WPŁYW ORIENTACJI ŻYCIOWYCH
WYCHOWANKÓW ZAKŁADU POPRAWCZEGO W ŚWIDNICY
NA ICH PRZESTĘPCZĄ DZIAŁANOŚĆ.
Człowiek będący członkiem podkultury przestępczej jest świadomy jej kryminogennych elementów i w niej właśnie, świadomie dokonuje wyboru kierunku aktywności w oparciu o funkcjonujące w jego świadomości wartości, odczuwane i uznawane. W świadomości człowieka dochodzi do głosu emocjonalne nastawienie do wartości, zgodnie z ukształtowanymi wcześniej w procesie socjalizacji, standardami. W świadomości podmiotu jest określona wartość naczelna, która jest ukształtowana zgodnie ze stanem doświadczenia społecznego oraz ze specyficznym dla tego podmiotu zorganizowaniem kompleksu wartości koherentnych wobec wartości naczelnej. Jest to rozumienie świadomości orientacji wartościującej jednostki, która może funkcjonować nawet intuicyjnie, ale jest czynnikiem ukierunkowującym aktywność podmiotu (Bielicki, 1996, s. 17).
Problematyka orientacji wartościującej, jest nierozerwalnie związana z ludzkością, z określonymi kulturami a więc i podkulturami, jednostkami ludzkimi lub całymi grupami społecznymi, które można oceniać i charakteryzować według właściwych im wartości, które preferują, odczuwają lub odnoszą się do nich obojętnie.
Rozpatrując specyficzne formy zachowań manifestujących się w różnego rodzaju zachowaniach przestępczych wychowanków zakładów poprawczych, jako zachowania preferujące a występujące w podkulturach przestępczych, muszą być rozpatrywane w odniesieniu do „sytuacji wartościującej”.
Pojęcie orientacji wartościującej jest różnie interpretowane przez specjalistów różnych dziedzin nauki. Bielicki przyjmuje taką interpretację, która rozumie pojęcie jako:
specyficzna świadomość, mentalność jednostek lub grup społecznych przejawiająca się w odrębności dążeń do tego co jest dozwolone lub zabronione w ich określonej sytuacji przyrodniczej i społecznej:
przejaw istnienia określonych, zasadniczych elementów osobowościowych - wartościujących, wyznaczających kierunek aktywności jednostek lub grup społecznych;
sposób widzenia otaczającego świata, zdarzeń w nim, ich wartościowanie, od czego uzależniony jest sposób postępowania jednostek i grup społecznych warunkowany emocjonalno-przystosowawczymi, tradycyjno-nawykowymi, bądź racjonalnymi czynnikami;
przyjęcie, że orientacja wartościująca jest zasadą wartościowania, zasadą wyboru alternatyw spośród otaczających zjawisk z zakresu interakcji społecznych, normatywnych uregulowań organizacji życia społecznego, moralności, w zależności od tendencji wartościowania nabytych w doświadczeniach życiowych jednostki lub grupy społecznej (Bielicki, 1995 s. 50).
Kluckhohn orientację wartościującą rozumie jako: „pojęcie ogólne ..., wpływające na zachowanie człowieka wobec natury, wobec jego miejsca w przyrodzie, wobec relacji człowiek - człowiek, wobec tego co pożądane i nie pożądane w zależności od tego jak one mogą być odniesione do stosunku człowiek - otoczenie i stosunki międzyludzkie (za Matusewicz, 1975, s. 43).
Ch. Bühler dodaje, że tak pojmowana orientacja wartościująca symbolizuje połączenie ze sobą dwóch elementów aktywno-poznawczych (wartości) i poznawczych (orientacje), czyli orientacja wartościująca określa stosunek człowieka do otoczenia, a wartość stosunek bardziej wszechstronnego ukierunkowania aktywności jednostek i grup (za Matusewicz op. cit. jw.).
Bielicki dodaje, że:
orientacja wpływa na zachowanie człowieka, na jego sposób istnienia wobec natury i środowiska przyrodniczego, czyli umiejscawia człowieka w rzeczywistości przyrodniczo-geograficznej,
orientacja odnosi się do systemu społecznego, do panujących w nim stereotypów interakcji społecznych (człowiek-człowiek, jednostka-grupa itp.).
orientacja odnosi się do zachowania człowieka wobec systemu normatywnego i moralnego, czyli wobec tego co pożądane i niepożądane w danym systemie społecznym.
Inaczej pojęcie orientacji wartościującej rozumie Morris, w ujęciu, którego jest ona wyrazem istnienia podstawowych składników osobowości ludzkiej. Ludzie różnią się względną siłą tych składników i dają temu wyraz tworząc odmienne systemy etyczne, etyczno-religijne, i filozoficzne. Morris badając preferowane wartościowanie w różnych systemach kultur wyodrębnił trzy podstawowe elementy osobowościowo-wartościujące nazywając je dominantą orientacji wartościującej. Pierwszy typ orientacji wartościującej to orientacja dionizyjska, którą charakteryzuje tendencja ujawniania i realizacja życzeń zastałych. Podstawowe kryterium wartościowania to ekspresja siebie i swych życzeń (od Dionizosa, wprowadzającego nastrój swobodnego wyrazy pragnień).
Typ drugi to orientacja prometejska, polega na wartościowaniu postępków ludzkich z punktu widzenia aktywności, tendencji operowania elementami świata zewnętrznego, przekształcenia jego właściwości, dążenia do podporządkowania go ludzkim celom. Trzeci typ to orientacja buddyjska, która aprobuje wartości z punktu widzenia opanowania siebie, własnych życzeń uniezależniania się od warunków zewnętrznych, zamknięcie się w świecie własnego „Ja”. Te wymienione wyżej typ orientacji wartościującej występują we wszystkich badanych prze Morrisa kulturach, ale w niektórych z kultur mają charakter dominujący, np. buddyjski w kulturach chińskiej i hinduskiej a prometejski - amerykańskiej (za Matusewicz op. cit. s. 45).
Z pojęciem orientacji wartościującej związane jest pojęcie wartości, które Morris rozumie jako tendencje lub trwałe dyspozycje do wybierania przez podmiot obiektu jako lepszego i bardziej preferowanego od innego. Wspomniane tendencja składa się z trzech składników:
dążenie do poszukiwania obiektu ze względu na przyjemność i zadowolenie, jakiego on dostarcza,
za dążeniem do zdobycia, utrzymania danego obiektu przemawia rozsądek, poczucie rzeczywistości i chęć utrzymania się przy życiu,
wyboru danego obiektu jako bardziej szczęśliwego niż inny.
Poszukując metody poznania tak rozumianych wartości doszedł do konieczności wyodrębnienia w osobowości ludzkiej jak gdyby trzech organizacji cech, które w powiązaniu ze wspomnianymi typami orientacji nazywa elementami. Są to:
element dionizyjski, istotą którego jest preferowanie przez podmiot namiętności, uczuć, własnych pragnień; stąd ludzie preferujący ten element prowadzą często egoistyczny i pasożytniczy tryb życia,
element prometejski skupia tendencje, która zmierza do manipulowania światem, jego przekształcania. Ludzie preferujący ten element podejmują działania altruistyczne i prospołeczne,
element buddyjski, zmierza do utrzymania w równowadze pragnień i dążeń danego podmiotu. Celem życia jest tu chęć wyzwolenia się z cierpienia i osiągnięcie spokoju, doskonałości. Najłatwiej cele te osiąga się w izaolacji od świata. Wyróżnione elementy u ludzi występują w różnych proporcjach i wyznaczają tzw. „profile wartości” (za Bielicki, 1995, s. 102 - 103).
Sumując za Bielickim, orientacja wartościująca musi wywierać wpływ na kierunek aktywności jednostki bądź grupy, a zatem pełni rolę pryzmatu, przez który przenikają oddziaływania zewnętrzne i wewnątrzorganiczne zanim nastąpi zachowanie preferujące (1995, s. 50 -52).
Jednak dla problematyki wartości i orientacji wartościującej ważne jest to, co może przyczynić się do wyjaśnienia uwarunkowań aktywności przestępczej wychowanków zakładu poprawczego, bowiem celem moim jest zbadanie orientacji wartościującej tej grupy społecznej, a więc orientacji, która pozostaje w sferze moralno-społecznej a nie tylko w sferze orientacji skierowanej na zaspakajanie potrzeb. Badania etiologii przestępczej działalności powinny zmierzać do ujawnienia rzeczywistych uwarunkowań tych zjawisk dewiacyjnych, a więc taką orientację wartościującą, która ma wpływ na cały łańcuch przyczynowo-skutkowy zachowań przestępczych, rzutując na wartościowanie zjawisk społecznych.
Należy tu zgodzić się, z Bielickim, który uważa, że orientacja wartościująca - może charakteryzować się mnogością postaci, w jakich może występować. Przy czym najbardziej widoczny jest sąd, że orientacja ta ewaluuje w kierunku osiągania stanu przystosowania do subiektywnie postrzeganej sytuacji egzystencjalnych (bytowych) podmiotu, a więc byłaby to orientacja przystosowawcza, a tym samym racjonalna. Podmiot racjonalnie poszukuje takich alternatyw zjawisk społeczno-przyrodniczych, które najbardziej zabezpieczają przystosowanie do zastanych warunków bytowych, co nie wyklucza aktywności ukierunkowanej na zmianę tych warunków. Byłaby to, zatem orientacja kreująca nowe wartości (Bielicki, 1995, s. 59).
Problematyka badań
Przed przystąpieniem do badań orientacji wartościującej należy dokonać pewnych ustaleń natury ogólnej. Przyjmijmy, że wartości są względnymi cechami przedmiotów, czyli ze względu na te cechy dane przedmioty wyposażone są w określone wartości. Rozumieć to należy:, „aby cokolwiek mogło być wartością, musi pozostawać w określonym stosunku do pewnego podmiotu, wyposażonego w określoną cechę lub zespół cech, np. aktywność” (Bielicki, 1995, s. 71), czyli dany przedmiot jest wartością, gdy pozostaje w pewnej relacji z cechą lub zespołem cech danego podmiotu. Np. przedmiot jest wartością, gdy zaspokaja potrzeby właściciela lub potencjalnego właściciela, albo - przedmiot jest wartością, gdy na niego skierowane jest zachowanie lub, jeśli jest on aprobowany. Opierając się na wspomnianym założeniu, wnioskować należy, że ludzi można charakteryzować na podstawie tego, jakie wartości oni preferują oraz jakie wartości przedstawiają jako podmioty, jakie cechy ich charakteryzują, ponieważ cechy ludzi są także wartościami. Wartości wpływają lub mogą wpływać na zachowania ludzi, czyli mówiąc bardzo ogólnie wartości wpływają na zachowania przestępcze młodocianych w tym także i wychowanków zakładu poprawczego.
Przyjąć należy, zatem hipotezę, że u sprawców czynów karalnych umieszczonych w Zakładzie Poprawczym w Świdnicy, istnieją sytuacje, w których stwierdzić można wpływ wartości i orientacji wartościującej na zachowania ich przestępcze.
W swoich badaniach ograniczałem się do konkretnych wartości, wiążąc je ze sposobami życia, czyli drogami życia, badanej populacji.
Cel badań wiąże się z przyjętą interpretacją orientacji wartościującej i sferą wartości związanych z wartościami odczuwanymi i uznawanymi. Przypomnę, że orientacja wartościująca uwidacznia się w tych badaniach, które zmierzają do ujawnienia tendencji rozwojowych w świadomości jednostek lub grup społecznych oraz ich przemian, zasad wartościowania i wyboru alternatywnych zjawisk społecznych z punktu widzenia moralności, kierunku dążeń ludzkich, a więc postępowaniem, które jest lub nie jest zgodne z normatywnym porządkiem życia społecznego ludzi. Natomiast wartości odczuwane, jeżeli przyjmiemy założenie, że wpływają na zachowanie się ludzi a więc i podkultur przestępczych, działają według mechanizmu, który Bielicki opisuje jako specyficzny sposób myślenia osobnika opartego na przemyślanej ideologii, (abstrakcyjne cele dążeń), na gruncie, której rodzą się postanowienia wiążące się z kierunkiem aktywności, postanowienia, z których wynika ten kierunek (1995, s. 80).
Poznanie orientacji wartościującej i systemu wartości jest ważne ze względów poznawczych, gdy chodzi o poznanie procesów uświadamiania sobie odczuć wartości przez badanych, a co za tym idzie poznanie punktu wyjścia u wychowanków zakładu poprawczego w zakresie kształtowania ich moralnego życia decydującego o ich przystosowaniu do systemu normatywnych zakazów i nakazów. Zatem ogólnym celem pracy jest diagnoza orientacji wartościującej i wartości odczuwanych przez wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy.
W swoich badaniach zastosowałem następujące sposoby zbierania informacji:
Test Ch. Morrisa - „Drogi życia” w wersji uproszczonej,
Analiza dokumentów urzędowych wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy.
Test Ch. Morrisa, przedstawia podstawowe wzorce, według których nakazują żyć ludziom główne systemy religijne i etyczne. To trzynaście dróg życia. Badani otrzymują siedmiopunktową skalę ocen i oceniają każdą z dróg przyporządkowując jedną z ocen skali. 7 - bardzo mi się podoba do 1 - bardzo mi się nie podoba. Technika stosowania testu polega na wyrażeniu przez osobę badaną własnych preferencji względem każdego z 13 sposobów życia przez umieszczenie odpowiedniej oceny przy każdej z dróg. W ten sposób wyniki wskazują na wzajemne powiązanie niektórych preferencji sposobów życia, preferencji i sposobów reagowania. Drogi życia są raczej pozytywne, twórcze normalne dla jednostek i grup społecznych. Stosując test Morrisa, kierujemy się oczekiwaniami wynikającymi z analiz ich wyników pod kątem:
wyboru najbardziej atrakcyjnej drogi życia;
wyboru trzech kolejnych pod względem atrakcyjności „dróg życia”, co stwarza możliwość oceny proporcji trzech wyróżnionych składników osobowości,
oceny w skali 1 - 7 wszystkich trzynastu „dróg życia”.
Uzyskane informacje na drodze analizy dokumentów urzędowych potrzebne są do oceny wartości naukowej materiałów i informacji uzyskanych inną drogą.
Dokonałem analizy akt osobowych 62 wychowanków, którzy w latach 1996 - 2001 zostali przyjęci do Zakładu Poprawczego w Świdnicy i nie zostali z niego zwolnieni. Przedmiotem analizy były następujące dokumenty:
Wyrok, orzeczenie sądowe, akt oskarżenia,
Opinia zespołu diagnostycznego schroniska lub Rodzinnego Ośrodka Diagnostyczno-Konsultacyjnego,
Opinie okresowe zakładu,
Wywiady kuratorskie w miejscu zamieszkania nieletniego.
Metodę tę traktuję jako pomocniczą, głównie do scharakteryzowania badanej grupy oraz stanowiącą podstawę do uzyskania wskaźników orientacji wartościującej wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy.
Przedmiotem badań i analiz jest populacja sprawców czynów karalnych, umieszczonych w Zakładzie Poprawczym w Świdnicy, których zachowania były sprzeczne z systemem normatywnym a konkretnie sprzeczne z normami prawa karnego.
Do badań zastosowałem test Morrisa „Drogi życia” w wersji zaproponowanej przez Bielickiego. Jest on prostszy i łatwiejszy w zrozumieniu niż oryginalny test Ch. Morrisa:
Droga pierwsza
Życie z myślą o pielęgnowaniu tego wszystkiego, co najlepsze człowiek dotychczas osiągnął.
Droga druga
Pielęgnowanie niezależności osobistej, bycie samowystarczalnym, pobudzanie refleksji nad sobą, minimalizowanie wpływów zewnętrznych,
Droga trzecia
Kultywowanie zainteresowań innymi, sympatia i pomaganie innym - to najważniejsze w tej drodze życia.
Droga czwarta
Życie z myślą o radościach i przyjemnościach, traktowanie życia bardziej jako sjesty niż szeregu nakazów i obowiązków.
Droga piąta
Uczestnictwo w grupie społecznej.
Droga szósta
Bycie aktywnym fizycznie, przeciwdziałanie stagnacji życia, zastygłym formom, doskonalenie, w miarę możliwości elementów otoczenia fizycznego, wprowadzanie zmian technicznych.
Droga siódma
Zachowanie proporcji dążeń i działań, rozmyślań i kontemplacji stanów wewnętrznych.
Droga ósma
Życie radosne i wygody, troska o zapewnienie sobie wygody.
Droga dziewiąta
Życie stoickie, panowanie nad sobą, hamowanie impulsów, pielęgnowanie wartościowych ideałów.
Droga dziesiąta
Życie dla spokojnej recepcji, łączności z naturą, rozwijanie własnej wrażliwości, zaniżanie wymagań, uchylanie się od udziału w różnych sporach i walkach - to cele wartościowego życia.
Droga jedenasta
Medytacja nad własnym życiem, wzbogacanie życia wewnętrznego.
Droga dwunasta
Życie dla wyładowania energii fizycznej w tworzeniu i przygodach, budowaniu domów, w sporcie, przezwyciężaniu przeszkód.
Droga trzynasta
Życie zgodne z zasadą posłuszeństwa wobec praw i wymogów wszechświata, bycie użytecznym dla innych.
(1995, s. 101).
W badaniach uczestniczyło 48 wychowanków w czterech grupach po 13, 13, 12 i 10 wychowanków, co jest równoznaczne z podziałem wszystkich wychowanków na grupy wychowawcze. Każdy z badanych otrzymywał jednolity tekst testu oraz arkusz odpowiedzi. Technika stosowania testu rozpoczęła się od zapoznanie badanych z wszystkimi trzynastoma drogami życia (przez przeczytanie). Następnie badany wybiera najbardziej atrakcyjną w jego percepcji drogę, z kolei uszeregowuje trzy kolejne pod względem atrakcyjności drogi i trzy najmniej atrakcyjne i wreszcie ocenia w skali 7 - 1 atrakcyjność wszystkich dróg życia.
Analiza ilościowo-jakościowa wyników badań.
W tabelce 1 przedstawiam średnie oceny poszczególnych dróg życia w ocenie wychowanków badanego zakładu.
Droga życia |
Śr
|
R |
X N = 48 |
I |
2,3 |
12 |
2 |
II |
3,5 |
8 |
3 |
III |
3,0 |
10 |
2 |
IV |
5,2 |
3 |
4 |
V |
5,5 |
2 |
6 |
VI |
2,2 |
13 |
1 |
VII |
4,7 |
4 |
4 |
VIII |
5,8 |
1 |
11 |
IX |
2,6 |
11 |
1 |
X |
3,2 |
9 |
3 |
XI |
4,0 |
7 |
2 |
XII |
4,6 |
5 |
5 |
XIII |
4,1 |
6 |
4 |
Tabelka 1. Średnie oceny poszczególnych dróg życia. ®by Marian Tkaczyk 2001.
Śr - średnia ocena drogi
R - ranga drogi
X - ilość badanych, którzy wybrali drogę jako najbardziej im
odpowiadającą.
Jak wynika z danych umieszczonych w tabelce 1, najwyższą ocenę w opinii wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy uzyskały drogi VII, V i IV (Ranga: 1, 2 i 3; średnia ocena: 5,8; 5,5 i 5,2).
Droga VIII charakteryzuje się nastawieniem życia na szukanie przyjem- nych wrażeń, uczucie przyjemności powinno nadawać sens życiu, zasadniczą barwę, przyjemność, jaką spełnia sam fakt istnienia, przyjemne otoczenie, smaczne jedzenie, względne mieszkanie, dobra kuchnia itp. Człowiek winien unosić się na fali przyjemności (Bielicki, 1995, s. 148).
Zgodnie z zasadami interpretacji Ch. Morrisa, oznacza to wybór stylu życia, w którym akcentuje się przeciwdziałanie stagnacji życia, jego zastygłym formom. Uczucie przyjemności powinno nadawać życiu sens i zasadniczą barwę. Orientacja wartościująca jest taka, że sensem życia jest przyjemność, jaką dają rzeczy proste i łatwo osiągalne, np. smaczne jedzenie, wygodne mieszkanie itp. Według tej orientacji takie stany jak ambicja, fanatyzmy, ascetyczne ideały, to cechy ludzi niezadowolonych, którzy utracili ideowość unoszenia się na fali prostych dostępnych przyjemności. Mamy tu do czynienia z hedonistycznym nastawieniem do zachowania przede wszystkim wartości witalnych, stanu ciała, lecz nie tylko. Droga ta jest przesycona elementami orientacji dionizyjskiej takimi jak: przyjemne stosunki z innymi ludźmi (drzwi otwarte gościnnie dla przyjaciół, spokojny oddech, mięśnie ciała odprężone, ciało chętne do drzemki), może to wyrażać aprobatę swoich, czyli tych co preferują podobny styl życia, identyfikacja z nimi (za Bielicki, 1996, s. 84).
Również wysoką ocenę uzyskała droga V, która zgodnie z zasadą interpre- tacji Ch. Morrisa oznacza to, że osoby preferujące tą drogę nastawione są na życie zewnętrzne, przejawiając tendencje do życia w grupie społecznej, a szczególnie koleżeńskiej. Aby możliwa była realizacja tego trendu, należy dbać o stałość więzi grupowej a więc likwidować i eliminować to wszystko, co może ją osłabiać. Osłabiać może samotność, rozmyślanie, samowystarczalność, przywiązanie wagi do posiadanych dóbr. Człowiek winien współdziałać z innymi w celu zabezpieczenia życia aktywnego społecznie i przyjemnego. Wobec ludzi innej orientacji postępować radykalnie, nie oszczędzać ich, postępować bez skrupułów (Bielicki, 1995, s. 143). Radość życia łączy się raczej z elementem dionizyjskim, czyli przyjemnymi aspektami życia, elementem preferującym własne namiętności, pragnienia, aż do wystąpienia cech egoistycznych prowadzących często do orientacji pasożytniczej, a więc takich symptomów podmiotowych, jakie często ujawnia się w badaniach różnych syndromów przestępczości (Bielicki, 1995 s. 145).
Natomiast droga IV, zawiera nastawienie na szukanie w życiu przyjemności, ale nie w następstwie trudnego odpowiedzialnego życia, którego należy, używać zmysłowo z upodobaniem. Nie należy dążyć do kierowania biegiem spraw świata i społeczeństwa. Życie należy traktować beztrosko, jak wesołe karnawałowe święto, a nie jak miejsce dyscypliny moralnej np. szkołę czy pracę. Są to elementy orientacji dionizyjskiej (Bielicki 1995, s. 148).
Wydaje się, że pojawia się u badanych pewnego rodzaju tęsknota za tym, czego w życiu nie mieli, czego ich pozbawiono a co, jak zapewne uważają, słusznie im się należy. Badanym doskonale znane są warunki, w jakich mogą żyć ludzie w normalnych domach, z kochającymi się rodzicami, z rodzicami kochającymi dzieci. W jakich warunkach badani wzrastali, czego byli świadkami od najmłodszych lat, to dysfunkcjonalne rodziny z przemocą i problemem alkoholowym, rodziny często rozbite, gdzie wychowaniem zajmował się coraz inny bardziej lub mniej pijany „wujek”. Badani wstydzą się tego, w jakich warunkach żyją, w jakiej sytuacji się znajdują oraz są przerażeni tym, co ich oczekuje po zwolnieniu z zakładu. Dlatego pragną dla siebie wygodnego życia, bez trosk o jutro, o osoby bliskie, swój los i swoje bezpieczeństwo. To wszystko daje im orientacja dionizyjska.
Najniższe noty w ocenie badanej zbiorowości uzyskały drogi: VI - średnia ocena 2,2; I - średnia ocena 2,3 i IX - średnia ocena 2,6. Ch. Morris drogę VI interpretuje jako orientacje na rozwiązywanie problemów jako właściwy sens życia. By to osiągnąć należy mieć zaufanie do techniki i rozwijać ją w celu osiągania postępu. Przyszłość, bowiem zależna jest od czynów, od działania, a nie od uczuć i myśli, stagnacji i wygodnictwa. Radość życia wiąże się z rozwiązywaniem wszelkich ponadindywidualnych problemów, jakie niesie życie. Są to elementy orientacji prometejskiej - sens życia nadają problemy, które rozwiązuje się dzięki zdecydowaniu, pracy i sile woli. Skupione są tu tendencje do zmiany świata dzięki przekształcaniu jego elementów na drodze rozwoju, nauki i techniki. Ludzie preferujący tę orientację zdolni są do podejmowania różnych działań o charakterze altruistycznym i prospołecznym (za Bielicki, 1995, s. 145).
Drugą odrzuconą drogą jest droga I. Orientację tę cechuje daleko posunięta powściągliwość i samokontrola. Postępowanie człowieka powinno cechować zrównoważenie, opanowanie, subtelność, kierowanie się racjami rozumowanymi, opanowanie zniecierpliwienia i nie poddawanie się namiętnościom. Ta cecha powinna nadawać ton życiu (1995, s. 146).
Droga IX, zawiera w sobie szereg elementów buddyjskiej orientacji wartościującej. Jest to orientacja na siebie i czekanie na szczęśliwy zbieg okoliczności - to, co wżyciu jest dobre przychodzi samo nie szukane, nie znajdujemy tego w zdecydowanym działaniu ani też folgowaniu zmysłowemu, nie osiągniemy przez to włączenia się w wir życia społecznego (1995, s. 148).
Moim zdaniem odrzucanie tych dróg związane jest z wcześniejszymi doświadczeniami badanych. W rodzinach, gdzie nie mieli zaspokojonych podstawowych potrzeb, wytworzyli mechanizmy obronne, za pomocą, których zaspakajali sami swoje potrzeby, od życiowych (zdobycie jedzenia, ubrania, pieniędzy na osobiste wydatki) - badani są przekonani, że nic samo nie przyjdzie, wszystko trzeba zdobyć. Ponad to badani są świadomi, tego, że w czasach, gdy życie stawia coraz to wyższe wymagania, że do w życiu do czegoś dochodzą osoby mądre, aktywne, umiejące się wykazać swoją wiedzą i umiejętnościami, oni nie mają szans w konkurencji w takich warunkach. Stąd odrzucanie dróg z elementami orientacji prometejskiej i buddyjskiej.
Następna grupa dróg życia, które również zostały wysoko ocenione to drogi: VII - średnia ocena 4,7; XII - średnia ocena 4,6; XIII - średnia ocena 4,1 i droga XI ze średnią oceną 4,0.
W drodze VII odnajdujemy wiele pierwiastków dionizyjskiej orientacji wartościującej. Według interpretacji Ch. Morrisa sens życia zawarty w tej drodze życia leży w dynamicznym współzgraniu różnych stylów życia. Tworząc własne życia, trzeba korzystać ze wszystkich sposobów życia nie tylko z jednego (za Bielicki, 1995, s. 148).
W drodze XII, która jest podobna do wysoko ocenionej drogi V (ranga 2), zauważamy duże nasycenie elementów składających się na radość działania i pokonywania przeszkód jako sposobu samopotwierdzania się. Występuje w niej orientacja na szukanie zadowolenia w życiu na drodze ujścia energii fizycznej przez fizyczny wysiłek przy tworzeniu nowych wartości materialnych. Odpowiadającego stylu życia szuka się w energicznym, fizycznym działaniu skierowanym na świat zewnętrzny. Widoczny jest tu wyraźny brak pierwiastków intelektualnych (za Bielicki, 1995, s. 147). Bielicki uważa, że orientacja ta może być preferowana jako tendencja kompensacyjna pojawiająca się przy braku sukcesów w dziedzinie intelektualnej np. z powodu niepowodzeń szkolnych (1995, op.cit. j.w).
W drogach XIII i XI, wyraźnie widać dominujące elementy buddyjskiej orientacji wartościującej. Droga XIII, interpretując treść Ch. Morrisa, to droga dla człowieka, który powinien pełnić rolę służebna ludzi czy innych obiektów i sił, które nieugięcie dążą do własnego celu. Człowiek jest tylko małym trybikiem w wielkiej machinie i powinien działać na rzecz innych, poświęcać się dla nich pomnażając dobra przez poświęcenie, dzięki któremu sam doznaje dobra i bezpieczeństwa (interpretacja własna).
Droga XI, według mojej interpretacji treści Ch. Morrisa, to życie poświęcone kontemplacji to odrzucanie świata zewnętrznego na rzecz życia wewnętrznego. Człowiek staje się prawdziwym człowiekiem doskonaląc swoje wewnętrzne „ja”. Przez wyrzeczenie się świata odnajdujemy głębsze i doskonalsze strony życia wewnętrznego.
O ile zrozumiała jest wysoka ocena drogi VII i XII, jako dróg charakterystycznych dla dionizyjskiej orientacji wartościującej, o tyle, wysoka ocena dróg XIII i XI zasługuje na kilka słów interpretacji. Moim zdaniem, część badanych akceptując ten typ orientacji wartościującej, traktuje ją jako „ucieczkę” od beznadziei życia codziennego. Konieczność poddania się rygo- rom zakładu, niemożność wpływania na swoje środowisko rodzinne, aby je poprawić, powoduje zamknięcie się w sobie jako powierzchowne oderwanie się od otaczającego świata i jego codziennych problemów, czyli zamykanie się w sobie, w swoich marzeniach, pragnieniach i ideałach tych rzeczywistych, skrywanych. Na zewnątrz, na pokaz marzenia i ideały mogą być inne.
Pozostały jeszcze do omówienia trzy drogi, które w ocenie badanych uzyskały niskie oceny. Do grupy tej należą drogi: III - średnia ocena 3,0; X - średnia ocena 3,2 i droga II - średnia ocena 3,5.
Droga III, jak interpretuje ją Ch. Morris, jest orientacją na życzliwość i zainteresowanie bliźnim, miłość bezinteresowną i pozbawioną chęci wyzyskiwania bliźnich dla własnych celów. Jest to orientacja bliska chrześcijań- skiej miłości bliźniego (za Bielicki, 1995, s. 149).
Droga X nasycona jest buddyjskimi elementami orientacji wartościującej, głosząca właśnie wewnętrzną niezależność. Brak wiary w ostateczne zwycięstwo człowieka i wycofywanie się z życia. Jest to sprzeczne z młodzieńczym entuzjazmem i beztroską, z jakimi młodzi ludzie podchodzą do rozmaitych problemów życiowych (za Bielicki, 1995, s. 149).
Droga II zwiera również elementy buddyjskiej orientacji wartościującej z nastawieniem samodzielność, samowystarczalność i uniezależnienie się od fizycznych i społecznych sił świata zewnętrznego, od ludzi i rzeczy. Sensu życia należy szukać w samym sobie. Należy unikać ścisłych powiązań z grupą społeczną, mieć dla siebie dużo czasu i kierować się własnym życiem (interpretacja własna).
Moim zdaniem, odrzucenie tych dróg nastąpiło ze względu na wpływ elementów podkultury przestępczej tkwiące w każdym z badanych. Mimo, że przejawy działalności podkultury przestępczej w badanym środowisku nie występują w jaskrawych formach (bunt, agresja, przemoc), to jednak pewne elementy solidarności ze współosadzonymi zawsze dominują w życiu badanych. To solidarność z grupą, wspólne działania w sferach, gdzie nie sięga kontrola administracji zakładu. To tzw. drugie życie, kierujące się swoimi zasadami, do przestrzegania, których każdy członek grupy jest zobowiązany, a już na pewno nie dopuszczalne jest działanie przeciw tym zasadom ( to w wojsku - fala, a w zakładzie karnym - grypsera). Stąd właśnie niska ocena tych dróg.
W rubryce 4 tabelki 1 przedstawiona jest droga, która najbardziej odpowiada każdemu z badanych. Widać wyraźnie, że drogi, które otrzymały najwyższą i najniższą ocenę zostały wskazane przez odpowiednio największą i najmniejszą liczbę badanych. Również kolejne drogi: V z rangą 2, oraz I z rangą 12 również znalazły się przedziale normalnego rozkładu. Następne drogi już nie zachowują zasady normalnego rozkładu. Myślę, że jest to spowodowane zbyt małą populacją badanych. Przy większej próbie rozkład byłby na pewno bardziej zbliżony do rozkładu normalnego.
W tabelce 2 przedstawiam wyniki wskazujące trzy najbardziej odpowiadające drogi i trzy najmniej odpowiadające brogi badanym.
R |
Droga życia |
Y N = 48 x 3 |
Z N = 48 x 3 |
1 |
VIII |
21 |
1 |
2 |
V |
16 |
4 |
3 |
IV |
14 |
4 |
4 |
VII |
18 |
7 |
5 |
XII |
11 |
6 |
6 |
XIII |
13 |
6 |
7 |
XI |
8 |
13 |
8 |
II |
9 |
15 |
9 |
X |
6 |
19 |
10 |
III |
6 |
11 |
11 |
IX |
6 |
13 |
12 |
I |
5 |
18 |
13 |
VI |
5 |
21 |
Tabelka 2. Najbardziej i najmniej odpowiadające badanym drogi życia.
® by Marian Tkaczyk 2001.
R - ranga drogi.
Y - najbardziej odpowiadające drogi badanym.
Z - najmniej odpowiadające drogi badanym.
Drogi życia ustawione kolejno według rangi, jaką uzyskały w ocenie bada- nej populacji zostały uzupełnione w tabelce o wskazania trzech dróg, które badanym odpowiadają najbardziej (Y), i trzech dróg, które badanym odpowiadają najmniej (Z). Daje się zauważyć pewną prawidłowość, która świadczy o w miarę normalnym rozkładzie w badanej populacji. Drogi z góry tabelki (ranga 1 - 6), mają większą ilość wskazań akceptacji drogi, natomiast pozostałe (ranga 7 - 13), odwrotnie więcej wskazań odrzucania niż akceptacji.
W tabelce 3 przedstawiam charakter orientacji wartościującej przypisywa- nej każdej z dróg życia Ch. Morrisa i stosunek do nich badanej grupy. Dane w tabelce 3 przedstawiają stosunek, jaki mają badani do typu orientacji wartościującej zawartej w poszczególnej drodze życia. Stosunek swój wyrażali dokonując oceny atrakcyjności każdej z prezentowanych dróg. Stosunek do poszczególnej drogi oznacza identyfikację badanego lub brak identyfikacji z konkretną orientacją wartościującą. Typy poszczególnych orientacji wartościujących oznaczone na podstawie interpretacji Bielickiego (1995, s. 142 - 153; oraz 1996, s. 77 - 95).
R |
D |
Śr.
|
O |
S |
1 |
VIII |
5,8 |
D |
A |
2 |
V |
5,5 |
D |
A |
3 |
IV |
5,2 |
D |
A |
4 |
VII |
4,7 |
D |
a |
5 |
XII |
4,6 |
D |
a |
6 |
XIII |
4,1 |
P |
a |
7 |
XI |
4,0 |
B |
a |
8 |
II |
3,5 |
B |
X |
9 |
X |
3,2 |
B |
X |
10 |
III |
3,0 |
P |
X |
11 |
IX |
2,6 |
B |
n |
12 |
I |
2,4 |
P |
n |
13 |
VI |
2,2 |
P |
n |
Tabelka 3. Stosunek badanych do orientacji wartościującej dominującej w poszczególnych
drogach życia Ch. Morrisa. ® by Marian Tkaczyk 2001.
R - ranga drogi,
D - droga życia,
Śr. - średnia ocena drogi życia,
O - dominujący typ orientacji wartościującej,
d - dionizyjska,
p - prometejska,
b - buddyjska,
S - stosunek badanych do orientacji wartościującej, zawartej w drodze,
według kryterium średniej oceny drogi:
A - bardzo akceptowana - średnia ocena 5,0 i wyższa,
a - akceptowana - średnia ocena 4,0 - 4,9;
X - stosunek obojętny - średnia ocena 3,0 - 3,9;
n - nieakceptowana - średnia ocena 2,0 - 2,9;
N - nieakceptowana bardzo - średnia ocena mniej niż 2,0.
Zaproponowane kryterium jest zgodne ze skalą ocen, przyjętą w teście.
Zebrane dane przy zastosowaniu testu „Drogi życia” Ch. Morrisa, i prze- prowadzona ich analiza ilościowo jakościowa, pozwalają na stwierdzenie, że badana populacja wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy zdecydowanie przejawia dionizyjską orientację wartościującą. Natomiast orientacje wartościujące prometejską i buddyjską odrzucają.
Można sądzić, na tle przeprowadzonej analizy, że badana populacja wycho-
wanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy przejawia tendencje do życia, która jest mało nacechowana atrybutem ważności, działaniem z myśleniem o przyszłości a działaniem pod wpływem impulsu, atrakcyjne jest życie chwilą. W takiej sytuacji nie myśli się, nie próbuje się przewidywać konsekwencji swego działania. Jest to zjawisko bardzo niepokojące. Tendencja do życia „chwilą”, bez ważnego dalszego celu oznaczać może predyspozycję, która polega na podatności na oddziaływanie czynników kryminogennych w sytuacjach wartościujących, czyli takich sytuacjach, gdy do głosu dochodzą czynniki związane z ocenianiem kwestii normatwnych; rozstrzyganiem tego, co dobre i złe, dozwolone i niedozwolone. W takich sytuacjach, pod presją czynników kryminogennych nie wystarcza bierne słuchanie argumentacji, np. wychowaw- cy, lecz potrzebne jest własne doświadczenie, własny wybór.
Podsumowanie i wnioski.
Celem moich badań, było poznanie preferowanej orientacji wartościującej wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy. Nie chodziło o zagłębianie się w tematykę i szukanie przyczyn, które doprowadziły do tego, że badana populacja preferuje taki a nie inny typ orientacji wartościującej, tylko o jej poznanie. Uważam, że cel został osiągnięty. Ponad wszelką wątpliwość, badana populacja preferuje w działaniu dionizyjski typ orientacji wartościującej, która zyskuje najwyższą rangę. Oznacza to, że działania podejmowane przez członków badanej grupy, skierowane są na siebie samego, w oderwaniu i uniezależnieniu od świata zewnętrznego, czyli działaniach o charakterze egocentrycznych, pasożytnictwa społecznego, aż do czynów niezgodnych z obowiązującym prawem.
Potencjalny sprawca czynu karalnego stając przed koniecznością wyboru, w warunkach nacisku czynników kryminogennych stymulujących go, obligujących go do popełnienia czynu, dokonuje się oceny, która uzależniona jest od jego subiektywnych doświadczeń, na które może składać się argumentacja np. wychowawcy, argumentacja w kwestii uzgodnienia tego, co jest dobre, a co jest złe, z punktu widzenia np. obowiązującego prawa.
Przedstawiona wcześniej hipoteza, że u sprawców czynów karalnych umie- szczonych w Zakładzie Poprawczym w Świdnicy, istnieją sytuacje, w których stwierdzić można wpływ wartości i orientacji wartościującej na zachowania przestępcze, potwierdziła się. Jak wynika z wcześniejszych moich badań, blisko 68 % wychowanków badanej populacji popełniło czyny karalne tzw. przeciwko mieniu, a więc kradzieże i kradzieże z włamaniem. Można to zjawisko wytłumaczyć, że m.in. kradli z chęci posiadania, chęci zaimponowania kolegom, chęci zdobycia prestiżu jako człowieka twardego gotowego na wszystko itp. Te stwierdzenia w połączeniu, wyżej przedstawionym, że badana grupa preferuje dionizyjski typ orientacji wartościującej, potwierdzają przyjętą hipotezę.
Dodać należy, że przy dionizyjskim typie dominującej orientacji wartościującej, w badanej populacji następuje odrzucanie prometejskiego, (prospołecznego) typu orientacji wartościującej, jak i odrzucany jest buddyjski typ orientacji wartościującej, który nastawionego jest na działania skierowane na jednostkę w symbiozie ze światem zewnętrznym.
Powyższe ustalenia, jak i wyniki badań pozwalają na sformułowanie następujących wniosków:
Dominujący typ orientacji wartościującej, w grupie wychowanków Zakładu Poprawczego w Świdnicy, to orientacja typu dionizyjskiego. Według tego typu orientacji wartościującej, jeżeli nie jedynym, to przynajmniej dominującym celem życia jest przyjemność, rozkosz, które stanowią motyw postępowania.
W zachowaniach badanej grupy dominują wartości oportunistyczne, które w relacji z innymi ludźmi sprowadzają się do niepodejmowania działań na rzecz innych ludzi czy poświęcania się dla nich.
Cele życiowe i środki przeznaczone do ich realizacji są podporządkowane dominującemu typowi orientacji wartościującej.
W badanej grupie dominuje aprobata wartości subiektywnych.
Uznawane są wartości skierowane na realizację własnego stylu życia, co wyraża się głównie doborem środków, które pozwalają, ułatwiają realizację tego celu, a wśród nich cwaniactwo z przejawem chytrości w sposobie postępowania.
Co z przytoczonych danych i zawartych w nich wniosków wynika dla resocjalizacji badanych wychowanków w Zakładzie Poprawczym w Świdnicy?
- W warunkach pobytu wychowanka w zakładzie poprawczym nierealna jest raczej zmiana typu preferowanej orientacji wartościującej z dionizyjskiej na prometejską z nastawieniem na działania altruistyczne i prospołeczne. Można natomiast pokazać wychowankom jak należałoby żyć w zgodzie z preferowaną orientacją, którą należałoby wzbogacić o pierwiastki prometejskie. Byłby to początek zmiany orientacji.
- Zwrócić należałoby również uwagę na wychowanków, którzy mają tendencje czy skłonności do wyznawania zasad podkultury przestępczej. Wychowankowie ci są zagrożeni dalszym pogłębianiem się stopnia ich demoralizacji. Podkultura przestępcza potrafi bez skrupułów wykorzystać „zapał” i „chęć do działania” potencjalnych pensjonariuszy zakładów karnych. W badanym zakładzie nie występują w sposób widoczny przejawy działalności podkultury przestępczej, ale jest spora grupa badanych, którzy mają ku temu skłonności. To ci wychowankowie, którzy popełniali pierwsze swoje czyny karalne jeszcze przed ukończeniem 13 roku życia, lub w ich wyroku o umieszczeniu w zakładzie poprawczym znajduje się większa ilość paragrafów.
Cytowana literatura.
Bielicki E. - „Młodociani przestępcy ich wartości i orientacja wartościująca” - WSP Bydgoszcz 1995 r.
Bielicki E. - „Wpływ wartości na zachowania przestępcze jako przedmiot badań kryminologii” - WSP Bydgoszcz 1996 r.
John M. (red) - „orientacja dzieci i młodzieży w sytuacjach społecznych” - PAN-Komitet Nauk Psychologicznych Wrocław 1987 r.
Koralewicz-Zębik J. - „System wartości a struktura społeczna” - PAN -Ossolineun 1974 r.
Matusewicz Cz. - „Psychologia wartości” - PWN Warszawa-Poznań 1975 r.
Szczutowska K. - „Psychospołeczne problemy niedostosowanych społecznie” - WSP Bydgoszcz 1993 r.