
4. Rozbicie obozu po drugiej stronie Wisły (kasztelan Stefan) i pod drugiej stronie Sanu (Sapieha z Litwinami i orda Kmicica), naprzeciw Szwedów.
5. Wołodyjowski poznaje nowe wieści o Anusi.
6. Wściekłość Michała. Nocna wyprawa Rocha do obozu wroga.

Rozdział VIII

1. Zagłoba, Wołodyjowski i Kmicic posłami u Karola Gustawa z prośbą o uwolnienie Kowalskiego.
2. Zgoda króla.

Rozdział IX

1. Wiadomość o wyruszeniu z pomocą Szwedom margrabiego badeńskiego.
2. Narada wojenna Czarnieckiego, Lubomirskiego i Sapiehy.
3. Rozdzielenie zadań:
· Paweł strażnikiem trójkąta.
· Stefan w drodze na spotkanie margrabiego.
4. Bitwa Czarnieckiego z margrabim w Warce nad Pilicą i zwycięstwo.
5. Powrót do obozu pod Sandomierz.

Rozdział X

1. Wiadomość o ucieczce Szwedów pod nieobecność Czarnieckiego.
2. Uczty i rozpusta Sapiehy przyczyną oddalenia.
3. Bitwa Koszyca ze Szwedami nad rzeką.
4. Udanie się Karola Gustawa z wojskiem do Prus po posiłki.

Rozdział XI

1. Wypominanie niedawnego złego zachowania Sapiesze.
2. Podróż Czarnieckiego do Wielkopolski i Gdańska.
3. Wyjazd Pawła do Warszawy.
4. Indywidualne lekcje władania szablą prowadzone przez Wołodyjowskiego.
5. Wdzięczność Kmicica.
6. Wybaczenie win Andrzeja przez szlachtę laudańską.
7. Przybycie Sapiehy do Warszawy i oczekiwanie na wojska Jana Kazimierza.
8. Atak Szwedów podczas uczty dowódcy.
9. Wkroczenie do miasta oddziałów Bogusława.
10. Spotkanie przez Kmicica wśród pojmanych jeńców chorego Ketlinga.

Rozdział XII

1. Obietnice Sapiehy o zakończeniu hulaszczego trybu życia.
2. Oblężenie przez Czarnieckiego Bogusława i Duglasa, przebywających na Pomorzu.
3. Jan Kazimierz z żołnierzami przybywa do Warszawy.
4. Odmowa poddania się Wittenberga.
5. Walka i zdobycie szańca wroga przez Kmicica.

Rozdział XIII

1. Nieudany atak Jana Kazimierza na Krakowskie Przedmieście.
2. Przybycie Jana Zamoyskiego z wojskiem i Czarnieckiego.
3. Opowieść Ketlinga o Oleńce, Bogusławie, Anusi i życiu w Taurogach.
4. Zmartwienie Andrzeja i Michała.

Rozdział XIV

1. Msza polowa Jana Kazimierza.
2. Szturm generalny Polaków na Warszawę.
3. Walka Zagłoby i zdobycie pałacu.
4. Zajęcia Warszawy przez króla.
5. Kapitulacja Szwedów.
6. Wykluczenie Bogusława Radziwiłła z kręgu ludzi objętych amnestią.
7. Bunt wśród warszawiaków wywołany uwagami Zagłoby na temat odchodzących nieprzyjaciół.
8.Wyjazd Babinicza na Litwę.

Rozdział XV

1. Uwodzenie Oleńki przez Bogusława w Taurogach (bale, uczty, turnieje, łowy).
2. Wyjazd księżnej, wdowy po Januszu Radziwille, z pasierbicą do Kurlandii.
3. Potwierdzenie przez Ketlinga plotki o chęci zamordowania Jana Kazimierza przez Kmicica.
4. Postanowienie Billewiczówny o ucieczce.

Rozdział XVI

1. Spalenie Billewicz i innych wiosek miecznika przez Szwedów.
2. Niepowodzenie zamiaru ucieczki z Taurogów.
3. Kłamstwo Tomasza o zakopanych pieniądzach, interesujących Bogusława.
4. Plany Sakowicza na „szybki ślub” Radziwiłła z Oleńką.

Rozdział XVII

1. Rozmowa Bogusława z miecznikiem.
2. Prośba o rękę panny i radość Tomasza.
3. Odmowa pięknej Billewiczówny.
4. Furia Radziwiłła.
5. Pobicie stryja ukochanej.

Rozdział XVIII

1. Choroba Bogusława.
2. Pocieszające słowa Sakowicza.
3. Oleńka i stary Billewicz wciąż w niewoli.
4. Wyjazd Bogusława na Podlasie.
5. Wykopanie i przywłaszczenie pieniędzy Tomasza.

Rozdział XIX

1. Rozpacz miecznika na wieść o stracie fortuny.
2. Odmowa Ketlinga na prośbę Oleńki o pomoc w ucieczce.
3. Mężczyzna mianowany strażnikiem Billewiczów.
4. Wieści o porażce Szwedów pod Częstochową.

Rozdział XX

1. Przyjazd do Taurogów pięknej Anusi.
2. Opowieść panny o odważnym i przystojnym Babiniczu.
3. Zauroczenie dziewczyną wszystkich żołnierzy Radziwiłła.
4. Zdobycie zaufania i obietnicy pomocy oficera Brauna.
5. Przyjaźń Aleksandry i Anusi.

Rozdział XXI

1. Powrót Bogusława do Taurogów.
2. Rozmowa z Sakowiczem.
3. Ostrzeżenia Ketlinga skierowane do Oleńki.
4. Rozmowa Radziwiłła z Anusią.
5. Wyjazd księcia po posiłki do Królewca.

Rozdział XXII

1. Oświadczyny Sakowicza i zwodzenie go przez Anusię.
2. Ucieczka Tomasza z Taurogów (później założy partię na Żmudzi).
3. Wysłanie wojska do wsparcia Bogusława.
4. Wieść o zbliżaniu się do Litwy Babinicza, zmierzającego przez Prusy.
5. Miłość Anusi do Babinicza.
6. Decyzja Brauna o nadejściu dogodnego czasu ucieczki.

Rozdział XXIII

1. Pościg Radziejowskiego, Radziwiłła i Duglasa za Andrzejem Kmicicem.
2. Walka podjazdowa pułkownika.
3. Przybycie posiłków w osobach Gosiewskiego, Wołodyjowskiego i Zagłoby.
4. Wyruszenie hetmana pod Warszawę.

Rozdział XXIV

1. Zwycięstwo Andrzeja.
2. Przekroczenie „elektorskiej granicy” wraz z tatarską ordą.
3. Zrównywanie wszystkiego z ziemią.
4. List z wezwaniem konieczności wsparcia walczącego hetmana Gosiewskiego.
5. Podróż Radziejowskiego, Radziwiłła i Duglasa do grafa.
6. Zrelacjonowanie śmierci Rocha Andrzejowi przez Michała.

Rozdział XXV

1. Wygrana bitwa ze Szwedami w Prostkach.
2. Darowanie życia Bogusławowi przez Kmicica i oddanie go w tatarską niewolę.
3. Wykupienie jeńca przez Michała Radziwiłła.
4. Złość Wołodyjowskiego na miłosierne postępowanie przyjaciela.

Rozdział XXVI

1. Ucieczka Anusi, Oleńki i Brauna z Taurogów.
2. Ukrycie panienek przez Tomasza Billewicza w jego partii.
3. Nocleg w Lubiczu.
4. Pobyt w Wołmontowiczach.
5. Wieści o męstwie i odwadze Babinicza.
6. Listy Anusi do ukochanego (niedostarczone z powodu śmierci posłańców).

Rozdział XXVII

1. Najazd na miecznika w Wołmontowiczach Sakowicza i Hamiltona.
2. Przypadkowa wizyta we wsi Babinicza i uratowanie jej i jej mieszkańców.
3. Radość ludzi.
4. Kolejny tryumf Andrzeja - zdobycie Poniewieża.
5. Oczekiwania na wybawiciela pięknej Anusi.

Rozdział XXVIII

1. Ucieczka Sakowicza.
2. Śmierć Hamiltona.
3. Znalezienie przy zmarłym listów Anusi.
4. Odczytanie kartek przez adresata.
5. Rozkaz od Sapiehy o natychmiastowym powrocie na południe Rzeczypospolitej.

Rozdział XXIX

1. Wojna z Rakoczym i Węgrami.
2. Zapanowanie spokoju na Żmudzi.
3. Życie Oleńki i miecznika w Wodoktach.
4. Przypadkowe spotkanie przez pannę wozu jadącego z rannym Andrzejem.
5. Ciągłe wysyłanie posłańców do Lubicza z pytaniami o stan zdrowia chorego.

Rozdział XXX

1. Powrót do zdrowia pułkownika.

2. Spotkanie narzeczonych w kościele.
3. Przybycie do kaplicy chorągwi laudańskiej z Wołodyjowskim i Zagłobą.
4. Odczytanie przez księdza listu od Jana Kazimierza o bohaterstwie Babinicza.
5. Radość zebranych i zorganizowanie swatów w Wodoktach.
6. Pojednanie ukochanych.

Biografia Henryka Sienkiewicza

W niewielkiej wsi na Podlasiu, Woli Okrzejskiej, 5 maja 1846 roku o godzinie szóstej wieczorem, przyszedł na świat drugi syn Józefa Sienkiewicza i Stefanii z Cieciszowskich. Dziecko zostało ochrzczone dwa dni później w kościele parafialnym w Okrzei przez proboszcza Antoniego Gutmana. Na chrzcie rodzice nadali mu imiona: Henryk Adam Aleksander Pius.

Rodzina matki przyszłego noblisty należała do jednego z najznakomitszych rodów dawnej Rzeczypospolitej. Ojciec, syn nadleśniczego, wywodził się prawdopodobnie z litewskich Tatarów i jako siedemnastolatek walczył w powstaniu listopadowym. Starszy o dwa lata brat, Kazimierz, brał udział w powstaniu styczniowym. Zginął w 1871 roku, w czasie walk pod Orleanem w wojnie francusko - pruskiej. Najmłodsza z czterech sióstr pisarza, Maria, zmarła w dzieciństwie. Najstarsza, Aniela, poślubiła Jana Komierowskiego. Dwie młodsze - Zofia i Helena - próbowały swych sił w twórczości pisarskiej.

Pierwszych dwanaście lat życia mały Henryk spędził w na rodzinnym Podlasiu, w Grabowcu i Wężyczynie oraz w dworku babki w Woli Okrzejskiej. Jego nauczycielem był wówczas ksiądz Albert Marczewski. Później został oddany do stołecznego gimnazjum i zamieszkał na stancji. Wkrótce jego rodzina, zmuszona trudną sytuacją finansową do sprzedaży rodzinnego majątku, przeniosła się do Warszawy, najpierw na Nowy Świat, a później na Pragę, gdzie ojciec kupił jednopiętrową kamienicę przy ulicy Olszowej.

Henryk nie należał do zdolnych uczniów i trzykrotnie zmieniał szkołę. Początkowo pobierał naukę w Gimnazjum Realnym, następnie w Gimnazjum II. Siódmy rok nauki ukończył w Gimnazjum IV przy ulicy Królewskiej. W momencie wybuchu powstania styczniowego miał siedemnaście lat i choć chciał wstąpić do oddziałów powstańczych, nie przyjęto go ze względu na wiek i drobną posturę. Również rodzice nie pozwolili mu na udział w walkach. Po ukończeniu siódmej klasy, zrezygnował z przystąpienia do egzaminu dojrzałości i wyjechał do Poświętnego koło Płońska, gdzie objął posadę guwernera w majątku państwa Wejherów. To właśnie tu podjął pierwsze próby pisarskie i rozpoczął pracę nad pięcioma powieściami, z których ukończył jedną, zatytułowaną Ofiara.

Z tego okresu pochodził również zaginiony szkic historyczny Spytko z Melsztyna. Postanowił kontynuować naukę i we wrześniu 1866 roku zdał maturę, a 25 października przystąpił do egzaminów wstępnych do Szkoły Głównej. Rozpoczął studia na wydziale prawnym, potem zgodnie z wolą matki przeniósł się na wydział lekarski. Ku niezadowoleniu rodziców 4 lutego 1867 roku ostatecznie zaczął uczęszczać na zajęcia na wydziale filologicznym.

Lata życia studenckiego były dla Sienkiewicza ciężkie głównie ze względu na ciężką sytuację finansową. Rodzina przeniosła się na Podlasie, a on objął posadę guwernera u księstwa Woronieckich. Tygodnik Ilustrowany odrzucił jego Sielanki młodości, lecz Henryk nie poddał się i wysłał do Przeglądu Tygodniowego recenzję z występów Wincentego Rapackiego, która ukazała się drukiem 18 kwietnia 1869 roku. Był to jego faktyczny debiut pisarski.

W 1871 roku opuścił Szkołę Główną bez egzaminów końcowych. W swym dorobku literackim miał dwie drukowane rozprawy naukowe, a w rękopisie powieść Na marne. Mecenas Sienkiewicza, Konrad Dobrski, posłał ją Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu, który docenił utwór. Powieść ukazała się drukiem w odcinkach w czasopiśmie Wieniec. W marcu tego roku ukazały się w Przeglądzie Tygodniowym, napisane za zamówienie społeczne i literackie, Humoreski z teki Worszyłły. Składające się na nie dwa utwory: Nikt nie jest prorokiem między swymi i Dwie drogi były najbardziej programowymi dziełami pisarza, który niechętnie zabierał głos jako pozytywista. Rok później, ku ogromnej radości Sienkiewicza, ukazało się dwutomowe wydanie książkowe Humoresek….

Lata 1872 - 1875 to okres wzmożonej działalności dziennikarskiej. Pod pseudonimem Litwos, rozpoczął pracę dla Gazety Polskiej, pisząc co dwa tygodnie felietony o sprawach codziennych. Po objęciu redakcji przez Edwarda Leo, Sienkiewicz został autorem cotygodniowego cyklu Chwila obecna. W marcu 1874 roku poznał Marię Kellerównę i wkrótce oświadczył się. Został przyjęty przez zamożną pannę ku niezadowoleniu jej rodziców, którzy w listopadzie zerwali zaręczyny. Maria, zakochana w młodym Henryku, do końca życia pozostała samotna.

W sierpniu i wrześniu 1874 roku Sienkiewicz odbył pierwszą podróż zagraniczną do Francji i Belgii. Od 1875 roku pisał recenzje teatralne na łamach Niwy. Praca redaktora ułatwiła mu dostanie się na salony hrabiny Karolowej Chłapowskiej, znanej później aktorki, występującej pod pseudonimem Helena Modrzejewska. Uczestniczył we wtorkowych spotkaniach młodych pisarzy, wśród których powstała idea emigracji do Ameryki. Do znalezienia ziemi pod budowę farmy zostali wyznaczeni Sienkiewicz i Julian Sypniewski. W lutym 1876 roku dzięki udzielonej przez Gazetę Polską pożyczce, którą miał spłacić cyklem artykułów, Henryk wyruszył do Ameryki. 23 lutego tego roku Sienkiewicz i jego towarzysz weszli na statek „Germanicus” i popłynęli do Nowego Jorku. Przez kolejne trzy miesiące przebywali w San Francisco, a w połowie czerwca ruszyli do Kalifornii, gdzie w Anaheim kupili ziemię, na której miała stanąć farma. Jesienią pojawili się tam pozostali osadnicy, lecz wkrótce w wyniku nieustannych zatargów, Henryk jako pierwszy opuścił wspólny dom i rozpoczął podróż po Stanach Zjednoczonych, która zaowocowała słynnymi Listami z podróży dla Gazety Polskiej. W tym okresie pisarz rozpoczął również pracę nad dramatem Na przebój. Na początku 1878 roku wyruszył do Bostonu, Pittsburgha i Nowego Jorku, by śledzić występy Heleny Modrzejewskiej, która zaczęła odnosić sukcesy jako aktorka.

W marcu, po dwóch latach pobytu w Stanach Zjednoczonych, wyruszył w podróż powrotną do Europy, zatrzymując się na rok w Paryżu. Pracował tu intensywnie nad serią utworów nowelistycznych, które przyniosły mu sławę. W teatrze lwowskim wystawiono jego dramat Na jedną kartę

. Pisarz znalazł się ponownie w trudnej sytuacji finansowej. Pomógł mu wtedy Bruno Abakanowicz, który zorganizował szereg odczytów młodego pisarza. Wydawnictwo Gebethner i Wolff podpisało z Sienkiewiczem umowę na wydanie zbioru jego utworów, a otrzymana zaliczka umożliwiła mu kolejną podróż.

We wrześniu 1879 roku w Wenecji spotkał Marię Szetkiewiczównę. Wkrótce po tym ona wróciła do Warszawy, a on wyruszył do Rzymu. W listopadzie powrócił do Warszawy i zaczął starania o rękę Marii. Rodzice dziewczyny niechętnie przyjęli konkury pisarza, a zaręczyny uniemożliwił stan jej zdrowia. Przez cały następny rok Maria przebywała w uzdrowiskach południowej Europy, a młodzi nawet ze sobą nie korespondowali. Pomimo sprzeciwów rodziny, 16 sierpnia 1881 roku w kościele kanoniczek na placu Teatralnym odbył się ich ślub. W 1882 roku Sienkiewicz objął redakcję Słowa, lecz praca ta uniemożliwiała mu rozwój własnej twórczości. Wkrótce po narodzinach syna, Henryka Józefa, pisarz uciekł do Nałęczowa, gdzie rozpoczął pisanie powieści Wilcze gniazdo, którą ostatecznie zatytułował Ogniem i mieczem. Od 2 maja 1883 roku powieść zaczęła ukazywać się w odcinkach w Słowie. W tym czasie, kilka tygodni po narodzinach córki Jadwigi, nastąpił nawrót choroby Marii i Sienkiewicz razem z żoną opuścił Warszawę. W kolejnych uzdrowiskach pracował nad Potopem. 19 października 1885 roku zmarła Maria i Sienkiewicz powrócił do kraju sam. Następnie, szukając ukojenia po tragicznych przeżyciach, wyruszył w towarzystwie Kazimierza Pochwalskiego i Antoniego Zaleskiego do Konstantynopola. Tam powstał pomysł ostatniej części Trylogii - Pana Wołodyjowskiego. Pracę nad powieścią rozpoczął w marcu 1887 roku, po podróży do Aten, Neapolu, Rzymu i Florencji.

Trylogia przyniosła Sienkiewiczowi ogromną sławę. Pisarz postanowił spróbować sił w powieści współczesnej i w lipcu 1889 roku, na niewielkiej wyspie na Morzu Północnym, zaczął pisać Bez dogmatu. W wigilię roku 1890 wyruszył do Egiptu, w podróż sfinansowaną przez redakcję Słowa, do którego miał napisać szereg relacji. Choroba Henryka przyspieszyła powrót do kraju, a Listy z Afryki

w dużej mierze powstały w Zakopanem. Pod koniec 1892 roku podpisał umowę z czasopismem Biblioteki Warszawskiej na druk nowej powieści Rodzina Połanieckich, po której ukazaniu wielu krytyków wróżyło mu koniec pisarskiej kariery. Do tego dołączyły problemy w życiu osobistym. 11 listopada 1893 roku Sienkiewicz poślubił w Krakowie Marię Romanowską. Małżeństwo przetrwało zaledwie dwa tygodnie, a młodsza o prawie trzydzieści lat żona uciekła z podróży poślubnej do rodziców. Ich związek został unieważniony trzy lata później.

W 1893 roku Sienkiewicz udał się w kolejną podróż do Rzymu i podczas spacerów po mieście narodził się pomysł napisania Quo vadis. Powieść przyniosła mu ogólnoświatową sławę. Od lutego 1897 roku do lipca 1900 roku udzielał się publicznie. W 1899 rok, podczas odsłony pomnika Juliana Słowackiego w Mirosławiu, poznał Marię Radziejewską. Panna, dużo młodsza od pisarza, odrzuciła jego zaloty, potem jednak starała się odzyskać jego względy. W tym samym roku rozpoczął pracę nad Krzyżakami.

Na prośbę Sienkiewicza przyjaciele odsunęli jego jubileusz pisarski o kilka lat. Pisarz w ten sposób chciał dać pierwszeństwo obchodom setnej rocznicy urodzin Adama Mickiewicza. Stanął na czele komitetu, który podjął starania o postawienie pomnika wieszcza w Warszawie. W wigilię 1898 roku nastąpiło uroczyste odsłonięcie popiersia na Krakowskim Przedmieściu, podczas którego towarzyszył córce Mickiewicza, Marii Goreckiej.

Pod koniec 1899 roku rozpoczęły się przygotowania do uczczenia jubileuszu Henryka Sienkiewicza. W 1900 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego, a 22 grudnia w Warszawie wręczono mu akt własności Oblęgorka, majątku ziemskiego w darze od narodu. W tym czasie pisarz prowadził intensywną działalność filantropijną i pomagał młodym pisarzom. W 1901 roku wystąpił w obronie dzieci wrzesińskich. Zaczął również udzielać się politycznie i społecznie.

W 1903 roku warszawski Kurier Teatralny ogłosił ankietę na temat współczesnej modernistycznej dramaturgii. Sienkiewicz, zapytany o zdanie, odparł zwięźle: „ruja i porubstwo”, czym wywołał trwającą przez kilka lat antysienkiewiczowską kampanię młodych.

W dniu 58 urodzin pojął za żonę daleką kuzynkę, Marię Babską, z którą w 1888 roku zerwał, tłumacząc się złym stanem zdrowia. 10 grudnia 1905 roku odebrał Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury.

Po otrzymaniu Nagrody Nobla, w przemówieniu Sienkiewicz podkreślał ogromne znaczenie nagrody dla syna Polski: „Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje. Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać”

Od tego roku zaangażował się politycznie, wspierając prace tajnej Macierzy Szkolnej, organizacji troszczącej się o polskie szkoły. Zdecydował się również kandydować na posła do rosyjskiej Dumy, lecz ostatecznie wycofał się, by poświęcić się całkowicie pisarstwu. W ostatnich dziesięciu latach życia ukończył dwie powieści Wiry i W pustyni i w puszczy, oraz rozpoczął pracę nad powieścią dla młodzieży Legiony. Lato 1916 roku spędził w Oblęgorku, a po wybuchu wojny wyjechał do Krakowa, następnie do Wiednia, ostatecznie na początku października osiedlił się w neutralnej Szwajcarii, w Vevey nad Lozanną. Siedemdziesięcioletni pisarz stanął na czele Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. Zmarł 15 listopada, a 25 listopada 1916 roku w Tygodniku Ilustrowanym ukazał się ostatni utwór Sienkiewicza Wspomnienie.
W 1924 roku uroczyście sprowadzono prochy wielkiego pisarza do Warszawy, gdzie spoczęły w krypcie świętego Jana.

---