systematyka ryzyka w działalności gospodarczej

Najbardziej klasyczny podział ryzyka biorący pod uwagę przesłanki jego występowania wyróżnia:

• pewność

• ryzyko obiektywne - wiąże sie z jednoznacznym określeniem wariantów przyszłych, niepewnych zdarzeń oraz jednoznacznie określonym prawdopodobieństwem ich wystąpienia (nie musi opierać się na historycznych danych statystycznych)

• ryzyko właściwe - które można prognozować w oparciu o prawo wielkich liczb, czyli dotyczące zjawisk niepewnych, ale mających znaną i opisaną historię i przez to podlegających opisowi probabilistycznemu, np. klęski żywiołowe, choroby, wahania kursów walut, awarie sprzętu, itp.,

• ryzyko subiektywne - wynikające z niekompetencji człowieka dokonującego analizy i podejmującego decyzje, ocena skali ryzyka ma charakter zindywidualizowan,

• niepewność

Najbardziej ogólna klasyfikacja kategorii ryzyka

Ad. EFEKT

Całkowite ryzyko dzieli się ze względu na kształtujące je czynniki na:

• Ryzyko systematyczne

• Ryzyko specyficzne

Rys. Rozkład ryzyka całkowitego

Ryzyko systematyczne (inaczej określane jako podstawowe albo rynkowe) odnosi się do ogółu społeczeństwa lub grup ludzi, przez co nie może być kontrolowane (nawet częściowo) przez żadną pojedynczą osobę. Ryzyko to jest związane z siłami przyrody oraz wynika z warunków ekonomicznych danego rynku oraz rynku globalnego. Przykładem ryzyka systematycznego są zmiany pogody, inflacji, masowe bezrobocie. Zjawiska te wywierają wpływ na indywidualne osoby, ale są od nich niezależne. Na poziom tego ryzyka może jedynie próbować wpłynąć parlament, rząd lub bank centralny, a także struktury ponadnarodowe. Ten typ ryzyka nie może być przez inwestora wyeliminowany poprzez skonstruowanie zdywersyfikowanego portfela inwestycji. Źródłami ryzyka systematycznego są na przykład zmiany: stopy procentowej, inflacji (siły nabywczej pieniądza), przepisów podatkowych, sytuacji polityczno-ekonomicznej.

Ryzyko specyficzne (czy inaczej indywidualne albo niesystematyczne) z kolei jest związane z przyszłymi zdarzeniami, które możemy częściowo kontrolować albo przewidywać. Wiąże się z indywidualnymi decyzjami. Na przykład przy posiadaniu samochodu z decyzją o wykupieniu polisy od kradzieży samochodu oraz wypadku na drodze; przy inwestowaniu na giełdzie - decyzją o stworzeniu portfela różnorodnych lokat inwestycyjnych, skorelowanych ze sobą ujemnie. Przyczynami ryzyka specyficznego mogą być m.in.: zarządzanie firmą, konkurencja, dostępność surowców, płynność, bankructwo firmy, poziom dźwigni finansowej i operacyjnej.

Ad. ALTERNATYWA

Podział zwracający uwagę na charakter alternatyw wariantów przyszłych zdarzeń

• ryzyko czyste (pure risk)

• ryzyko spekulacyjne (speculative risk)

Jeżeli jedyną możliwością alternatywną do obecnego stanu jest wystąpienie szkody, to sytuacja taka określana jest jako przypadek wystąpienia ryzyka czystego.

Jeżeli nieznane przyszłe zdarzenia mogą spowodować zarówno straty jak i zyski, to sytuacja taka jest określana mianem ryzyka spekulacyjnego.

Podział ten ma zasadnicze znaczenie ubezpieczeniach, ponieważ przyjmuje się, że ubezpieczeniu może podlegać jedynie ryzyko czyste. Ryzyko spekulacyjne nie jest przedmiotem ubezpieczenia.

Przykładem ryzyka możliwego do ubezpieczenia jest np. ryzyko od ognia albo kradzieży. Natomiast zdolność firmy do przetrwania i przynoszenia zysków nie jest już możliwa do ubezpieczenia jest to bowiem ryzyko spekulacyjne. Firma musi sama tym przypadku wziąć na siebie ryzyko swojej pozycji na rynku albo osiągnie zyski, albo straty. Tak więc podjęcie ryzyka może być przedstawione jako integralna część procesu dostarczania (podaży) wyrobów i usług oraz wprowadzania innowacji. Zysk jest więc częściowo wynagrodzeniem za podjęcie ryzyka. Należy przy tym zaznaczyć, że ryzyko i dochód muszą być postrzegane razem, ponieważ zysk może być prawidłowo oceniony tylko w świetle towarzyszącego mu ryzyka.

Ad. NIEPEWNOŚĆ

ryzyko niepewności:

• wystąpienia,

• skutku,

• czasu

• miejsca

Ze względu na kryterium niepewności wyodrębnia się ryzyko niepewności: wystąpienia, skutku, czasu i miejsca. Przez ryzyko niepewności należy rozumieć sam fakt niepewności co do rezultatów, jakie pociąga za sobą, kiedy wystąpi oraz niemożność określenia miejsca i czasu jego wystąpienia.

Ad. PRAKTYKA UBEZPIECZENIOWA

• Ryzyko majątkowe

• Ryzyko osobowe

Ze względu na praktykę ubezpieczeniową, oraz obowiązujące przepisy prawne wyróżnia się ryzyko osobowe i ryzyko majątkowe. Ryzyko majątkowe odnosi się do zagrożeń dóbr majątkowych, natomiast ryzyko osobowe odnosi się do zagrożeń powodujących uszczerbek w dobrach osobistych (utrata życia, zdrowia, dolności do pracy)

Ad. POSTĘP

• Ryzyko statyczne

• Ryzyko dynamiczne

Ze względu na zmieniające się otoczenie i dokonujący postęp techniczny wyróżnia się również ryzyko statyczne i ryzyko dynamiczne. Ryzyko statyczne istnieje niezależnie od postępu technicznego i związane jest z występowaniem takich zjawisk jak burza, sztorm, cyklon czy wybuch wulkanu. Natomiast ryzyko w ujęciu dynamicznym związane jest z wszelkimi zmianami typu technicznego, ekonomicznego, cywilizacyjnego bądź organizacyjnego.

Ad. KRYTERIUM MIERZALNOŚCI SKUTKÓW

• Ryzyko niefinansowe

• Ryzyko finansowe

Ryzyko niefinansowe wiąże się z podejmowaniem decyzji nie mających bezpośrednio charakteru finansowego. Pamiętać jednak należy, że konsekwencje tych decyzji mogą mieć charakter wymierny.

Ryzyko finansowe dotyczy działalności instytucji finansowych, firm i prywatnych inwestorów. Wiąże się ono z nieoczekiwanymi zmianami przepływów pieniężnych, wynikających z aktywności na rynkach finansowych bądź działalności operacyjnej.

Występowanie ryzyka finansowego ma swoje źródło w wyborach rodzajów i struktury źródeł finansowania jednostki gospodarczej. Występuje szczególnie w przypadku korzystania z długu celem finansowania działalności. Źródłem ryzyka finansowego są często wahania stóp procentowych, kursów walutowych lub rynkowej wyceny aktywów.

Ryzyko w potocznym znaczeniu rozumie się jako możliwość wystąpienia szkody. Podobną definicję ryzyka stosuje się w ubezpieczeniach. Tak pojmowane ryzyko jest odbierane jako coś negatywnego. Inne podejście do ryzyka prezentują inwestorzy finansowi. W ich rozumieniu ryzyko wiąże się z możliwością uzyskania dochodu odmiennego od zakładanego.

TYPOWE RODZAJE RYZYKA FINANSOWEGO

FINANSOWE RYZYKO JAKOŚCIOWE

• ryzyko operacyjne (operational risk) - dotyczy ono popełnionych błędów w działalności operacyjnej firmy, wynika głównie z wad wewnętrznych systemów oraz błędów spowodowanych przez człowieka,

• ryzyko płynności (liquidity risk) - wiąże się z niedużym wolumenem obrotu, a co za tym idzie trudnością zawarcia transakcji bez znacznego wpływu na cenę instrumentu, kontraktu,

• ryzyko prawne (legal risk) - wynika ze zmian regulacji prawnych, rachunkowych, podatkowych, itp.

FINANSOWE RYZYKO ILOŚCIOWE

• ryzyko kredytowe, kontrpartnera (credit risk) - spowodowane jest przez nierzetelność jednej ze stron kontraktu finansowego, handlowego,

• ryzyko rynkowe (market risk) - wiąże się ono ze zmianami wartości instrumentów finansowych, kursów walut, stóp procentowych, cen towarów,

Podstawowymi rodzajami ryzyka rynkowego są:

• ryzyko stopy procentowej (interest rate risk),

• ryzyko kursu walutowego (exchange rate risk),

• ryzyko cen instrument finansowego (price risk),

• ryzyko cen towarów (commondity price risk),

Reperkusje ryzyka stopy procentowej

1. wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje spadek wartości płatności o stałym oprocentowaniu - niekorzystne dla otrzymującego te płatności (strona długa) i korzystne dla dokonującego tych płatności (strona krótka);

2. spadek rynkowej stopy procentowej powoduje wzrost wartości płatności o stałym oprocentowaniu - korzystne dla otrzymującego te płatności (strona długa) i niekorzystne dla dokonującego tych płatności (strona krótka);

Reperkusje ryzyka kursu walutowego

1. aprecjacja obcej waluty względem waluty krajowej powoduje wzrost (liczony w krajowej walucie) wartości płatności denominowanych w obcej walucie - korzystne dla otrzymującego te płatności (strona długa, np. eksporter) i niekorzystne dla dokonującego tych płatności (strona krótka, np. importer);

2. deprecjacja obcej waluty względem waluty krajowej powoduje spadek (liczony w krajowej walucie) wartości płatności denominowanych w obcej walucie - niekorzystne dla otrzymującego te płatności (strona długa, np. eksporter) i korzystne dla dokonującego tych płatności (strona krótka, np. importer).
   

W odniesieniu do ryzyka rynkowego wyróżnia się następujące miary:

• zmienności (volatility measures),

• wrażliwości (sensitivity measures),

• zagrożenia (downside risk measures).

Etapy zarządzania ryzykiem

1. zdobywanie informacji (które jest najbardziej oczywistą metodą zmniejszenia ryzyka)

2. mierzenie ryzyka, służące podejmowaniu świadomych decyzji, dotyczących bądź to unikania go, bądź w szczególnych przypadkach wybierania go (przykład na jednym z dalszych wykładów)

3. zmniejszanie ryzyka dzięki dywersyfikacji

4. przekazywanie ryzyka innym podmiotom, dzięki ubezpieczeniu się od ryzyka

5. zabezpieczenie przed ryzykiem dzięki użyciu instrumentów pochodnych

Są dwie podstawowe grupy metod zarządzania ryzykiem rynkowym

1. Zarządzanie aktywami i pasywami (ALM - Asset and Liability Management) - podmiot (np. instytucja finansowa) kształtuje strukturę czasową aktywów i pasywów, tak aby zrealizować pożądany cel. Tym celem może być np. minimalizacja pewnej miary ryzyka lub osiągnięcie pożądanej wartości miary wrażliwości.

2. Hedging - przeprowadza się z zastosowaniem instrumentów pochodnych (są to operacje pozabilansowe).

Efekty zarządzania ryzykiem finansowym

• Proces zarządzania ryzykiem finansowym polega na określeniu i wdrożeniu struktury czasowej przepływów finansowych w celu uzyskania określonego poziomu ryzyka.

• Całego ryzyka nie da się wyeliminować. Jest to związane z tym, że niektórych ryzyk nie da się przewidzieć bądź całkowite ograniczenie ryzyka jest zbyt kosztowne.

• Skonstruowanie i wdrożenie systemu zarządzania ryzykiem finansowym pozwala na uniezależnienie wyniku finansowego, wartości bilansowej oraz struktury przepływów pieniężnych od zmian na rynkach finansowych bądź innych czynników.

• Przedsiębiorstwo może dokładniej planować przyszłe projekty inwestycyjne, poprzez zagwarantowanie sobie konkretnych cen czynników produkcji oraz kosztu pieniądza.

• Kolejną zaletą zarządzania ryzykiem finansowym jest zwiększenie stabilności i wiarygodności firmy, co czyni ją atrakcyjniejszą dla partnerów handlowych oraz instytucji finansowych

Tendencje w zarządzaniu ryzykiem finansowym

• Stosuje się coraz częściej metody, w których wykorzystuje się instrumenty pochodne (hedging).

• Horyzont zarządzania ryzykiem staje się coraz krótszy

• Metody zarządzania ryzykiem stają się coraz bardziej wyrafinowane.

• Systemy zarządzania ryzykiem finansowym stają się zintegrowanymi systemami.

• Proces zarządzania ryzykiem jest procesem “od góry do dołu” (top-down)

• Proces zarządzania ryzykiem jest procesem “od dołu do góry” (bottom-up).

• Istnieje tendencja do tego, aby każda instytucja finansowa stosowała własną politykę w zakresie zarządzania ryzykiem.

• Systemy zarządzania ryzykiem wykorzystują analizę scenariuszy, m.in. określanie wartości instytucji finansowej w bardzo niekorzystnych warunkach rynkowych.

Zmiany na światowych rynkach finansowych determinujące wzrost ryzyka finansowego:

• wzrost ryzyka na rynkach finansowych, wzrost zmienności kursów walutowych, stóp procentowych, cen akcji, wartości indeksów giełdowych, cen towarów

• zmiany technologiczne, postęp w informatyce, telekomunikacji, w mediach

• deregulacja i wzrost konkurencji, wprowadzanie zmian na rynkach finansowych mających na celu bardziej swobodny przepływ kapitału i obrót instrumentami finansowymi

• globalizacja rynków finansowych, swobodny przepływ kapitału, 24 godzinny obrót na rynkach finansowych,

• odejście od pośrednictwa (disintermediation)

• rozwój rynku transferu ryzyka

• integracja segmentów rynku finansowego

• integracja rynku finansowego, rynku ubezpieczeniowego i sektora bankowego

• innowacje, np. powstawanie nowych instrumentów finansowych (instrumentów pochodnych)

• rozwój teorii finansów, rozwój teorii wyprzedza praktykę, ale coraz krótszy odstęp między powstaniem a zastosowaniem metody, wyzwania praktyki weryfikują pewne metody i stymulują powstanie innych, rozwijanie teorii w centrach finansowych

• wzrastający poziom edukacji ekonomicznej społeczeństw krajów rozwiniętych

Ryzyko jako siła napędowa rynków finansowych

• Rynek transferu kapitału i rynek transferu ryzyka

• Sekurytyzacja ryzyka

• Standaryzacja ryzyka

• Integracja ryzyka

• Instytucje finansowe - zarządzający ryzykiem

• Rozwój dyscypliny zarządzania ryzykiem - interdyscyplinarność (Value at Risk, RAPM)

• Kryzysy i wpadki - wzrost ryzyka systemu finansowego

6

---