LITERATURA WSPÓŁCZESNA

Literatura polska

Najnowsze dzieje naszego piśmiennictwa, nazywanego umownie literaturą

współczesną, określają dwa zwrotne momenty w historii naszego narodu:

wrzesień 1939 r. i czerwiec 1989 r. Daty te tworzą ramy czasowe tego

okresu. Literaturę lat 1939-1989 kształtowały głównie historia i polityka.

Czynniki te formowały jej odrębność tematyczną, światopoglądową i

programowo-artystyczną. Wywarły one istotny wpływ na twórczość literacką

lat wojny i okupacji oraz na literaturę po drugiej wojnie światowej.

Uwidoczniło się to w jej zróżnicowaniu, wielości tendencji ideowych i

artystycznych, w cechach uległości i buntu wobec mecenatu Polski Ludowej.

Literatura wojny i okupacji stanowi przedłużenie dwudziestolecia

międzywojennego, ponieważ dojrzali pisarze kontynuowali twórczość w

konspiracji i na emigracji. Najnowsze badania nad życiem literackim w

okupowanej Polsce przynoszą bogaty materiał dokumentacyjny, który

świadczy, że po 1 września 1939 r. życie kulturalne i literackie nie

zamarło, a jedynie zmienił się charakter społecznego obiegu. Pod koniec

roku dokonały się pierwsze zasadnicze zmiany w rozmieszczeniu ośrodków

twórczych, co było spowodowane biografiami pisarzy. Rozproszenie pisarzy i

różnorodność ich doświadczeń miały zdecydować nie tylko o tematyce

utworów, lecz o rodzaju i skali wysiłków zmierzaj†cych do tego, aby życie

literackie nie tylko nie zanikło, ale nawet nie zostało przerwane.

To w roku 1939 dokonał się zasadniczy podział na literaturę krajową i

emigracyjną. Długa jest lista tych, którzy w wyniku wojny (lub niekiedy

zaskoczeni jej wybuchem za granicą) znaleźli się poza ziemiami polskimi,

okupowanymi przez Niemcy i Związek Radziecki.

W rezultacie działalności podziemia, pod koniec 1939 r. ukazywało się

ponad 30 czasopism, głównie o charakterze informacyjno-politycznym, z

których część zamieszczała utwory literackie, przede wszystkim wiersze

powstające w kraju i docierające z ośrodków emigracyjnych oraz obozów

jenieckich. We wrześniu ukazały się wiersze takich poetów, jak Tadeusz

Gajcy "Dzień pierwszy", Czesław Janczarski "Wrzesień 1939", Julian Przyboś

"U szczytu drogi", a także Kazimierz Wierzyński "Święty Boże", Jan

Brzechwa "Ojczyzna", Aleksander Baumgardten "Katowicka ballada" (o zajęciu

miasta i jego bohaterskiej obronie), Leopold Lewin "Nowe Termopile", Jerzy

Pietrkiewicz "Szarża pod Kutnem", Teodor Bujnicki "Modlitwa za Warszawę" i

wielu innych.

Od pierwszych miesięcy udział literatury w kształtowaniu świadomožci

narodowej, w integralnym oporze i mobilizacji do walki by' olbrzymi. W

okupowanym kraju, równolegle do organizacji o charakterze politycznym i

wojskowym, formuje się podziemie kulturalne, a życie literackie jest

jednym z jego przejawów. W ścisłym związku z nim pozostaje tajne życie

teatralne, działalność wydawnicza, publicystyczna, współpraca księgarzy,

drukarzy, bibliotekarzy i nauczycieli prowadzących tajne nauczanie.

Wśród licznych utworów literackich należy odnotować: W. Broniewskiego "Nad

rzekami Babilonu" i "Żydom polskim", T. Bujnickiego (poety wileńskiego)

"Ustami pełnymi krwi", K. K. Baczyńskiego "Do przyjaciela" i "Mazowsze",

T. Gajcego "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie", A. Trzebińskiego "Czas",

a także broszur' "Kamienie przez Boga rzucane na szaniec", zbiorek z

nutami "Pieśni zbrojne", R. Bratnego "Maj 1943", zbiorki wierszy W.

Żukrowskiego "Rdza" i T. Kwiatkowskiego "Gołębie", konspiracyjne broszury

"Tragizm śmierci generała Sikorskiego", "Piosenka i wiersz w podziemnej

Polsce", Z. Solarzowej pieśń "Na śmierć generała Sikorskiego", znaną z

początkowych słów:

"Maszerują chłopcy, maszerują A nad nimi tęcza z naszych łez"(śpiewaną przez żołnierzy z Batalionów Chłopskich), J. Gamskiej-Łempickiejpoetki lwowskiej) "Nad grobami polskimi w Katyniu", M. Piechala "Nuta",

L. Lewina "Pieśń o bitwie pod Lenino", fragmenty książki A. Fiedlera

"Dywizjon 303", drukowane w piśmie "Prawda Młodych". Wydawano także

wiersze wybitnych poetów minionych epok, szczególnie romantyków, w tym

Mickiewicza.

Twórczość literacka uprawiana w czasie wojny umożliwiła wydawanie książek

zaraz po wyzwoleniu, czego przykładem Karol Bunsch, który w 1940 r.

rozpoczął pisanie powieści historycznych i kontynuował pracę do końca

wojny, dzięki czemu np. "Dzikowy skarb" mógł się ukazać w 1945 r.

W obozie polskiej literatury nie może zabraknąć literatury emigracyjnej.

Od 1939 r. na Zachodzie i na Wschodzie powstawały utwory

dwudziestowiecznych tułaczy i pielgrzymów w tonacji tragicznej,

pesymistycznej, płynące ze świadomości poniesionej klęski, jak też

mobilizujące do walki i zawierające przemyślenia nad przyszłym losem

Polski. Już w 1941 r. ukazał się w Szkocji zbiór wierszy dziewięciu

autorów pt. "Marsz odwetowy. Poezja żołnierska". W antologii "Poezja

karpacka. Zbiór wierszy Brygady Strzelców Karpackich" (Jerozolima 1944)

znalazły się m.in. wiersze Mariana Hemara, Artura Międzyrzeckiego,

Stanisława Młodożeńca. Wiersze te oddawały przeżycia polskich żołnierzy w

pustynnych warunkach, podobnie jak teksty liryczne opublikowane w

poetyckiej antologii "Azja i Afryka" (1944). Poetyckim echem walk na

Półwyspie Apenińskim były wiersze z antologii "Nasze granice w Monte

Cassino" (Rzym 1945), gdzie znalazły sił utwory W. Broniewskiego, B.

Kobrzyńskiego, A. Międzyrzeckiego, J. Wedowa. W tym kręgu powstała pieśń

Feliksa Konarskiego (Ref-Rena) "Czerwone maki na Monte Cassino". Wiersze

zawarte w antologii "Na postoju" (Francja 1940 - Szwajcaria 1943) powstały

w kręgu Dywizji Strzelców Pieszych i wyrażały mękę bezczynnego

wyczekiwania. Własne zbiory wierszy wydali m.in. Artur Międzyrzecki,

Marian Czuchnowski, Stanisław Młodożeniec, Kazimierz Wierzyński, Antoni

Słonimski, Julian Tuwim.

Znacznie mniej powstało utworów prozatorskich i należały do nich m.in. M.

Kuncewiczowej "Klucze" (Londyn 1943), S. Zahorskiej "Warszawa-Lwów 1939",

T. Parnickiego "Srebrne orły" (Jerozolima 1943), K. Pruszyńskiego "Droga

wiodła przez Narwik" (Londyn 1941), J. Meissnera "Żądło Genowefy"

(Edynburg 1943), A. Fiedlera "Dywizjon 303" (Londyn 1942), reportażowe i

publicystyczne książki M. Czuchnowskiego "Z Moskwy do... Moskwy" (Londyn

1944), "Z ziemii włoskiej do Polski" (Londyn 1944) i "Cofnięty czas"

(Londyn 1945). O wrześniu 1939 napisał trzy książki reportażowe Melchior

Wańkowicz: "Te pierwsze walki" (Bukareszt 1940), "Wrześniowym szlakiem"

(Palestyna 1944) i "Wrzesień żagwiący" (Londyn 1947). Wańkowicz wydał

także trzytomowy reportaż "Bitwa o Monte Cassino" (Rzym 1945-1947).

Literatura światowa

Druga wojna światowa i czasy okupacji wycisnęły swoje piętno nie tylko na

naszym życiu literackim w latach 1939-1945 i polskiej literaturze

powojennej. Doświadczenia wojenne formowały także świadomość literacką

pisarzy obcych i wpłynęły na kształt współczesnej kultury oraz literatury

światowej. Zbrodnie wojenne wywoływały wstrząs i przerażenie, ujawniły, do

czego był zdolny współczesny człowiek. Skalę moralnego upadku homo sapiens

pogłębiło zrzucenie bomby atomowej na Hiroszimę i Nagasaki. Fakty te

wywołały ogólny niepokój o biologiczny byt narodów. Realne zagrożenie

życia i cywilizacji kierowało myśl ludzką, podobnie jak sumienie i

wyobraźnię pisarską, ku bardzo rozmaitym, często pesymistycznym wnioskom.

Przedstawiciele egzystencjalizmu (w wersji teistycznej i ateistycznej)

wyrażali przekonanie, że człowiek jako jedyny spośród wszystkich bytów

wyłącznie sam tworzy się tym, kim jest, dokonując własnych wewnętrznych

wyborów, w których wyraża się wolność jako atrybut człowieczeństwa.

Istnienie ludzkie jest zawieszone pomiędzy przeszłością, której już nie

ma, a przyszłością, której jeszcze nie ma, stąd towarzyszy mu poczucie

przemijalności i niespełnienia. Z drugiej strony wolność wewnętrzna jest

ciągle zagrożona urzeczowieniem i utratą autentyczności ludzkiego

istnienia. Wynika z tego wewnętrzne rozdarcie i osamotnienie jednostki,

którą egzystencjalizm analizuje w oderwaniu od kształtujących ją warunków.

Egzystencjalizm, uformowany przez takich myślicieli i pisarzy, jak Jean

Paul Sartre i Albert Camus, był wyrazem sytuacji kultury po kataklizmie

drugiej wojny światowej, który spowodował załamanie przekonań

humanistycznych, wiarę w dobro i piękno człowieka. Literatura

egzystencjalistczna podjęła próbę uratowania wartości ludzkich, dała

intelektualny obraz sprzeczności epoki, która obfitowała w czyny

zbrodnicze i haniebne, ale też w akty szlachetności, poświęcenia i

bohaterstwa. Najważniejszą wartością dla egzystencjalizmu jest ludzkie,

jednostkowe istnienie.

Jean Paul Sartre wywierał wpływ na postawy życiowe, modę, obyczaj i sposób

życia środowisk młodzieżowych i artystycznych. Poglądy teoretyczne

egzystencjalizmu wyłożył w dziele "Byt i nicość" (1943). Sartre napisał i

ogłosił ponadto zbiór opowiadań "Mur", powieść "Drogi wolności", dramaty:

"Muchy", "Ladacznica z zasadami", "Diabeł i Pan Bóg" oraz liczne eseje.

Albert Camus jest autorem takich znanych powieści, jak "Obcy" (1942),

"Dżuma" (1947), "Upadek" (1956), a także opowiadań, dramatów i esejów. W

"Dżumie" podejmuje problematykę współczesności, analizując prawdopodobne

wypadki wywołane straszliwą epidemią. Trudny humanizm tej powieści polega

na tym, że zło nie jest w stanie zniszczyć wewnętrznych wartości

człowieka, gdyż ten wyraża siebie samego w pracy, wysiłku i cierpieniu.

Również we Francji rozwinął się szeroko inny kierunek filozoficzny -

personalizm, reprezentowany przez Jacquesa Maritaina i Emmanuela Mouniera,

opierający się na założeniu, że rozwój osobowości człowieka jest celem

życia jednostki i społeczeństwa. W centrum zainteresowania znalazła się

osoba ludzka. Podlega ona wprawdzie determinizmowi świata fizycznego, lecz

jej dusza, zdolna do bezpośredniego komunikowania siebie, jest kierowana

ku drugiej osobie i w niej istnieje, ku światu - i w nim istnieje. Ta

szkoła myślenia prowadzi ku radości egzystencji.

Literaturę niemiecką najchlubniej reprezentuje Thomas Mann, który w

końcowej fazie twórczości ogłosił "Doktora Faustusa". Główny bohater

dzieła jest uosobieniem dramatu współczesnej sztuki i dramatu kultury

niemieckiej, ginącej w mrokach faszyzmu.

Ciekawą indywidualnością w kulturze niemieckiej był także poeta, dramaturg

i prozaik Bertold Brecht ("Opera za trzy grosze", "Matka Courage i jej

dzieci", "Strach i nędza Trzeciej Rzeszy", "Kaukaskie kredowe koło"),

obrońca prostych ludzi, twórca teatru społecznie zaangażowanego.

Postępowe, antyfaszystowskie idee głosili ponadto tacy wielcy pisarze

niemieccy, jak Heinrich Böll ("Gdzie byłeś Adamie?", "Zwierzenia klowna")

i Günter Grass ("Blaszany bębenek").

Z dużym zainteresowaniem przyjęła Europa ciekawą i bujnie rozwijającą się

prozę amerykańską za sprawą takich pisarzy, jak Ernest Hemingway ("Komu

bije dzwon", "Za rzekę, w cień drzew", "Stary człowiek i morze") i William

Faulkner ("Niepokonane", "Wielki las").

Interesującymi twórcami amerykańskimi byli również prozaicy młodszego

pokolenia o wyczulonej wrażliwości na samotność i bunt młodych. Należeli

do nich m.in. Robert Penn Warren ("Gubernator"), Jerome D. Salinger

("Buszujący w zbożu"), Truman Capote ("Inne głosy, inne ściany", "Harfa

traw", "Śniadanie u Tiffany'ego", "Z zimną krwią"), John Updike

("Centaur"), Irvin Shaw ("Młode lwy"), James Jones ("Stąd do wieczności"),

Joseph Heller ("Paragraf 22"), William Styron ("Pogrążyć się w mroku"),

Saul Bellow ("Herzog"), a także emigranci z Europy żyj†cy w Stanach

Zjednoczonych: Isaac Bashevis Singer ("Dwór", "Spuścizna", "Magiczna

moc"), Vladimir Nabokov ("Lolita", "Przejrzystość rzeczy"), Jerzy Kosiński

("Malowany ptak", "Kroki"), Joseph Brodsky, poeta, eseista, tłumacz. W

dziedzinie dramatu światowy sukces odnieśli: Tennessee Williams ("Szklana

menażeria", "Tramwaj zwany pożądaniem"), Artur Miller ("Śmierć

komiwojażera", "Czarownice z Salem"), Edward Albee ("Kto się boi Wirginii

Woolf ?").

Istotny wkład do współczesnej literatury światowej wnieśli pisarze

radzieccy. Literatura radziecka, począwszy od lat sześćdziesiątych,

zaczęła zmieniać swoje oblicze, odsłaniając konflikty współczesnego życia,

pokazując margines społeczny, wyjałowienie duchowe społeczeństwa, aby w

końcu ukazać efekty totalitarnego ustroju w postaci obozów pracy

istniejących od lat dwudziestych. Kolejno odkryto i udostępniono "Mistrza

i Małgorzatę" (1967) Michaiła Bułhakowa; twórczość Andrieja Płatonowa,

podejmującego wnikliwą analizą psychologiczną ludzi epoki porewolucyjnej;

zaczęto publikować utwory Siergieja Załygina ("Nad Irtyszem", "Komisja") o

problemach wsi syberyjskiej; Walentina Rasputina ("Żyj i pamiętaj",

"Pożegnanie z Matiorą") ukazującego dramaty wydziedziczonych z rodzinnej

ziemi; Czyngisa Ajtmatowa ("Biały statek", "Dżamila", "Żegnaj, Gulsary!",

"Dzień dłuższy niż stulecie") zanurzającego swoją prozę w scenerii

rodzinnej Kirgizji i rozważającego wielkie zagadnienia moralne o

uniwersalnym znaczeniu; Wasilija Szukszyna, mistrza małych form

prozatorskich ("Rozmowy przy jasnym księżycu"), reżysera i aktora, twórcy

głośnego filmu "Kalina czerwona", w którym po raz pierwszy został ukazany

margines społeczny jako przykład kosztów wykorzenienia człowieka z jego

środowiska i obyczajowości.

Zjawiskiem nowym, chociaż od dawna znanym czytelnikom Europy i Ameryki

była twórczość Aleksandra Sołżenicyna, datująca się od opublikowania w

1962 r. opowiadania "Jeden dzień Iwana Denisowicza", a następnie wielkiej

opowieści o radzieckich łagrach "Archipelag Gułag".

Do ciekawych zjawisk literackich należy poezja Anny Achmatowej, Borysa

Pasternaka, Osipa Mandelsztama, Maryny Cwietajewej. Z młodszych poetów,

wyczulonych na problematykę moralną, wymienić należy Borysa Słuckiego,

Bułata Okudżawę, Eugeniusza Jewtuszenkę, Bellę Achmadulinę i Andrieja

Wozniesienskiego.

Literatura powojenna

Powojenna literatura polska, podobnie jak światowa, jest bardzo

różnorodna. Ale jej cechą swoistą jest także rozbicie (na krajową i

emigracyjną, na oficjalną i nieoficjalną). Różnorodność to wartość

pozytywna i ze wszech miar poądana: jest wynikiem inicjatyw, konkurencji

i bogactwa pomysłów twórczych. W dążeniu ku różnorodności,

charakterystycznym dla literatury światowej, nasza musiała pokonywać

przeszkody ideologiczne, polityczne i cenzuralne, które powodowały

destrukcję, wrogość i brak porozumienia wśród twórców. Na dzieje polskiej

literatury powojennej można spojrzeć jako na walkę o różnorodność wbrew

rozbiciu.

Przyjęcie perspektywy zmagań przeciw temu rozbiciu, uwzględnienie presji

polityki kulturalnej i działalności cenzury prewencyjnej pozwala

wyodrębnić w naszej powojennej literaturze cztery okresy (piąty zaczął się

w połowie 1989 r.).

Okres pierwszy - obejmuje lata 1944-1948, kiedy to zdążyło się ukazać,

bez nacisków ideologicznych, wiele wybitnych książek napisanych podczas

okupacji: Juliana Przybosia "Miejsce na ziemi" (1945), Czesława Miłosza

"Ocalenie" (1945), Seweryny Szmaglewskiej "Dymy nad Birkenau" (1945),

Stefana Otwinowskiego "Czas nieludzki" (1945), Zofii Nałkowskiej

"Medaliony" (1946), Stanisława Dygata "Jezioro Bodeńskie" (1946), Kornela

Filipowicza "Krajobraz niewzruszony" (1947) i zamykający ten okres "Popiół

i diament" (1948) Jerzego Andrzejewskiego. W tym okresie rozwija się

liryczno-groteskowa twórczość Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego i

pojawiają się tacy wybitni twórcy, jak Tadeusz Różewicz i Tadeusz

Borowski.

Od ukazania się w Lublinie czasopisma literackiego "Odrodzenie" (1944) do

Zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie (1949), mimo postulowania

filozofii marksistowskiej i estetyki realizmu, był to czas największych

swobód, które w literaturze zaowocowały dużym zróżnicowaniem ideowym i

artystycznym.

Okres drugi - przypada na lata 1949-1955, czyli od zjazdu ZLP w

Szczecinie, proklamującego socrealizm, po czas "odwilży". Proporcje między

literaturą krajową a emigracyjną uległy odwróceniu. O ile w pierwszym

okresie emigracja walczyła o przetrwanie, teraz wkroczyła w okres

świetności i różnorodności. W kraju, na skutek stalinizacji życia

politycznego i kulturalnego, zapanował socrealizm będący zaprzeczeniem

różnorodności. Wraz z nim literatura miała stawać się coraz bardziej

jednakowa, używać tego samego języka i tak samo optymistycznie pokazywać

rzeczywistość. Zapanowało uzależnienie literatury od aktualnej linii

politycznej i wzorów radzieckich. Widomym rezultatem były powieści

produkcyjne, upowszechnianie i naśladowanie agitacyjnej twórczości

Włodzimierza Majakowskiego, a także odcięcie od kultury krajów zachodnich.

Socrealizm zalecał poziom średni, wyrównany, bez szczególnych ambicji

pisarskich, tępiąc zarówno elitarne nowatorstwo, jak i beletrystykę

rozrywkową. W tym samym czasie na emigracji pisarze cieszyli się swobodą

twórczą, demaskowali stalinizm (np. "Inny świat" G.

Herlinga-Grudzińskiego, "Zniewolony umysł" Czesława Miłosza, "Droga

donikąd" J. Mackiewicza) i mieli szansę wypowiadania się w dowolnej

konwencji pisarskiej. Kiedy w kraju obowiązywał radosny kolektywizm, na

emigracji były warunki manifestowania postaw skrajnie

indywidualistycznych, co uwidacznia się m.in. w "Dzienniku" Witolda

Gombrowicza, drukowanym przez paryską "Kulturę". W kraju odwoływano się do

tradycji literackiej i jej symboli celem wykorzystania w retoryce

propagandowej. Na obczyźnie tradycja była nie tylko uświęcana, ale też

obnażana w parodii i drwinie, m.in. w "Trans-Atlantyku" Gombrowicza.

Tymczasem w kraju żądano od pisarzy wyraźnego samookreślenia się ideowego

i politycznego, nadania własnym dziełom treści jednoznacznych i

afirmujących powojenną rzeczywistość, panegirycznych względem osób i

decyzji ideowo-politycznych. Wśród realizatorów "nowej metody twórczej"

znaleźli się pisarze kilku generacji, którzy pod szyldem socrealizmu

upowszechniali powieści produkcyjne z optymistycznym zakończeniem, z

podziałem postaci na "czarne" (wróg klasowy, sabotażysta) i "białe"

(zwolennik spółdzielni produkcyjnej, pracownik urzędu bezpieczeństwa lub

milicji), z trzecioosobową narracją pozorującą obiektywizm i wzmacniającą

"racje historyczne". Do popularnych wówczas autorów i tytuów należy

zaliczyć: Jerzego Pytlakowskiego "Fundamenty" (1948), Jana Wilczka "Numer

16 produkuje" (1949), Bogdana Hamery "Na przykład Plewa" (1950), Tadeusza

Konwickiego "Przy budowie" (1950), Aleksandra Ścibora-Rylskiego "Węgiel"

(1950), Andrzeja Brauna "Lewanty" (1952). Powieści i opowiadania w duchu

socrealizmu pisali także: Wojciech Żukrowski "Mądre zioła" (1951),

Jarosław Iwaszkiewicz "Ucieczka Felka Okonia" (1953) i Kazimierz Brandys

"Obywatele" (1954). Prezentowanie bohaterów uzależnionych całkowicie od

okoliczności swojego czasu spowodowało, że byli to ludzie bez motywacji

psychologicznej, bez trwałych wartości duchowych i etycznych,

zdeterminowani przez ideologię i produkcję. Postacie "papierowe" i

nieprawdziwe. Ale w tym samym okresie powstały także książki lepsze, takie

jak "Rojsty" T. Konwickiego, "Dni klęski" W. Żukrowskiego, "Pamiątka z

Celulozy" I. Newerlego czy "Pokolenie" B. Czeszki.

Okres trzeci - to dwudziestolecie 1956-1976, rozpoczynające się przełomem

październikowym. To był proces, który rozpoczął się po śmierci Stalina

(1953), zaś apogeum znalazł w roku 1956, kiedy to miały miejsce takie

zwrotne wydarzenia polityczne, jak XX zjazd KPZR, poznański Czerwiec,

październikowe plenum KC PZPR i powrót do władzy Władysława Gomółki oraz

powstanie w Budapeszcie. Literatura tego okresu wpływała na zmianę

społecznej świadomości, będąc jednocześnie wyrazicielką społecznych

protestów. Powstawały pisma (np. "Po prostu") i utwory literackie

poddające krytyce stalinizm i socrealizm w przeświadczeniu, że system jest

reformowalny i może odzyskać "ludzką twarz". Przykładem krytycznej postawy

był "Poemat dla dorosłych" (1955) Adama Ważyka, "Gorący popiół" (1956)

Mieczysława Jastruna, "Złoty lis" (1955) i "Ciemności kryją ziemię" (1957)

Jerzego Andrzejewskiego, "Pierwszy krok w chmurach" (1956) Marka Hłaski,

"Matka królów" (1957) Kazimierza Brandysa czy opowiadania Sławomira Mrożka

z tomu "Słoń" (1957). O zniewoleniu umysłów pisali często ci, którzy sami

angażowali się w socrealizm.

Przełom październikowy doprowadził do pierwszej wersyfikacji literatury,

kierując uwagę pisarzy na nowoczesność i tradycję. To "Sława i chwała"

Jarosława Iwaszkiewicza (I tom ukazał się w 1956 r.) nawiązywała do

niedawnej tradycji, oddalając rzeczywistość społeczną i atmosferę duchową

Polski Niepodległej (tzw. okresu międzywojennego). Trzytomowa powieść ma w

sobie epicki rozmach: pisarz oddaje epokę poprzez życie różnych grup

społecznych, w tym najpełniej ludzi sztuki, w których biografiach i

dziejach są zawarte tajemnice ludzkich charakterów, niepokoje

egzystencjalne, dążenia i niepowodzenia. W czytelniczym odbiorze zostanie

Iwaszkiewicz jako niedościgniony twórca opowiadań, m.in. takich jak:

"Matka Joanna od Aniołów", "Bitwa na równinie Sedgemoor", "Ikar", "Młyn

nad Lutynią", "Ogrody".

Ważnym efektem przełomu październikowego było otwarcie na sztukę i

literaturę Zachodu. Zaczęły się ukazywać przekłady dzieł Camusa, Sartre'a,

Saint-Exupery'ego, Vercorsa, Kafki, Musila, Brocha, Hemingwaya,

Steinbecka, Faulknera, w czasopismach literackich i na scenach teatrów

dramaty Becketta, Ionesco, Brechta, Williamsa, Millera, Wildera i

O'Neilla. Z literatury radzieckiej tłumaczono opowiadania Babla, nowele

Erenburga i twłrczość Bułhakowa.

Po 1956 r. wielu pisarzy wróciło do kraju, m.in. Stanisław Cat-Mackiewicz,

Zofia Kossak-Szatkowska (Szczucka), Michał Choromański, Melchior

Wańkowicz, Stanisław Młodożeniec, Jerzy Stanisław Sito, znacznie później

Teodor Parnicki, Maria Kuncewiczowa i inni. Poza tym na arenę wchodzi

pokolenie 56, grupa wybitnych indywidualności twórczych. Wśród poetów:

Andrzej Bursa, Jerzy Harasymowicz, Stanisław Grochowiak, Tadeusz Nowak;

wśród prozaików: Marek Hłasko, Władysław Terlecki, Włodzimierz Odojewski,

Marek Nowakowski, Edward Stachura; wśród dramaturgów - Sławomir Mrożek. Na

osobną uwagę zasługują tzw. "spóźnione debiuty" i "utwory z szuflady":

Zbigniewa Herberta "Struna Światła" i Mirona Białoszewskiego "Obroty

rzeczy".

W latach sześćdziesiątych przeważają dwie tendencje: penetrowanie

współczesnej obyczajowości (zakłamania, skorumpowania, bezwolności i

nijakości) oraz poszukiwanie korzeni w tradycji śródziemnomorskiej,

chrześcijańskiej, żydowskiej, ludowej. Powstaje literatura "ojczyzn

prywatnych", kresowych (Konwicki, Kuśniewicz), chłopskich (Kawalec, Nowak,

Myśliwski), żydowskich (Stryjkowski).

Wypadki marcowe 1968 r. obfitują w dotkliwe konsekwencje: szerzą postawy

antyinteligenckie i nastroje nacjonalistyczne, w rezultacie czego emigruje

wielu pisarzy i intelektualistów pochodzenia żydowskiego. Reakcją na

więzienia i wzmożoną cenzurę jest radykalizacja młodych twórców, powstanie

młodej formacji poetyckiej, określającej siebie jako pokolenie 68. Program

artystyczny to walka z językiem propagandy i odsłanianie czytelnika

"ubezwłasnowolnionego". Jawna polityczność i moralna bezkompromisowość

cechuje wiersze Stanisława Barańczaka, Ryszarda Krynickiego, Juliana

Kornhausera i Adama Zagajewskiego.

Duża część pisarzy uprawiała dalej socrealizm zmodyfikowany i zamaskowany

przed czytelnikiem lub omijała polityczną i społeczn† rzeczywistość,

rezygnując z tematów "aktywnych" na rzecz neutralnych. Deklarowana przez

mecenasa państwowego wolność eksperymentu artystycznego sprowadzała się do

swobód warsztatowych pod warunkiem podejmowania tematów obojętnych,

apolitycznych.

Okres czwarty - to lata 1976-1989 i dalszy ciąg rozbicia na literaturęoficjalną i tzw. "drugi obieg", czyli wydawnictwa niezależne i tajny

kolportaż. Siłą drugiego obiegu było nowe oświetlenie zagadnień

wypaczonych przez pisarzy dyspozycyjnych i cenzurę. Rozrost literatury

podziemnej wpływał na liberalizację cenzury.

Okres "pierwszej" Solidarności (1980/81) zaowocował twórczością

okolicznościową, folklorem strajkowym, balladą i piosenką. Ci sami pisarze

publikowali swoje książki w wydawnictwach oficjalnych, nielegalnych (poza

cenzurą) i w oficynach emigracyjnych. Tak postępowali Jerzy Andrzejewski,

Stefan Kisielewski, Stanisław Barańczak, Julian Stryjkowski, Tadeusz

Konwicki. Był to sposób na rozszerzanie wolności pisarskiej.

W tym okresie ukazało się wiele znacz†cych utworów poetyckich i

prozatorskich, m.in. Tadeusza Różewicza, Wisławy Szymborskiej, Ewy

Lipskiej, Jana Twardowskiego, Jarosława Iwaszkiewicza ("Podróże do Włoch",

"Petersburg", "Podróże do Polski"), Andrzeja Kuźniewicza ("Lekcja martwego

języka", "Witraż", "Mieszaniny obyczajowe"), Juliana Stryjkowskiego

("Przybysz z Narbony"), Jerzego Krzysztonia ("Obłęd"), Włodzimierza

Odojewskiego ("Zasypie wszystko, zawieje..."), Tadeusza Nowaka, Juliana

Kawalca, Józefa Łozińskiego.

Niektórzy przedstawiciele literatury współczesnej

WŁADYSŁAW BRONIEWSKI

- "Żołnierz polski" - synteza losów narodu w okresie II wojny;

- nastroje i uczucia przedstawiane za pomocą obrazów;

- "Ballady i romanse" - tragiczne losy małej Żydówki;

LEOPOLD STAFF

- "Pierwsza przechadzka" - wiersz napisany po zbombardowaniu Warszawy;

- poeta pełen optymizmu, głosz†cy pochwałę życia;

KONSTANTY ILDEFONS GAŁCZYŃSKI - "Pieśń o żołnierzach z Westerplatte" KRZYSZTOF KAMIL BACZYĄSKI (1921-1944)

- wyraża tragiczne przeżycia swojego pokolenia;

- szanse ocalenia człowieka upatruje w postawie patriotycznej,

heroizmie i humanizmie;

- "Rodzicom" poeta patriota, nie lęka się śmierci - zapewnia, że wytrwa;

- "Pokolenia" - wypowiada się w imieniu wszystkich młodych ludzi, których

najpiękniejsze lata przypadły na "czas wielkiej próby". Przyroda

jesienią i trupy ludzkie. "Nas nauczono. Nie ma litości. (sumienia,

miłości, Trzeba zapomnieć...)".

- "Elegia o chłopcu polskim" - matka do syna poległego, który stał się

w młodym wieku uczestnikiem tragicznych wydarzeń wojennych;

- "Z głową na karabinie" - wspomina lata dziecięce; teraz przesypia

"czas wielkiej rzeźby z głową ciężką na karabinie". Kiedyś

"...się kochało wielkie sprawy głupią miłością".

ROMAN BRATNY

- "Kolumbowie - rocznik 20"

ZOFIA NAŁKOWSKA (Komisja do Badania Zbrodni Hitlerowskich)

- "Medaliony"

TADEUSZ BOROWSKI

- "Opowiadania":

- "Pożegnanie z Marią" - to nie bohaterska walka z okupantem, ale interesy,

walka o jak najlepszy (...) byt;

- "U nas w Auschwitzu" - próba "dostosowania" się do okoliczności

i życia obozowego;

- "Ludzie którzy szli" - starsi więźniowie grają w piłkę, a obok gazują

tysiące ludzi;

- "Proszę państwa do gazu"

MIRON BIAŁOSZEWSKI

- "Pamiętnik z powstania warszawskiego" - bohater zbiorowy

JERZY ANDRZEJEWSKI

- "Popiół i diament" - walka PPR z AK

TADEUSZ RÓŻEWICZ

- poeta moralista, najbardziej przeraża go brutalne zobojętnienie na

losy innych ludzi;

- "Ocalony" - "Mam dwadzieścia cztery lata / ocalałem / prowadzony na rzeź;

w obliczu wojny utraciły sens dotychczas funkcjonujące pojęcia etyczne.

Cnota, występek, prawda i kłamstwo, męstwo i tchórzostwo okazały się

pustymi wyrazami;

- "Krzyczałem w nocy" - podmiot liryczny wyznaje, że umarli wciąż stoją

przed jego oczyma;

- dramat "Kartoteka" - człowiek w kilku rolach, dyrektor operetki,

maturzysta, polski partyzant, jego wiek zmienia się, ma wiele imion;

pokój jest jakby na ulicy. Jest bierny, Chór Starców wzywa go, aby coś

zrobił, aby posuwał akcję naprzód. Spotyka Niemkę, Nauczyciela,

Dziennikarza. Nie wie, jaki ma cel w życiu, jakie są jego poglądy

polityczne, czy wierzy w zbawienie. Ukazany został w utworze

przeciętny, współczesny Polak.

SŁAWOMIR MROŻEK

- "Tango" - dramat idei; dekoracje przedstawiają świat pomylenia,

przypadkowości, niechlujstwa; od czasu śmierci dziadka stoi katafalk,

kołyska 25 letniego Artura; brak zasad w stosunkach międzyludzkich

powoduje zaniknięcie wykroczeń;

CZESŁAW MIŁOSZ

- "Campo di Fiori" - poeta mówi o obojętności ludzi wobec bohaterstwa,

cudzego nieszczęścia, cierpienia czy śmierci. Na placu Campo di Fiori

przed wiekami został stracony Giordano Bruno. Mimo egzekucji życie

w mieście toczyło się normalnie. Podobnie w Warszawie w czasie okupacji;

- "Piosenka o końcu świata" - czytelnik obserwuje pogodzenie się podmiotu

lirycznego z faktem, że oto koniec świata "staje się już". Oczekiwany

kataklizm nie nadchodzi. Staruszek mówi, że świat kończy się dla

każdego innego dnia, każdego dnia ktoś umiera, a spokój i pogodę życia

osiągnie ten, kto uświadomi sobie konieczność śmierci;

ALBERT CAMUS (1913-1960)

- powieść "Obcy"; dramat "Kaligula"; esej "Mit Syzyfa";

- powieść "Dżuma"(1947); dramat "Stan oblężenia"; esej "Człowiek

zbuntowany";

ERNEST HEMINGWAY (1898-1961)

- nowy styl; prosty, dąży do lapidarności wypowiedzi, potoczne słownictwo,

ograniczony komentarz odautorski;

- "Pożegnanie z bronią" (1929), "Zielone wzgórza Afryki" (1930),

"Biedni i bogaci" (1937), "Komu bije dzwon" (1940),

"Stary człowiek i morze" (1954); nagroda Nobla;

MICHAŁ SZOŁOCHOW

- powieść "Cichy Don", opowiadanie "Los człowieka".

---