AWANGARDA KRAKOWSKA

Geneza i zakres znaczeniowy terminu

• nurt poetycki, zajmujący w stosunku do kierunków mniej lub więcej tradycjonalnych czy choćby tylko w nowatorstwie swym umiarkowanych stanowisko wyraźnie i zdecydowanie opozycyjne; nurt ów na wzór analogicznych zjawisk w Europie Zachodniej zaczęto określać mianem awangardy (z franc. avantgarde - straż przednia); termin okazał się poręczny i użyteczny ze względu na swą specyficzną dogodność i pojemność, bo był na tyle ogólnikowy i nieokreślony, że nadawał się jako nazwa obiegowa dla bardzo wielu dość w istocie różnych zjawisk nowatorskich

• obok awangardy powstała awangarda inna, w węższym i ściślejszym znaczeniu, złożona z kilku ledwie poetów, którzy w początkach swej twórczości związali się z osobą Peipera i z redagowanym przezeń pismem „Zwrotnica”; była to tzw. awangarda krakowska, wobec której wszystkie późniejsze inicjacje awangardowe były poniekąd przedłużeniem

Awangarda krakowska jako grupa otwarta

• Peiper, „papież awangardy”, pisał wyraźnie w „Zwrotnicy”, że „nie jest ona organem żadnej grupy zamkniętej” i że „nie ma kodeksowo dokładnego i policyjnie chronionego dekalogu estetycznego

• różnice poglądów w łonie awangardy, różnice między wierszami awangardzistów - awangarda skupiała indywidualności artystyczne, różniące się niekiedy co do pierwszych założeń i jeśli coś je łączyło, to, według Peipera, jedność pragmatyczna, tzn. to, co je dzieliło od innych oraz idea teraźniejszości

Powstanie i rozwój

• Tadeusz Peiper, Krakowianin, urodzony w 1891 r., okres I wojny światowej i początkowe lata powojenne spędził w neutralnej Hiszpanii (fascynacja poezją hiszpańską), dokąd przybył z Francji, gdzie go wojna zaskoczyła i gdzie przez czas pewien jako obywatel austriacki był internowany

• nawiązał współpracę ze Sternem, który wydawał był wówczas „Nową Sztukę”, a kiedy pismo upadło, Peiper postanowił założyć własną trybunę literacką; to nowe wydawnictwo ochrzcił mianem „Zwrotnicy”, ponieważ przestawić ono miało bieg i rozwój poezji na nowe tory

• wokół Peipera i „Zwrotnicy” skupiła się grupa młodych poetów, którą można by uznać za czołówkę ruchu awangardowego w Polsce, za awangardę awangardy; w skład jej wchodzili, obok oczywiście Peipera, Julian Przyboś, Jalu Kurek, Jan Brzękowski i Adam Ważyk

• światopoglądowy liberalizm

• księgarze bojkotowali „Zwrotnicę”, nie chcąc jej przyjmować do kolportażu

• po rychłym upadku „Zwrotnicy” ostatnią próbę podjął Jalu Kurek, redagując w latach 1931-1933 czasopismo „Linia”

Doktryna awangardy. Prezentyzm

• nowe czasy wymagają nowej poezji

• wspaniała zdobywczość współczesnego człowieka, wynalazczość, szybkość, jego „zapasy z niebem”, „lot na stalowych skrzydłach”, stały się dla ludzi XX stulecia przedmiotem nieznanych uprzednio uniesień

• prezentyzm; w miejsce przyszłości - teraźniejszość

• współbrzmienie poezji z życiem bieżącym wystarczająco wielkie i zaszczytne dla niej zadanie, nie odrzucał całej bez wyjątku przeszłości i tradycji, kwestionując jedynie relikty świadomości najbardziej anachroniczne i w sytuacji polskiej najsilniej, obciążające i krępujące wolność działania - mity i złudy romantyzmu

Urbanizm, kolektywizm, technicyzm

• miasto jest siedliskiej filisterskich mieszczuchów, a bourgeois był od dawna przedmiotem powszechnej, solidarnej pogardy; tłum, masę ma się zawsze pokusę odczuwać i oceniać jako ciemny motłoch, żywioł niebezpieczny i nieobliczalny, którego działaniem kieruje niemal z reguły nierozumny, ślepy i anarchiczny odruch; z pojęciem maszyny kojarzą się takie negatywne wyobrażenie, jak fabrykant, nadwartość, wyzysk, dym, hałas, gruźlica

Sztuka wytwórnią wzruszeń

• sztuka winna przynosić takie wartości, jakich się nie produkuje w żadnej innej dziedzinie pracy, winna być wytwórnią wzruszeń

• awangarda, która uważała siebie za poezję zwycięskiego proletariatu, uznawała oczywiście pełnowartościowość takiego dajmy na to tematu, jak trud i wysiłek robotnika, ale jednocześnie Peiper bez ogródek przestrzegał, że nie należy z ową pracą zanadto przesadzać

• wiersz zawierający najszczytniejszą myśl, jeśli jest kiepski literacko, jest społecznie stracony; tak więc wartość poezji sprowadzała się przede wszystkim do spraw warsztatu; artysta służy społeczeństwu jedynie formą

Ekwiwalentyzacja uczuć. Miłość słowa

• „proza nazywa, poezja pseudonimuje”, toteż w miejsce bezpośredniego wylewu emocji poezja wprowadza ekwiwalentyzację uczuć polegającą na wynajdywaniu dla nich poetyckich odpowiedników

Rzemiosło, rygor, dyscyplina

• „nie mózg szkodzi sztuce, lecz pospolity mózg; trzeba dobrego mózgu”

• poeta winien tworzyć tak, jakby nie istniała przed nim żadna tradycja

„Tworzenie pięknych zdań”

• istota poezja tkwi w wiązaniach słów

• słowo jest łobuzem, a zdanie jest już czymś odpowiedzialnym

• neologizmy

• „piękne zdanie” utożsamiane z wyrażeniem metaforycznym, antyrealizm poezji; nowa metafora miała być „samowolnym spokrewnianiem pojęć (…), tworzeniem związków pojęciowych, którym w świecie realnym nic nie odpowiada”'; metafora Peiperowska nie miała nic wspólnego z obrazowością, była grą pojęć; ekonomiczność metafory

• teoria poezji metarealnej: nie piękne metafory i zdania stanowią istotę poetyckiej twórczości, lecz kuźnia i obrazów i metafor - wyobraźnia; ta ma być kontrolowana przez rozum i poetyckie wyczucie

• składnia eliptyczna lansowana przez Brzękowskiego

• rym jako przesłanka doskonałości, muzykalność, Peiper był przeciwny wierszom wolnym; dla poezji nowej rym regularny jest koniecznością jako czynnik budowy; regularność rymu źródłem piękna; rym jako utrudnienie i ograniczenie zmusza do inwencji; awangarda zatem nie domagała się likwidacji rymów, wydawała jedynie bezwzględną walkę tzw. rymom bliskim

Nowe rytmy

• rym jest elementem i współczynnikiem rytmu, poezja to mowa wiązana, zrytmizowana ; antytradycjonalizm uderzał w konwencjonalne zasady rytmiki poetyckiej, w jej regularność

• Przyboś występował z koncepcją tzw. rytmu unistycznego; miał to być jedyny i jednolity, niepowtarzalny rytm, który by przenikał wszystkie fazy poematu, rytm wynikający nie z narzuconego schematu, lecz wewnętrznej konieczności, dyktowanej sensem i tonacją wiersza; zmiana melodyjności nowego wiersza

Konstruktywizm

• Peiper uważał logikę za węgielnicę artystycznej budowy

Układ rozkwitania

• istota kompozycji tego rodzaju polegała na kolejnym nakładaniu na siebie całości wyobrażalnych od najprostszych, schematycznych do coraz bogatszych, szczegółowych; poemat rósł z każdym zdaniem, wypełniał się konkretem szczegółów - układ porównywalny do rozkwitu kwiatu

Budowa eliptyczna

• wiele powiedzieć, mówiąc niewiele; umiar, „liryzm telegraficzny”

• poezja miała się składać jakby jak gdyby z samych point, każde zdanie miało być równie ważne