gatunki występuj± w literaturze O¶wiecenia. Jakie s± ich Ľródła i czemu zawdzięczały popularno¶ć? Bajka W O¶wieceniu bajka cieszyła się ogromn± popularno¶ci± ze względu na dydaktyczny charakter, ujęty w zwięzłej i atrakcyjnej formie. Bajka należy do najstarszych utworów dydaktycznych. Wywodzi się z twórczo¶ci ludowej, a jako utwór literacki ukształtowała się w starożytnej Grecji. Za twórcę uznany jest półmityczny Ezop, który miał żyć w VI w. p.n.e. W literaturze rzymskiej zasłyn±ł bajkopisarz Fedrus z I w. n.e. Obydwaj mieli wpływ na dalszy rozwój tego gatunku. Bajka to utwór dydaktyczny z pogranicza epiki i liryki, cechuje go alegoryczno¶ć (alegoria - utrwalony w literaturze, tradycji i kulturze czy nawet religii motyw, obraz oznaczaj±cy pewne ukryte, domy¶lne tre¶ci), gdyż bohaterami s± zazwyczaj zwierzęta o ludzkiej psychice. Spełniaj± one zatem rolę masek umownych, oznaczaj±cych typowe wła¶ciwo¶ci czy ułomno¶ci ludzkie, zatem lis - przebiegły, chytry; wilk - zły; lew - odważny; sowa - m±dra. Niekiedy bohaterami s± ludzie i wtedy bajka nabiera cech satyry. Rodzaje bajek: - epigramatyczna (zwięzła i krótka) - narracyjna (z minifabuł±) Atutami bajki s±: zwięzło¶ć, prosty język, aforycznie wyłożone i łatwe do zapamiętania przesłanie moralne. Zawieraj± pewien ładunek wiedzy życiowej, opartej na do¶wiadczeniach ludzkich, pouczaj± i ostrzegaj±. Bajkopisarze przedstawiaj± w nich najczę¶ciej dwie postawy: niewła¶ciw±, któr± krytykuj± oraz poż±dan±, zalecan±. Sens moralny bajki może być wypowiedziany wprost, jako tzw. morał zamieszczony na wstępie utworu lub w jego poincie, niekiedy za¶ wynika z tre¶ci po¶rednio. Funkcjonowanie bajki w kulturze O¶wiecenia spowodowało niezwykł± popularno¶ć tego gatunku. Prowadzono wręcz studia nad bajk±. Sięgano po antyczny wzorzec Ezopa i francusk± formułę bajki La Fontaine'a (tłumacz±c i rozpowszechniaj±c utwory obu twórców). Mistrzostwo w ramach gatunku osi±gn±ł Ignacy Krasicki - wydał dwa zbiory bajek: pierwszy zawierał 96 utworów "Bajki i przypowie¶ci", a drugie 72 utwory "Bajki nowe". Inni: S.Trembecki, A.Naruszewicz, J.U.Niemcewicz. W okresie Sejmu Wielkiego istotn± rolę odgrywała bajka polityczna. Budowa bajki: - wprowadzenie - opis zdarzenia - katastrofa W bajkach nie ma zjawisk fantastycznych, rzeczy nadprzyrodzonych. Jest to gatunek realistyczny, zabiegaj±cym o prawdę. Temat bajek jest ponadczasowy, uniwersalny. Np. o kruku i lisie pisali kolejno: M.Rej (XVI w.), J.Epifaniusz Minasowicz (XVIII w.), I.Krasicki (XVIII w.), A.Oppman (XIX/XX w.). Satyra Podobnie jak bajka satyra miała w literaturze dług± tradycję sięgaj±c± Antyku (Arystofanes, Mennippos z Gadany). W literaturze rzymskiej wykształcił się jako gatunek wierszowany, forma pouczaj±cego monologu przechodz±cego czasem w dialogu i przybieraj±cego niekiedy styl bezpo¶redniej rozmowy z czytelnikiem. Satyra to utwór literacki o¶mieszaj±cy lub piętnuj±cy ukazywane w nim zjawiska, wady i przywary ludzkie, obyczaje, osoby, grupy, stosunki społeczne, postawy ¶wiatopogl±dowe, orientacje polityczne, instytucje życia publicznego, sposoby zachowania i mówienia etc. Satyra wyrasta z poczucia szkodliwo¶ci czy absurdalno¶ci pewnych zachowań, lecz nie proponowała żadnych rozwi±zań pozytywnych. Istot± satyry jest po prostu o¶mieszanie. Satyra przedstawia rzeczywisto¶ć w krzywym zwierciadle, często wyolbrzymiana lub pomniejszana, posługuje się karykatur±, grotesk±. Rodzaje satyr: - społeczno-obyczajowa - polityczna - osobista - literacka - konkretna - abstrakcyjna np. I.Krasicki "Pijaństwo", "Żona modna". Poemat heroikomiczny Gatunek ten zapocz±tkowany w literaturze polskiej przez Pawła Zaborowskiego już w XVI wieku, parodiował cechy poematu heroicznego i wywoływał efekt humorystyczny kontrastem między form±, zachowuj±c± wszystkie zewnętrzne cechy epiki heroicznej, a błah± tre¶ci±, na przykład I.Krasicki - "Myszeis" - wojna myszy i kotów; "Monachomachia" - bitwa pomiędzy zakonami Te pisane oktaw± poematy zawierały relacje bitew i urastaj± do dygresji opisy znacz±cych rekwizytów stylizuj±c heroicznie bohaterów. Przeciwstawieniem wzniosłej tradycji gatunkowej groteskowym realiom przedstawianej rzeczywisto¶ci pozwoliło na stworzenie obrazów o znacznym ładunku satyrycznym, szczególnie "Monachomachia" odsłaniaj±ca z cał± brutalno¶ci± niski poziom umysłowy i moralny zakonników była istotnym argumentem w kampanii na rzecz reformy szkolnictwa (wci±ż jeszcze zdominowanym przez zakony). Humor sytuacyjny, dowcip językowy, celne aforystyczne pointy spowodowały przeniknięcie sformułowań z tych poematów do języka potocznego, nadaj±c zwrotom "nie wszystko złoto co się ¶wieci", czy "prawdziwa cnota krytyki się nie boi" autonomiczny byt przysłowia.

W językowo mistrzowskiej formie i doskonałej precyzji wiersza ł±czyły więc poematy heroikomiczne wysoki poziom artystyczny ze skuteczno¶ci± oddziaływania. Przesycone humorem łatwo zyskiwały popularno¶ć, dzięki której mogły wpływać na kształtowanie ¶wiadomo¶ci. Powie¶ć Wyprowadzona z konwencji romansu powie¶ć nie była wprawdzie zbyt wysoko ceniona, lecz najwybitniejsi twórcy epoki sięgali po ten gatunek dla zobrazowania własnych tez społecznych. Powie¶ć cechuje się większymi rozmiarami, bogatszym układem i wielo¶ci± postaci; a także szerszym zdarzeniowym charakterem ¶wiata przedstawionego. Ukazane postaci i zdarzenia s± przeważnie fikcyjne, zarazem jednak wyraĽnie zindywidualizowane, upodrzędnione, wyposażone w bogactwo szczegółów. Naczelne kategorie to narrator i zdarzeniowo¶ć. Ważnym elementem powie¶ci jest stosunek narratora do ¶wiata przedstawionego (dystans b±dĽ zwi±zek z nim) oraz wypowiedzi innych postaci (nadrzędno¶ć lub współrzędno¶ć). Np. "Mikołaja Do¶wiadczyńskiego przypadki", "Pan Podstoli" - Krasicki; "Dwaj panowie Sieciechowie" - J.U. Niemcewicz Komedia polityczna Gatunek ten zachowywał w zasadzie wszelkie cechy komedii antycznej. Respektuj±c zasadę trzech jedno¶ci prowadził zabawn± intrygę do szczę¶liwego zakończenia. Najważniejsze było jednak w tym gatunku o¶mieszanie postaw przeciwników politycznych, napiętnowanie negatywnych zjawisk społecznych czy schematów zachowań. Typowa komedia polityczna, jak np. "Powrót posła" Niemcewicza redukowała do minimum intrygę, zapożyczon± często z dramatów francuskich. Konwencjonalne perypetie uczuciowe stanowiły zaledwie pretekst do wygłaszania monologów zbliżonych do rymowanych traktatów publicystycznych. Z założeń gatunku wynikał optymizm, nakazuj±cy szczę¶liwe rozstrzygnięcie zarówno intrygi, jak i nabrzmiałych problemów społecznych. Twórczo¶ć komediowa skłaniała się więc do optymizmu, za¶ ocieraj±c się o kabaretow± doraĽno¶ć, zyskiwała popularno¶ć dzięki komicznej interpretacji znanych wszystkim wydarzeń. O¶wieceniowa komedia nie ograniczała się oczywi¶cie wył±cznie do formuły politycznej. Utwory F.Zabłockiego (aczkolwiek i on, jako urzędnik KEN, nie stronił od tematów politycznych) rozszerzały formułę tego gatunku. Sięgn±ł on do wypróbowanych wzorów francuskich, przemieniaj±cych w formę klasyczn± schematy komedii dell'arte. Adaptował Zabłocki do polskich warunków komedie Moliera, Diderota i innych, osadzaj±c je w rodzimych realiach i zwiększaj±c ich komizm bystr± obserwacj± obyczajow±. W formule klasycznego dramatu komedia nie była jednak gatunkiem cenionym najwyżej. St±d, mimo jej funkcjonalno¶ci, w kulturze O¶wiecenia żywe były tęsknoty do, uznawanej za doskonalsz±, tragedii. Sięgano do historii narodowej (np. W.Rzewuski Żółkiewski, "Bitwa pod Warn±") by w dramatycznych wydarzeniach przeszło¶ci, wpisanych w retoryczne monologi i patetyczne sceny, szukać wzniosłych postaw i sytuacji przemieniaj±cych się łatwo w aktualne aluzje. W¶ród gatunków lirycznych, które w O¶wieceniu były w niejakim regresie, na plan pierwszy wysunęła się oda pozwalaj±ca w przeciwieństwie do satyry eksponować zjawiska uznane za pozytywne, b±dĽ warto¶ci godne upowszechniania. Gatunek ten wywodził się z liryki starożytnej Grecji i był kontynuacj± przeznaczonych do wokalnego wykonania pie¶ni . W trakcie rozwoju wykształciło się wiele odmian ody min.: hymn, dytyramb (pierw. ¶piew obrzędowy na cze¶ć Dionizosa, w okresie póĽniejszym utwór liryczny pełen patosu i entuzjazmu wyrażaj±cy przesadn± pochwałę osoby lub zjawiska), pean (pie¶ń pochwalna), epinicjum (pie¶ń tryumfalna na cze¶ć zwycięstwa), epitalmium (pie¶ń na cze¶ć nowożeńców), epicedium, tren. Z tradycji ody wywodził się "Hymn do miło¶ci Ojczyzny" Krasickiego (stanowi±cy czę¶ć "Myszeidy). Wzniosłe ody pisali także Naruszewicz, Trembecki, KoĽmian. Sielanka Wywodzi się z tradycji antycznej (twórczo¶ć Teokryta, Wergiliusza). Gatunek ten nazywany był również idyll±, bukolik±, a w tradycji poezji staropolskiej: skotopask±, wilanosk±, pasterk± czy pastuszk±. Ł±czyła elementy epiki i liryki w konwencjonalnym ¶wiecie idealizowanej rzeczywisto¶ci wiejskiej w przypadku sielanki konwencjonalnej. Sielanka realistyczna (np."Żeńcy" Szymonowica) oddawała rzeczywisty obraz wsi. Sielanaka sentymentalna, która najlepsze realizacje zyskała w twórczo¶ci F.Karpińskiego (np. "Laura i Filon"), ł±czyła prost± fabułę z lirycznymi monologami eksponuj±cymi wzruszenie i emocje. Wzbogaciła literaturę O¶wiecenia o elementy subiektywne i wprowadziła plebejskiego bohatera. W sielance występuje realistyczny, prawdziwy obraz wsi, lecz została ona odmalowana jako kraina pełna uroku i spokoju, gdzie mieszkańcy żyj± bez kłopotów, zachowuj± się jak postacie wzięte z modnych powie¶ci dla wyższych sfer, nosz± wyszukane imiona i jedynymi ich problemami s± kłopoty miłosne. Powie¶ć sentymentalna Sentymentalizm zainteresował się jednostk± i sięgn±ł do wewnętrznego życia człowieka. Jan Jakub Rouseau - "Nowa Heloiza" oparta na gło¶nym romansie z czasów ¶redniowiecznych mieszczki Heloizy i teologa Abelarda. Powie¶ć sentymentalna ukazywała spychane dot±d na margines życia wewnętrznego postaci, uczuciowe motywy ich postępowania i intymne doznania miłosne. Zajęła się sprawami serca, analiz± przeżyć ludzkich.

---