Sielskie i dramatyczne aspekty życia na wsi - „Roksolanki...”
Sz. Zimorowica i Lament chłopski na pany
Wieś jako temat dzieła poetyckiego obecna jest w literaturze polskiej od czasów renesansu. W tej epoce ukształtowały się dwa zasadnicze typy spojrzenia na życie wiejskie. Z jednej strony traktowano je jako sielankowe egzystowanie w zgodzie z naturą, z drugiej zaś ukazywano społeczne warunki życia na wsi. Pierwsze spojrzenie zaowocowało rozwojem twórczości sielankowej, nawiązującej do antycznego mitu Arkadii, w której człowiek i natura współistnieli w doskonałej harmonii, dowodząc tym samym, że szczęście można osiągnąć tylko na drodze powrotu do prostoty i ładu życia wiejskiego. Przykładem utworu napisanego w tym duchu jest Pieśń świętojańska o sobótce J. Kochanowskiego.
Drugi sposób pojmowania tematyki wiejskiej wiązał się raczej z satyrą i publicystyką, niż z poezją liryczną. Ukazując stosunki ekonomiczne i społeczne na wsi polskiej, wskazywano na niebezpieczeństwa, jakie niesie ścisłe podporządkowanie kmieci dziedzicom, którzy dążą do maksymalnego wykorzystania pracy chłopów na roli, nie zważając na potrzeby i skargi swoich poddanych. Wnioski z tej sytuacji wyciąga M. Rej, który w swej Krótkiej rozprawie... wkłada w usta Wójta słowa:
|
„Ksiądz pana wini, pan księdza, A nam prostym zewsząd nędza!”. |
Tradycje te kontynuuje anonimowy autor Lamentu chłopskiego na pany. Utwór ten nie jest samodzielnym dziełem, a jedynie fragmentem wypowiedzi chóru chłopów w jednym z dramatów jezuickich. Już sam fakt, że podmiotem mówiącym są tu chłopi, nadaje wypowiadanym tu poglądom cechy autentyzmu, spotęgowanego jeszcze bardzo wnikliwą obserwacją społecznych i obyczajowych wsi.
Pierwszym ważnym poruszanym tu zagadnieniem jest problem wyzysku chłopskiej pracy. Mówiący dostrzegają ogromny kontrast pomiędzy pełnym zbytku i luksusu życiem panów a nędznym bytowaniem chłopów. Jest to kontrast tym dotkliwszy, że panowie pędzą żywot próżniaczy, podczas gdy kmiecie ciężko pracując, nie mogą i tak sprostać ich potrzebom. Stąd zmuszeni są do ciągłych wyrzeczeń, rezygnacji. Gnębią ich także podatki, które w połączeniu z systemem odbierania pańszczyzny doprowadzają gospodarstwa kmiece do ruiny. System oparty na tak krzywdzącej nierówności ekonomicznej i rabunkowej gospodarce nie może się długo ostać, gdyż chłopi, mając coraz mniej możliwości wytwarzania dóbr i obniżając swój standard życiowy, nie będą wkrótce w stanie utrzymać wymagającego coraz większych nakładów dworu.
Krytyce poddany jest także wynikający z powyższych stosunków gospodarczych model obyczajowości. Gaweł mówi, że po całym tygodniu, pełnym wytężającej pracy, jedyną okazją do wytchnienia jest pijatyka:
|
„Nigdy z pokojem człowiek nie usiędzie, Chyba co złego przy piwie zabędzie!”. |
Takie życie traci wszelką wartość, a sam człowiek staje się podobny raczej zwierzęciu, tak nisko bowiem upada jego osobista godność. Najgorsze jest jednak to, że od takiego sposobu życia nie ma właściwie ucieczki. Dźwigoń wprawdzie sugeruje, że „lepiej by się snadź odrzec i tej roli...” ale jest to niemożliwe z powodu prawa ograniczającego wolność osobistą kmiecia i uniemożliwiającego mu swobodę poruszania się po kraju. Kto zresztą przyjąłby takiego zbiega i gdzie miałby on szukać źródeł utrzymania? A kary za przeciwstawienie się woli pana są bardzo surowe. Taki układ społeczny sankcjonowany jest przez tradycję, w myśl której sam Bóg przydzielił synom Adama i Ewy pokreślone role społeczne, ustanawiając w ten sposób niezmienną hierarchię. Wykroczenie przeciwko temu porządkowi może być więc odczytane jako bluźnierstwo.
Szymon Zimorowic, autor Roksolanek, jest jak najdalszy od wszelkiej problematyki społecznej. Jego dzieło to kunsztownie zbudowany zbiór pieśni, o których układzie nie decydują ani zbieżności tematyczne, ani chronologia tekstów, lecz głębsze założenia kompozycyjne: jest to turniej poetycki,
w którym zostały przedstawione liryczne zwierzenia 69 bohaterów. Są oni podzieleni na dwa chóry: panien i młodzieńców, zaś turniej jest równocześnie obrzędowym widowiskiem „wprowadzonym” - jak głosi karta tytułowa na weselu brata.
Bohaterowie Roksolanek nie mają nic wspólnego z realnym obrazem grup społecznych, wśród których żył poeta. Z zapowiedzi tytułowej, odnoszącej się do „ruskich panien”, i z weselnej sytuacji obrzędowej wydobyty został tylko klimat i uogólniona metaforyka. Tematem tych wierszy nie są też realia wiejskiego życia ale różnorodne sposoby ukazania rozkoszy miłości. Logika cyklu prowadzi przez różne przypadki szczęścia i cierpienia, by w ostatniej pieśni przypomnieć, że świat miłości to świat nadziei, który dopiero „śmierć wespół z prochem rozwieje”. Poszczególne pieśni to relacje przygód miłosnych, wesołych i smutnych, oglądanych z przymrużeniem oka i przeżywanych bardzo dramatycznie. Panny i młodzieńcy kojarzą się czytelnikowi raczej z postaciami z antycznych sielanek, w których przedstawiono miłosne perypetie pasterek i pasterzy. Mitologiczna Arkadia z pewnością posłużyła Zimorowicowi za tło wydarzeń relacjonowanych przez bohaterów Roksolanek...
Fakt, że wieś - ukazana zresztą mało konkretnie i raczej baśniowo - jest miejscem, gdzie przeżywa się namiętności i wielkie uczucia, wpłynął w dużym stopniu na typ obrazowania poetyckiego. Dlatego też krajobraz wiejski w Roksolankach... przedstawiony został jako pejzaż ogrodów miłości, w wariantach zbliżonych do sielskiego ogrodu Arkadii lub do ogródeczka z pieśni ludowej. Przybiera on funkcję dramatyczną ogrodu pustego i alegoryczną w syntezie ogrodu, który zarówno "zamyka w sobie wszystkich dziewek pieszczoty" jak i zaloty młodzieńców, a wreszcie dostarcza kwiatów na wieniec nagrobny.
Roksolanki i Lament chłopski na pany ukazują tematykę wiejską w diametralnie odmienny sposób, wynikający z przyjęcia odmiennych perspektyw oglądu rzeczywistości. Na tę różnicę nakłada się jeszcze rozbieżność pomiędzy poezją kunsztowną, dworską, którą uprawia Zimorowic, a poezją bliską nurtu sowizdrzalskiego, którego reprezentantem jest anonimowy autor Lamentu...