Nurt awangardowy w poezji 20 - lecia międzywojennego. Założenia i przedstawiciele Awangardy Krakowskiej

1) Pojęcie awangardy
Nazwa ta obejmuje wszystkie nowatorskie, antytradycyjne kierunki w sztuce artystycznej pierwszego ćwierćwiecza XX wieku. Awangarda znalazła wyraz w wielu dziedzinach sztuki. W skład szeroko pojętej awangardy wchodziły min : futuryzm, ekspresjonizm, kubizm, dadaizm, surrealizm. W Polsce programy awangardowe pojawiły się dopiero ok. 1918 roku. Do przedstawicieli nurtu awangardy zaliczamy :

a) poetów Awangardy Krakowskiej
b) poetów II Awangardy
c) futurystów
d) twórcę teorii czystej formy w dramacie : Witkiewicz
e) autora antytradycyjnej prozy : Gombrowicz
f) reprezentanta tzw. Wizjonerskiego kreacjonizmu w prozie : Brunona Schulza

2) Powstanie i przedstawiciele Awangardy Krakowskiej
W skład grupy weszli poeci, którzy w Krakowie w latach 1922-23 i 1926-27 wydawali pismo "Zwrotnica". Twórcą programu i teoretykiem grupy był Peiper. W skład grupy weszli Przyboś, Brzękowski, Jalu Kurek i Adam Ważyk. Grupa rozpadła się po 5 latach na skutek min różnic w programach poetyckich (krystalizowały się różne indywidualności artystyczne). Rozłam w grupie został dokonany, ale pismo "Linia" redagowane prze Julu Kurka w latach 1931-33 uważane jest za przejaw wspólnej działalności. Chociaż w latach trzydziestych grupa praktycznie nie istniała, należący do niej poeci dojrzeli twórczo, a wypracowane przez nich cechy artystyczne wywarły wpływ na innych poetów.,p. 3) S.T. Peiper jako teoretyk grupy
Opublikował on swoje poglądy w szkicu programowym "Nowe usta" (1925) i zbiorze artykułów "Tędy" (1930). Swoje teoretyczne rozważania zrealizował praktycznie w następnych tomikach poezji "A" (1924), "Żywe linie" (1924), "Raz" (1929), "Na przykład" (1931).

4) Założenia programowe Awangardy Krakowskiej
a) najważniejszym założeniem Awangardy był urbanizm, kult techniki, pochwała industrializacji (tzw. 3xM : Miasto, Masa, Maszyna).
b) zafascynowani byli teraźniejszością i na każdym korku głosili jej pochwałę (był to tzw. Prezentyzm). Tematy uznawane do tej pory za poetyckie zastąpione zostały tematami wywodzącymi się ze współczesnej cywilizacji.
c) występowali przeciwko romantyzmowi i sentymentalizmowi, awangarda bowiem to zmierzch uczuć, likwidacja lirycznego ekshibicjonizmu na rzecz emocjonalnej powściągliwości
d) Awangarda występowała przeciw tradycyjnej roli poety, jako wybitnej jednostki, wieszcza narodowego. Poeta w ich mniemaniu miał być dobrym rzemieślnikiem, solidnie wykonującym swój zawód, ściśle przestrzegającym dyscypliny
e) wydano walkę natchnieniu poetyckiemu. Ich zdaniem w poezji nie ma nic z mistycyzmu, to problem czysto intelektualny, kwestia rzemieślniczej umiejętności i dyscypliny. Poeta winien być wszechstronnie wykształcony. Były to konieczne warunki, aby powstała piękna poezja.
f) zupełnie inną funkcję niż dotychczas przypisywano językowi poetyckiemu. Miał on nie nazywać rzeczy po imieniu, jak to czyni proza, lecz "pseudonimować", co w praktyce przybrało postać posługiwania się peryfrazą (omówieniem)
g) najdoskonalszą formą wyrazu jest skomplikowana metafora - tym doskonalsza, im odleglejsze przedmioty kojarząca (widziano w niej możliwość pobudzenia wyobraźni czytelnika). Trudność metafory decydowała o wartości utworu np.
"Niebo osiadło na ziemi, jak mysz na westchnieniu"
"Gromobicia ciszy"

Metafora pełniła rolę skrótu, za jej pomocą jak najmniejsza ilością słów starano się wyrazić maksymalną treść.
h) zwracano uwagę na składnię zdań, która odgrywać miała bardzo ważną rolę. Poezja to "tworzenie pięknych zdań", a kompozycja wiersza to tzw. "układ rozkwitania"
i) wiersz miał rezygnować z natrętnego rymu, dlatego przestano respektować tradycyjne systemy wersyfikacyjne, operując jedynie wierszem wolnym.

Julian Przyboś
Najwybitniejszym poetą Awangardy Krakowskiej, który oparł się na teoriach Peipera, a także podjął ich samodzielną kontynuację, okazał się Julian Przyboś. Julian Przyboś wydał w okresie międzywojennym następujące zbiory poezji : "Śruby" (1925), "Oburącz" (1926), "Z ponad" (1930), "W głąb las" (1932) i "Równanie serca" (1938). Już ta część poetyckiego dzieła Przybosia określiła jego czołową pozycję w dziejach toczącej się w latach międzywojennych, walki o nowy, awangardowy typ poezji w Polsce. Chociaż twórczość poetów tradycyjnych była w owych latach o wiele popularniejsza w szerokich kręgach czytelników, to jednak wiersze awangardowe, a wśród nich wiersze Przybosia, budzić zaczęły już na początku lat trzydziestych duże zainteresowanie krytyki i młodych poetów. Sukces Przybosia polegał też min na uznaniu jego talentu nawet przez wielu przeciwników teorii poetyckich, które głosił. Przyboś tylko w najwcześniejszym okresie swojej twórczości ulegał znamiennemu dla początków ruchu awangardowego urzeczeniu tematyką miasta, pracy i cywilizacji technicznej. Właściwy rozwój jego poetyki, którego wyrazem były zbiory późniejsze, ogłoszone w latach trzydziestych, wyraził się przede wszystkim w ujęciu w formę nowoczesnego wiersza motywów tematycznych i uczuciowych, na których opierała się również i liryka tradycyjna, jak np. pejzaż wiejski, wyraz uczuć miłosnych, podziw dla wielkich dziel sztuki czy problematyka społeczna.

"Z Tatr"
Krajobraz tatrzański zostaje jak gdyby uruchomiony, jest to spojrzenie samego poety i bohaterki wiersza - taterniczki, która zawisła uczepiona ręką skały i w pewnej chwili spada w przepaść. Przyboś nie opisuje w wierszu tego zdarzenia, ale każe nam się go domyślać przez skojarzenie dedykacji z treścią utworu. Utwór ten, poprzez metafory będące niejako odwróceniem normalnego, realistycznego opisu, ukazuje nam ukryte możliwości oglądanego krajobrazu - w przyrodzie panuje cisza, zakłócona jedynie hukiem wodospadu (poeta sugeruje możliwość poruszenia skał). Akcentuje grozę ciszy górskiej, potencjalną energię ukrytą w masie skalnych bloków. W następnych wersach znajdujemy reakcję na śmierć taterniczki. Jej tragizm jest tak wielki, że poeta nazywa Tatry "granitową trumną". Dalszy cią to poetycka wizja tatrzańskiej wspinaczki, zakończonej katastrofą.

"Lipiec"
Utwór opisuje jak po skończonej nauce uczniowie rozjeżdżają się na wakacje, żegnają profesora - poetą, który wyjeżdża na wieś. Przyboś urodził się we wsi Gwoźnica w rodzinie chłopskiej. Po ukończeniu wydziału humanistycznego na UJ był niemal do końca okresu międzywojennego nauczycielem w Cieszynie. Wiersz ten o szkole i wakacjach można więc uważać za związany ściśle z jego osobistą sytuacją życiową.

"Odjazd z wakacji"
Wiersz ten jest poetyckim odbiciem jego uczuciowych związków z wsią, z jej tragiczną sytuacją społeczną w latach międzywojennych. Poeta nigdy nie zatracił poczucia więzi z miejscem swego pochodzenia. Głośne w latach trzydziestych bunty chłopskie w Rzeszowskim, krwawo tłumione przy pomocy wojska i policji, budziły jego gwałtowną reakcję, przyczyniały się do wyraźnych w jego twórczości akcentów radykalizmu społecznego. Poeta mówi w tym wierszu o uczuciach gniewu i buntu, jakie budzi w nim krwawa rozprawa policji z chłopami z jego stron rodzinnych.

Futuryzm jako prąd artystyczny narodził się we Włoszech, a jego pierwszym teoretykiem był Filippo Tommaso Marinetti, który w 1909 roku ogłosił Akt założycielski i manifest futuryzmu. W tym i w następnych programach głosił hasło "słów na wolności" : wyzwolenia języka poetyckiego z reguł składniowych i gramatycznych. Żądał pełnej swobody twórczej, odpowiadającej dynamice rozwijającej się cywilizacji. Futuryzm ogarnął swoim zasięgiem nie tylko literaturę, ale także malarstwo, rzeźbę, architekturę i muzykę. Obok Włoch drugim europejskim ośrodkiem futuryzmu była Rosja, a wybitnym reprezentantem tego kierunku stał się Władimir Majakowski.

Ruch futurystyczny, mieszczący się w szerokim nurcie sztuki awangardowej XX wieku, zapoczątkował ferment estetyczny, który zaowocował powstaniem skrajnie kontestatorskich i nowatorskich zarazem tendencji poetyckich, zwłaszcza dadaizmu.

Futuryzm polski korzystał z doświadczeń europejskich. Za jego prekursora uważa się Jerzego Jankowskiego, autora futurystycznego zbioru wierszy Tram wpopszek ulicy (1920). W pierwszej fazie rozwoju futuryzmu powstały dwie grupy. W roku 1919 Bruno Jasieński i Stanisław Młodożeniec założyli w Krakowie klub futurystów Katarynka, natomiast w Warszawie współzałożycielem grupy futurystycznej byli Anatol Stern i Aleksander Wat. Na początku lat dwudziestych nastąpiło połączenie grupy warszawskiej z krakowską i futuryzm stał się ruchem o zasięgu ogólnopolskim. Wypowiedzi programowe oraz manifesty ogłaszali futuryści w almanachach. Najważniejsze z nich to Gga (1920), Jednodńuwka futurystuw Mańifesty futuryzmu polskiego (1921) oraz Nuż w bżuhu, 2 jednodńuwka futurystuw. Wydańe nadzwyczajne (1921) Futuryzm jako awangardowy kierunek literacko - artystyczny o skrajnej orientacji antytradycjonalistycznej był przede wszystkim ruchem burzycielskim i prowokacyjnym. W sferze języka futuryści dążyli, wzorem włoskich kolegów, do uwolnienia słowa z rygorów semantyki i składni. "Wyzwolone" słowo miało ujawniać walory brzmieniowe, ukazywać, jak głosił manifest Gga swą wagę, dźwięk, barwę, swój rysunek; destrukcji ulegał także wymiar semantyczny, a więc znaczenie słowa. Futuryści chętnie sięgali po neologizmy, imitowali język telegraficzny i stenotypiczny. Wyrazem literackiej anarchii było całkowite lekceważenie zasad ortograficznych, prowadzące go przemiany znaczeń w obrębie leksyki poetyckiej, czyli słownictwa. Praktyce literackiej futurystów towarzyszyły prowokacje i anarchistyczne w swej istocie manifesty.

"But w butonierce"
Wiersz ten jest przykładem zastosowania założeń programowych futurystów w praktyce. Podmiot liryczny to człowiek młody mający wysokie mniemanie o swych możliwościach literackich : "Idę młody genialny, trzymam ręce w kieszeniach. Stawiam kroki milowe zamaszyste jak świat". Negowanie tradycji literackiej - uznanych autorytetów literackich : Tetmajera, Staffa : "One jeszcze nie wiedzą, że gdy nastał Jasieński bezpowrotnie umarli Tetmajer i Staff". Posługiwanie się wyrazami obcego pochodzenia mającymi polskie odpowiedniki : meeting, żurfiks, adieu. Posługiwanie się neologizmami : "śpeszenia", "parkocień". Posługiwanie się wyrażeniami z języka potocznego : "rechoce się serce", "objawiają swój traf". Pojawia się w tym utworze charakterystyczna dla futurystów prowokacja użyta dla lepszego efektu dźwiękowego - "but w butonierce".

"XX wiek"
W wierszu tym Młodożeniec połączył z jednej strony neologizmy językowe, z drugiej zaś zdobycze cywilizacji, którymi fascynowało się społeczeństwo XX - lecia międzywojennego. Trudno jednak w tym wierszu dopatrzyć się sensu czy logiki, czy spróbować znaleźć klucz przy dobieraniu wyrażeń - przypadek.

---