KSZTAŁTOWANIE OBSZARÓW POPRZEMYSŁOWYCH NA POTRZEBY TURYSTYKI

Wykład I 6.03.10

Dr inż. M. Dzięgiel

Turystyka dziedzictwa przemysłowego

Turystyka a przemysł

Czynniki wiążące:

1. Niskie i czyste zużycie paliwa niezbędnego do osiągnięcia celu podróży

2. Minimalne zużycie wody w obiektach gastronomicznych i noclegowych

3. Minimalny koszt energetyczny i emisje zanieczyszczeń związanych z budowa dróg oraz produkcja materiałów budowlanych niezbędnych do postawienia domków turystycznych oraz apartamentów na plaży - obiektów, mających być wykorzystywanych przez kilka tygodni w roku, które będą wymagały stałych nakładów energetycznych w ciągu całego roku

Wniosek -> eksploatacja dziedzictwa przemysłowego dla turystyki MUSI być objęta troska o racjonalne wykorzystanie zasobów energetycznych i innych naturalnych, które by ja umożliwiały

Dziedzictwo

1. majątek ruchomy lub nieruchomy, przejęty jako spadek, scheda, spuścizna oraz dobra kultury, nauki i sztuki pozostawione przez poprzednie pokolenia -> wszystko to, co dziedziczymy po naszych przodkach lub rodzicach

2. rzymskie patrimonium, czyli bogactwo, jakim dysponujemy, w tym przypadku kultury materialnej, umiejętności i stylów życia, pozostawione nam w spadku przez minione pokolenia, a także urządzenia, technologie, procesy produkcyjne obecnie wykorzystywane. Dziedzictwem jest także twórczość artystyczna, zainspirowana rozwojem przemysłu.

Dziedzictwo przemysłowe

1. namacalny efekt działania ludzkiego intelektu w ramach wykorzystania otaczającego nas środowiska dla poprawy ludzkiego bytu i zaspakajania wciąż nowych potrzeb

2. pamięć o wydarzeniach mających związek z działalnością przemysłowa, utrwalona w formie zapisów w stosowanych w danym czasie technologiach. Tę działalność stanowiły niejednokrotnie nawet wielkie katastrofy lub wydarzenia medialne. W ramach ich rekonstrukcji przywracana jest pamięć o ludziach, tragicznych bohaterach tych wydarzeń.

3. zabytki budownictwa przemysłowego i techniki, czyli wszelkie obiekty związane z działalnością produkcyjna, do których należą:

- kopalnie

- huty

- elektrownie

- różnorakie fabryki przemysłu maszynowego

- obiekty przemysłu przetwórczego (wiatraki, młyny, gorzelnie, browary, kuźnie)

- obiekty przemysłu papierniczego (papiernie, drukarnie)

- obiekty przemysłu włókienniczego

- obiekty przemysłu ceramicznego (fabryki ceramiki, cegielnie) itp.

- obiekty związane z transportem kolejowym (linie kolejowe z zespołami dworcowymi i infrastruktura kolejowa)

- obiekty związane z transportem rzecznym (kanały wodne, śluzy, zapory)

- obiekty związane z transportem morskim (stocznie, urządzenia portowe)

- obiekty związane z transportem lądowym (mosty, wiadukty, tamy lub urządzenia hydrotechniczne (kanały rzeczne))

Obiekty wymienione w pkt. 3 stanowią nieruchome dobra kultury.

Przykładowe przedmioty zainteresowania turystów krajowych i zagranicznych:

• Zabrze (Górny Śląsk) (szczególne miasto turystyki przemysłowej) -> kopalnie zabytkowe Królowa Luiza i Guido

• Tychy (Górny Śląsk) -> Browary Tyskie (nowoczesne)

• wszelkie oryginalne i skomplikowane maszyny

• wszelkie wytwory sztuki zarówno naiwnej jak i popularnej i wysokiej, dotyczącej przemysłu oraz krajobrazu -> nazwa dziedzictwo przemysłowe dla turystyki

Dziedzictwo przemysłowe -> starania o nieszkodliwy dla przyrody i sprawiedliwy wobec wszystkich uczestników charakter działalności przemysłowej

Składniki dziedzictwa przemysłowego

Pozostałości kultury przemysłowej o wartościach:

- historycznych

- technologicznych

- społecznych

- architektonicznych

- naukowych

Są to:

• budynki

• maszyny

• warsztaty

• fabryki

• kopalnie

• miejsca do przerobu i oczyszczania

• magazyny i składy

• miejsca wytwarzania, przesyłu i użycia energii

• transport wraz z całą infrastrukturą

• miejsca związane z działalnością społeczną związaną z przemysłem (np. mieszkalnictwo, praktyki religijne, edukacja)

Teren poprzemysłowy = obszar, na którym odbywała się produkcja przemysłowa

• Typ I (najwęższy) = tereny przeznaczone na procesy produkcyjne

• Typ II (pośredni) = tereny funkcji towarzyszących przemysłowi, czyli:

- ośrodki administracyjno-badawcze

- biura projektów

- zakładowe obiekty kultury, sportu, ochrony zdrowia, kształcenia zawodowego

- stacje towarowe

- centra logistyczne i telekomunikacyjne

- ujęcia wody i oczyszczalnie ścieków

- stacje energetyczne

- grupy zieleni izolacyjnej

- osiedla pracownicze

- tereny stref ochronnych

• Typ III (najszerszy) = strefa oddziaływania przemysłu:

- fizycznego (np. zanieczyszczenia)

- ekonomicznego (np. znaczny udział przemysłu w wytwarzaniu produktu danego obszaru)

- społecznego (np. dominacja robotników wśród zatrudnionych)

Generalnie -> Jeśli teren poprodukcyjny stanowi całość z obiektami o funkcjach towarzyszących (np. rezydencje fabrykantów, osiedla robotnicze i inna infrastruktura) o dużej wartości architektonicznej i historycznej, to cały ten kompleks tworzy dziedzictwo przemysłowe. Wówczas zwraca się uwagę na wartość urbanistyczną (układ przestrzenny), którą uznaje się za element dziedzictwa.

Archeologia przemysłowa = turystyka na terenach dawniej użytkowanych przez przemysł.

Funkcje:

*studiowanie, przegląd, inwentaryzacja i ochrona zabytków przemysłowych (jeśli obiekty mają wartości unikalne)

*pobudzanie rozwoju turystyki kulturowej (odkrywanie, eksponowanie i popularyzacja zabytków przemysłowych) (upowszechnianie walorów dziedzictwa przemysłowego)

Turystyka przemysłowa, poprzemysłowa i dziedzictwa

przemysłowego

Turystyka przemysłowa = turystyka obejmująca wszelką usługową działalność turystyczną odbywającą się w obiektach i budowlach przeznaczonych obecnie lub wcześniej do działalności produkcyjnej, a głównym celem tej turystyki jest możliwość zaprezentowania dziedzictwa kulturowego lub dokonań współczesnej techniki i promocja produktów.

Turystyka przemysłowa dotyczy aktywności turystycznej na terenie działających zakładów przemysłowych, związanej z poznaniem obecnych procesów produkcyjnych. Wykorzystuje działające budowle i linie technologiczne

Turystyka poprzemysłowa (turystyka na terenach poprzemysłowych) = turystyka obejmująca zwiedzanie budynków i zabytków techniki. Turystyka poprzemysłowa rozwija się na terenach, gdzie w przeszłości funkcjonował przemysł i pozostały jeszcze tam obiekty z nim związane (np. budynki fabryczne, wieże szybowe, hałdy pokopalniane). Ślady dawnej działalności istnieją tu tylko niejako przy okazji swej aktualnej podstawowej funkcji (np. uprawianie sportu, robienie zakupów, korzystanie z noclegu). Podkreślony jest tylko dawny charakter tego obszaru, a nie jest eksponowane tu dziedzictwo przemysłowe.

Przykłady:

• Silesia City Center w Katowicach na miejscu dawnej KWK Kleofas.

Zagospodarowanie: centrum handlowo-rozrywkowe

Pozostałości:

- 2 zachowane budynki

- szereg świadków w postaci wieży szybowej i innych fragmentów wyposażenia KWK

• Dolomity - Sportowa Dolina w Bytomiu - Miechowicach (wykorzystanie dawnego

wyrobiska dolomitu) -> kompleks sportowo-rekreacyjny

• hotel Sporting w Łodzi - zlokalizowany w dawnej fabryce włókienniczej

Turystyka dziedzictwa przemysłowego = dotyczy zwiedzania tych terenów, na których dziedzictwo stanowi podstawową atrakcję i głównym motywem wizyty danego obszaru jest poznanie tego dziedzictwa. Funkcję przemysłową zastąpiono tu funkcją kulturalną. Ogląda się tu obiekty, w których można prześledzić dawne procesy technologiczne, obejrzeć stare maszyny, a przede wszystkim poczuć atmosferę dawnego zakładu przemysłowego.

Przykłady:

• Skansen Królowa Luiza w Zabrzu -> pokaz maszyny parowej w szybie wyciągowym

oraz podnośników hydraulicznych do urabiania węgla kamiennego

• Galeria Elektrownia w Czeladzi

• Muzeum Fabryki na terenie dawnej Manufaktury w Łodzi

Może też zdarzyć się, że na danym obszarze istniał w przeszłości jakiś zakład przemysłowy, ale po zakończeniu jego działalności, teren został zrekultywowany lub zrestrukturyzowany w taki sposób, że zatarte zostały wszelkie ślady dawnej działalności. Na takim obszarze nie można mówić o rozwoju turystyki na terenach poprzemysłowych.

Analiza SWOT turystyki przemysłowej, poprzemysłowej i dziedzictwa

przemysłowego w Polsce

Mocne strony i szanse

• Bogactwo zasobów techniki i przemysłu w Polsce, obejmujących wiele obiektów unikatowych, wpisanych także na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO (potencjalne możliwości wykorzystania dla potrzeb turystyki)

• Ponadsezonowość turystyki przemysłowej

• Możliwość łączenia turystyki przemysłowej z innymi rodzajami turystyki (np. agroturystyka, turystyka miejska i kulturowa)

• Działanie lokalnych organizacji na rzecz zachowania zabytków techniki

• Moda na adaptacje obiektów poprzemysłowych do nowych celów (komercyjnych, kulturalnych, edukacyjnych, itp.)

• Powstawanie w coraz większej ilości muzeów techniki przemysłowej w Polsce

• Wzrost zainteresowania turystyka przemysłowa w świecie (możliwość zwiększenia turystyki przyjazdowej do Polski)

Słabe strony i zagrożenia

• Ogólna sytuacja dziedzictwa polskiej kultury technicznej

• Brak właściwej infrastruktury do realizacji funkcji turystycznej w obiektach poprzemysłowych, zabytkach techniki i przemysłu

• Zły stan zachowania obiektów poprzemysłowych, zabytków techniki i przemysłu

• Niewystarczająca ochrona konserwatorska zabytków techniki wpisanych do rejestru

• Brak rozwiązań prawnych umożliwiających ochronę zabytkowych obiektów i wyposażenia zakładów likwidowanych w ramach restrukturyzacji przemysłu

• Niska świadomość społeczna odnośnie wartości zabytków techniki i przemysłu, a co za tym idzie, niska świadomość potencjału turystycznego tych budynków

• Niska świadomość odnośnie możliwości wykorzystania turystycznego zabytków i obiektów techniki i przemysłu

• Brak zintegrowanych działań promocyjnych w dziedzinie turystyki przemysłowej w Polsce

• Niewielka liczba ofert turystycznych wykorzystujących zabytki techniki

• Mała dostępność turystyczna muzeów techniki i przemysłu w wyniku zbyt krótkiego okresu ich otwarcia i bardzo sztywnych ram funkcjonowania tych placówek

• Brak profesjonalnego produktu turystycznego w dziedzinie turystyki przemysłowej

• Częste wykorzystywanie obiektów poprzemysłowych jako magazynów lub ich ciągła eksploatacja mimo złego stanu technicznego

• Brak środków finansowych na remont i adaptacje obiektów poprzemysłowych

• Konkurencja profesjonalnie przygotowanego produktu turystycznego w dziedzinie turystyki przemysłowej w krajach sąsiednich (Czechy, Niemcy)

Kierunki działań na rzecz rozwoju turystyki dziedzictwa przemysłowego

Etapy rozwoju turystyki dziedzictwa przemysłowego:

1. Nowa prezentacja atrakcji kultury na obiektach poprzemysłowych (np. przekształcanie obiektów przemysłowych w ośrodki kulturalne - kina, teatry, miedzy innymi w Łodzi)

2. Kształtowanie produktu turystycznego jako produktu nowości na krajowym rynku turystycznym -> propozycje zwiedzania obiektów techniki w różnych dziedzinach gospodarki i budownictwa oraz architektury (dotychczas miały charakter sporadyczny)

Organizacje i instytucje wspierające rozwój turystyki dziedzictwa przemysłowego

1. Administracja rządowa (głównie Departament Turystyki Ministerstwa Gospodarki i Polska Organizacja Turystyczna (POT)):

1. Ośrodki zagraniczne:

- Polskie Ośrodki Informacji Turystycznej za granica

- Instytuty Kultury

- Wydziały Ekonomiczno-Handlowe przy ambasadach RP

- TICCIH (The International Committee for the Conservation of the Industrial Heritage) (1978) (promocja, zachowanie, ochrona, dokumentowanie, badanie i interpretacja dziedzictwa przemysłowego)

2. Samorząd terytorialny (głównie miejscowości z obiektami dziedzictwa przemysłowego)

3. Regionalne i lokalne organizacje turystyczne

4. Podmioty turystyczne oraz instytucje kultury wraz z ich zrzeszeniami zawodowymi

5. Media, których główna rola jest upowszechnianie wiedzy o tej formie uprawiania turystyki

6. Eksperci wspomagający badania i edukacje turystyczna

7. Społeczności lokalne

Główne dokumenty strategiczne ustalające plany i politykę turystyczną na poszczególnych szczeblach zarządzania

1. Strategia Lizbońska i inne strategie sektorowe Unii Europejskiej:

1. Strategia Rozwoju Kraju

2. Strategia rozwoju krajowego produktu turystycznego

3. Strategia rozwoju turystyki na lata 2007-13 (projekt)

4. Strategie sektorowe i programy rozwoju na szczeblu krajowym (kultura, transport, ochrona środowiska)

5. Plany działania Polskiej Organizacji Turystycznej (POT)

6. Strategia rozwoju turystyki województwa śląskiego na lata 2005-13 i inne strategie regionalne

7. Plany działania Śląskiej Organizacji Turystycznej

8. Strategie i programy rozwoju na szczeblu regionalnym i lokalnym (powiaty, gminy, miasta, związki gmin)

2. Międzynarodowy ośrodek dokumentacji i badan dziedzictwa przemysłowego dla turystyki w Zabrzu (pod patronatem Ministerstwa Gospodarki RP)

* Organizacje inicjujące powyższy ośrodek:

1. Światowa Organizacja Turystyczna (WTO) z siedziba w Madrycie

2. Górnośląska Wyższa Szkoła Handlowa (GWSH) w Katowicach (afiliowany członek SOT)

* Działania systemowe ośrodka:

1. Rewitalizacja miejscowości przemysłowych

2. Rozwój infrastruktury turystycznej i towarzyszącej

3. Redefiniowanie nowych produktów turystycznych

4. Rozwój marketingu turystyki dziedzictwa przemysłowego

5. Rozwój zasobów ludzkich

6. Stałe podnoszenie jakości i konkurencyjności usług i miejscowości

7. Rozwój innowacyjności w sektorze usług turystycznych i towarzyszących

8. Rozwój współpracy i partnerstwa publiczno-prywatnego i publiczno-społecznego

9. Monitoring rozwoju usług na obszarach poprzemysłowych

10. Wskazywanie praktycznych przykładów rozwoju turystyki dziedzictwa przemysłowego jako ośrodków regionalnego wzrostu gospodarczego

* Dzięki ośrodkowi powstała wielka szansa i wzmocnienie działań promocyjnych Polski oraz polskiej i śląskiej turystyki oraz, że ośrodek ten stanie się liderem działań turystycznych na rynku dziedzictwa przemysłowego, jako wyspecjalizowana międzynarodowa organizacja turystyczna działająca w Polsce.

Kryteria hierarchizacji obszarów poprzemysłowych do rewitalizacji

1. Kulturowe

Dobra duchowe:

• miejsca pamięci,

• grobowce, cmentarze

• obozy zagłady

• miejsca kultu religijnego

Dobra materialne:

• krajobrazy kulturowe

• układy urbanistyczne, ruralistyczne (wiejskie) i zespoły budowlane

• dzieła architektury i budownictwa (w tym obronnego)

• obiekty techniki (szczególnie kopalnie, huty, elektrownie i inne zakłady przemysłowe)

• parki, ogrody oraz inne formy zaprojektowanej zieleni

• wytwory techniki (szczególnie urządzenia, środki transportu oraz maszyny i narzędzia świadczące o kulturze materialnej) charakterystyczne dla starych i nowych form gospodarki oraz dokumentujące poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego

1. Środowiskowe

Wartości przyrody żywej i nieożywionej są wynikiem eksploatacji kopalin (interesujące odkrywki geologiczne) lub sukcesji naturalnej:

• krajobraz, flora i fauna dziko występująca oraz objęta ochrona gatunkowa

• siedliska przyrodnicze (twory przyrody żywej i nieożywionej)

• kopalne szczątki roślin i zwierząt

• zieleń miejska i wiejska

• zadrzewienia

Zagrożenia środowiska = wszystkie czynniki wpływające negatywnie na środowisko:

• zanieczyszczenie/skażenie wody, gleby lub ziemi

• stopień ryzyka środowiskowego lub zdrowotnego

1. Społeczne

Poziom:

• bezrobocia

• ubóstwa

• przestępczości

• wykształcenia i przedsiębiorczości mieszkańców

• Techniczne

Stan infrastruktury technicznej i budynków poprzemysłowych:

• stopień degradacji

• występowanie zagrożeń zawaleniem i ekologicznych

Stan wyrobisk pogórniczych, zwałowisk nadkładu i składowisk odpadów = występowanie zagrożeń spowodowane osunięciami skarp i zboczy wyrobisk, zwałowisk i składowisk, a także niezabezpieczonymi krawędziami wyrobisk itp.

3. Ekonomiczne

• dostępność funduszy na rewitalizacje

• koszty rewitalizacji (rekultywacji i zagospodarowania) terenu poprzemysłowego

• koszty utrzymania zrewitalizowanego obszaru i obiektów

• opłacalność inwestycji i okres zwrotu nakładów w przypadku przedsięwzięć komercyjnych

Zarys historii turystyki przemysłowej i poprzemysłowej

Średniowiecze

Żupy Królewskie w Wieliczce i Bochni mogli odwiedzać goście dworu królewskiego

XVIII/XIX w.

Maszyny parowe, kominy i kopalnie węgła kamiennego na Górnym Śląsku znalazły zainteresowanie wśród ludzi

XIX w.

3 muzea techniki na ziemiach polskich, przybliżające tematykę społeczeństwu

XX w.

Przyjmowanie grup turystycznych w istniejących przedsiębiorstwach przemysłowych przez oddziały PTTK (po II wojnie światowej, w okresie PRL)

• Lata 70./80.

• upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu głównie w Europie Zachodniej (miedzy innymi Manchester - jeden z największych ośrodków portowych i włókienniczych (kryzys gospodarczy))

• początek procesu restrukturyzacji przemysłu i rozwoju turystyki w oparciu o dziedzictwo przemysłowe

• 1982 r.

• powstał Park Dziedzictwa Miejskiego (Urban Heritage Park) w Manchester pierwszy w Wielkiej Brytanii. Obejmuje dawna dzielnice przemysłowa Castlefield -> impuls do masowego wykorzystania terenów poprzemysłowych na turystykę

• Lata 80./90.

W Polsce:

• upadek tradycyjnych gałęzi przemysłu - problem zagospodarowania terenów poprzemysłowych

• w Krakowie: etap przejściowy pomiędzy wyburzaniem dawnych obiektów przemysłowych a rewitalizacja i wykorzystaniem takich miejsc do turystyki

Początek XXI w.

• pilotażowy projekt Krakowskiego Szlaku Techniki (2006)

Produkty turystyki przemysłowej

1. Muzea techniki i przemysłu

2. Trasy podziemne

3. Kopalnie i huty

4. Skanseny, muzea przemysłu i techniki ludowej

5. Obiekty hydrotechniczne

6. Obiekty kolejnictwa

7. Porty morskie i śródlądowe

8. Stocznie

Zabytki techniki

Cechy charakterystyczne:

• zasadnicza rola w zakresie poznawania sił wytwórczych i rozwoju gospodarczego regionu

• wartość zabytków techniki zależy od stopnia zachowania, zagospodarowania oraz formy udostępnienia turystom

Grupy:

1. Muzea przemysłowe

2. Skanseny przemysłowe

3. Parki rozrywki i ciągi przemysłowe

Park rozrywki - jest tworzony wokół obiektów przemysłowych lub w ciągach przemysłowych, dając szerokie możliwości rozwoju turystyki przemysłowej.

Przykład: jazda na rowerze lub spływ kajakiem w otoczeniu obiektów może dostarczyć

niezapomnianych wrażeń, nieporównywalnych z innym obiektem niż przemysłowy.

Można tu skorzystać z wielorakich form turystyki i rekreacji:

- parki wodne

- bungie jumping

- cyklotrial (jazda terenowa rowerem)

- wspinaczka po budowlach

- paintball (rodzaj gry zespołowej, polegającej na prowadzeniu pozorowanej walki przy użyciu markerów, urządzeń zbliżonych kształtem i zasada działania do broni pneumatycznej, które za pomocą sprężonego powietrza, propanu lub dwutlenku węgla wyrzucają kulki wypełnione farba na bazie żelatyny spożywczej. Trafienie przeciwnika, podczas którego kulka rozbija się, pozostawiając kolorowy ślad (nazywany przez graczy splatem) na ciele, masce bądź markerze zawodnika, powoduje jego eliminacje z gry.) (akcja tej gry może odbywać się w

opuszczonych obiektach przemysłowych)

- uprawianie kajakarstwa i raftingu

- kluby nocne (dyskoteki)

- plany filmowe

- centra handlowe (możliwość zakupu przez turystów odpowiednich produktów związanych z danym regionem lub charakterem produkcji, czy technologii) (W centrach handlowych mogą odbywać się też koncerty muzyczne lub pokazy i wystawy zbiorów kolekcjonerskich, w ramach wzbudzenia jak największego zainteresowania turystów na obszarach poprzemysłowych. Mnoży się wiec atrakcje turystyczne na terenach przemysłowych i poprzemysłowych. Jest tu wieloaspektowe podejście do sprzedawania produktu (turystyki przemysłowej)) (Na terenie Górnego Śląska, a szczególnie na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego (GOP) przyjęto koncepcje wieloaspektowego podejścia do sprzedawania turystyki przemysłowej)

Turystyka przemysłowa GOP

GOP -> obszar o wielowiekowej tradycji przemysłowej związanej głównie z górnictwem i hutnictwem, a obecnie z pozostałościami w postaci zagospodarowanych turystycznie obiektów poprzemysłowych -> turystyka przemysłowa ma duże predyspozycje do pełnienia roli wizytówki turystycznej na terenie GOP.

Efekt działalności górniczej w GOP -> przeobrażenie krajobrazu w zapadliska i niecki osiadania oraz hałdy i zwały zawierające składniki łatwopalne oraz niebezpieczne dla zdrowia

Rekultywacja terenów pogórniczych -> dominująca rola w GOP. polega na usuwaniu lub zmniejszeniu zniszczeń w krajobrazie poprzemysłowym i redukowaniu szkodliwych procesów.

Metody rekultywacji:

• sadzenie roślinności właściwej dla danego miejsca w celu odtworzenia odpowiednich warunków biologicznych i zahamowania procesów erozyjnych

• zagospodarowanie terenu poprzez zabudowę

• tworzenie terenów rekreacyjnych (np. akwenów wodnych w dawnych nieckach eksploatacyjnych - np. w Dąbrowie Górniczej)

Przykłady rekultywacji w GOP:

• osiedla mieszkaniowe i boiska sportowe na dawnych nieużytkach poprzemysłowych w Rudzie Śląskiej

• gruntowna rekultywacja hałd i osadników, które obecnie porasta roślinność w zależności od materiału hałd, tworząc zespół przyrodniczo-krajobrazowy Żabie Doły

• ośrodek sportowy z całorocznym stokiem i wyciągiem narciarskim w aktualnie nieczynnych kamieniołomach dolomitu kruszconośnego

Transformacje polityczno-gospodarcze na przełomie lat 80./90.

-> wykorzystanie istniejącego potencjału turystycznego

-> liczne obiekty poprzemysłowe odpowiednio przystosowane do zwiedzania tworzą bardzo atrakcyjne produkty turystyczne

-> powstały liczne zabytki techniki na terenie GOP i całego województwa śląskiego.

Obiekty poprzemysłowe GOP = obiekty związane z górnictwem węgla kamiennego, kruszców, surowców skalnych oraz piasków podsadzkowych. Należą do nich: szyby i sztolnie kopalniane, muzea górnictwa, wieże ciśnień, maszyny parowe itp.

Najciekawsze podziemne obiekty poprzemysłowe GOP:

- skansen górniczy Królowa Luiza w Zabrzu

- skansen górniczy Guido w Zabrzu

- zabytkowa kopalnia rud srebronośnych w Tarnowskich Górach

- sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach

- sztolnia ćwiczebna w Wodzisławiu Śląskim

HISTORIA PRZEMYSŁU NA GÓRNYM ŚLĄSKU

Województwo Śląskie

-> Największe skupisko zabytkowych obiektów przemysłowych w Polsce.

-> Stanowią one bogactwo regionu i oddają jego specyfikę, a także określają kulturową tożsamość

-> Ich unikatowość i autentyczność sprawia, że są integralna częścią europejskiego dziedzictwa kulturowego.

-> Burzliwy rozwój przemysłu na Górnym Śląsku trwał dwa wieki

Początki industrializacji na Górnym Śląsku

1. Czasy starożytne -> górnictwo kruszcowe, miedzy innymi srebra i ołowiu (Bytom, Tarnowskie Góry, Toszek) oraz górnictwo rudy darniowej _żelaza (rejon dolin rzecznych Liswarty, Małej Panwi, Stoły, Bierawki, Rudy oraz pasmo rudonośne Wieluń-Zawiercie).

2. Do XIV w. -> przetrwało kuźnictwo leśne, rozwijające się następnie w kuźnicę warsztatowe i nadrzeczne.

3. Cystersi, przybyli na Śląsk w XIII w. zajmowali się górnictwem i hutnictwem. Posiadali kuźnice w Trachach (gm. Sośnicowice) i Stanicach (gm. Pilchowice). Za sprawą cystersów rozwinęło się także hutnictwo szkła.

4. W połowie XVIII w. -> rozwój przemysłu w Europie przyniósł znaczne zmiany społeczno-ekonomiczne na Śląsku.

1. Ważnym etapem rozwoju przemysłu -> powołanie Wyższego Urzędu Górniczego z siedziba we Wrocławiu, na czele którego w 1779 r. stanął Wilhelm von Reden - dzięki niemu sprowadzono na Górny Śląsku nowe technologie, maszyny oraz wykwalifikowana kadrę - aktywizacja miejscowych feudałów, którzy dostrzegli w przemyśle szanse na pomnożenie majątków.

2. Potentaci przemysłowi: rody magnackie, miedzy innymi Donnersmarcków, Ballestremów, Schaffgotschów, Hochbergów i Hohenlohe. Więksi przemysłowcy pochodzenia mieszczańskiego -> tylko w przemyśle cynkowym, (np. Godula, Winckler).

3. Powstanie szybów kopalnianych, hałd i pieców hutniczych oraz nowych miast na terenach bogatych w surowce. W austriackiej części Śląska Bielsko - symbolem industrializacji. Powstawały tam przeważnie fabryki włókiennicze.

4. Rozwój przemysłu -> rozbudowa infrastruktury, aby sprostać potrzebom rozwijającego się transportu surowców i gotowych wyrobów. Powstawały nowe trasy i dworce kolejowe.

1. Przez cały XX w. -> hutnictwo na Śląsku pod względem rozwoju technologicznego w czołówce europejskiej.

1. Górnictwo, integralnie związane z hutnictwem ulegało znaczącym przeobrażeniom, miedzy innymi na skutek rozwoju techniki wydobycia węgla

2. Koncentracja XIX-wiecznego przemysłu i kierunki panujące w gospodarce polskiej po 1945 r. -> pod koniec XX w. funkcjonowało wiele historycznych zakładów posiadających zabytkowe maszyny, urządzenia i całe ciągi technologiczne.

3. Zachodzące obecnie procesy restrukturyzacji przemysłu, rozpoczęte w latach 90-tych XX w. zmiany własnościowe i likwidacja dotychczas funkcjonujących zakładów - proces ich dewastacji - złomowanie historycznych maszyn oraz wyburzanie budynków.

1. Istnieje szansa zachowania przynajmniej części dziedzictwa przemysłowego poprzez jego adaptacje do nowych funkcji, np. Browar Mokrskich w Katowicach-Szopienicach, Szyb Wilson w Katowicach-Janowie.

2. Zabytki techniki mają niebagatelny potencjał turystyczny, pod warunkiem przeprowadzenia ich rewaloryzacji i przystosowania do celów edukacyjnych, rekreacyjnych i kulturotwórczych.

3. Górnictwo (baza paliwowa dla pozostałych gałęzi przemysłu) -> największa reprezentacja wśród zabytków techniki na Górnym Śląsku. Koniec XVIII w. - lata 70. XX w. -> intensywny rozwój górnictwa. Szczególnie cenne z racji wieku oraz z punktu widzenia architektury i techniki obiekty powstałe w drugiej połowie XIX w. oraz w początkach XX w., miedzy innymi:

• Kopalnia Rud Srebronośnych i Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach

• KWK Królowa Luiza i Guido oraz Pstrowski w Zabrzu - Mikulczycach

• KWK Saturn w Czeladzi

• Szyb Pułaski KWK Wieczorek w Katowicach - Szopienicach

• Szyb Elżbieta KWK Polska w Chorzowie

4. Hutnictwo -> druga, silnie rozwinięta branża.

1. 1796 - budowa wielkiego pieca w Królewskiej Odlewni żeliwa w Gliwicach (obecnie GZUT S.A.) (John Baildon - współautor) -> rozwój hutnictwa.

2. Królewska Huta w Chorzowie (fundowana przez króla pruskiego)

3. XIX w. - prywatne huty żelaza, w sąsiedztwie których znajdowały się KWK. Zabytki hutnicze - liczne, posiadające wartości historyczne, czy artystyczne, miedzy innymi:

• Zabudowania dawnej huty cynku Uthemann na terenie dzisiejszej Huty Metali Nieżelaznych w Katowicach - Szopienicach

• Huta Baildon w Katowicach

• Zespół zabudowań walcowni cynku w Zakładach Metalowych Silesia w Świętochłowicach- Lipinach

• Wieża wsadowa Gichta huty Waleska w Palowicach (Rybnik)

• Wieża wyciągowa do wsadu wielkopiecowego w Porębie (pow. zawierciański)

• Huta Klemens i Teresa w Ustroniu

• Huta Bankowa w Dąbrowie Górniczej

• Huta Częstochowa w Częstochowie

1. Rozwój przemysłu _ powstawanie inwestycji pomocniczych:

1. Kanał Kłodnicki (1792) (najważniejszy) -> łączył zabrzańskie kopalnie z Królewska Odlewnia żeliwa w Gliwicach i poprzez Odrę z innymi terenami państwa pruskiego. Aktualnie czytelne są w terenie fragmenty kanału i urządzenia hydrotechniczne.

2. Kanał Gliwicki (1933-40) - długość 40,6 km, jego największa śluza to Dzierżno

1. Druga połowa XIX w. - odpływ wód do wyrobisk górniczych wskutek eksploatacji górniczej - zanikanie wody w studniach przydomowych. Sytuacji sprzyjał stały wzrost liczby ludności - poszukiwania wiertnicze - znalezienie zasobów wody w okolicach wsi Zawada -> powstanie Zakładu Produkcji Wody Zawada w Karchowicach. Inne najważniejsze zabytkowe zespoły to:

• Zakład Produkcji Wody Staszic w Tarnowskich Górach

• Zakłady Wodociągów i Kanalizacji w Raciborzu

• Oczyszczalnia ścieków w Bytomiu

• Żelbetowa zapora wodna i hydroelektrownia w Porąbce (1928-37)

• Urządzenia hydrotechniczne w dawnej fabryce tektury w Czańcu (gm. Porąbka)

1. Wieże ciśnień (w dużej ilości, z racji nowatorstwa konstrukcyjnego, formy i detalu architektonicznego) - najważniejsze rodzaje:

• kominowo-wodna -> szpital kliniczny w Zabrzu (projekt - A. Hartmann))

• wodna -> ul. Korczaka w Katowicach (projekt - G. i E. Zillemann, 1912)

• wodna -> Katowice - Giszowiec

• liczne wieże wodne w Rybniku, Gliwicach i Świętochłowicach.

1. XIX w. - gwałtowny rozwój sieci kolejowej:

1. 1846 r. - uruchomienie linii kolejowej Mysłowice-Wrocław,

2. 1855 r. - linia Bohumin - Oświęcim,

3. 1859 r. - odgałęzienie linii kolei warszawsko-wiedenskiej -> wybudowano dworce kolejowe, miedzy innymi w Bielsku-Białej, Katowicach, Rybniku-Paruszowcu, Sosnowcu-Maczkach i Zawierciu.

4. Koleje wąskotorowe, głównie na trasach: Tarnowskie Góry-Rudy, Bytom-Karb -Chorzów, Bytom-Miasteczko Śląskie. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne budynki, torowiska oraz tabor, a wieloma z nich opiekują się powstające muzea i skanseny.

1. XIX w. - rozwój przemysłu włókienniczego, szczególnie w Bielsku-Białej, Częstochowie i Sosnowcu -> liczne przędzalnie, tkalnie, farbiarnie. Najważniejsze zakłady:

1. Bielsko Biała:

• fabryka Adolfa Mänhardta

• fabryka sukiennicza Franza Vogta (obecnie Urząd Miejski)

• tkalnia Fryderyka Tyslovitza

• fabryka sukna Büttnera (obecnie Muzeum Przemysłu i Techniki Włókienniczej)

• Częstochowa:

• Zakłady Przemysłu Wełnianego Elanex w Częstochowie

3. Sosnowiec:

• Przędzalnia Czesankowa Politex

1. Zespół radiostacji w Gliwicach (1933) - unikatowym w skali Europy zabytkiem techniki łączności

2. Przemysł drzewny i papierniczy:

• Zakłady Przemysłu Zapałczanego w Częstochowie (1880-82, z czynną linią technologiczną z lat 30-tych XX w.)

• Żywieckie Zakłady Papiernicze Solali w Żywcu

• fabryka tektury w Czańcu (gm. Porąbka)

1. Cenne obiekty przemysłu i techniki:

• zespół zabudowań dawnej cementowni Grodziec w Będzinie (1856)

• cementownia w Jaworznie-Szczakowej

• wapienniki w Mikołowie - Mokrem, Tarnowskich Górach i Sosnowcu.

1. Zabytki przemysłu energetycznego - najważniejsze:

• elektrownia Szombierki i Miechowice w Bytomiu

• elektrownia na terenie KWK Anna w Pszowie k/Wodzisławia Śląskiego.

1. Browary i przemysł spirytusowy:

• browar zamkowy w Raciborzu (najstarszy, bo ju_ z XVI w.)

• browar w Tychach (największy)

• browar w Cieszynie

• browar Mokrskich w Katowicach - Szopienicach

• browar w Żywcu (połowa XIX w., założony przez Albrechta Fryderyka Habsburga)

• gorzelnie (usytuowane głównie na terenach założeń pałacowo-(lub dworsko-)- parkowych i folwarcznych, głównie w Simoradzu (gm. Dębowiec, pow. cieszyński), Świbiu (gm. Wielowieś, pow. gliwicki), Kochcicach (gm. Kochanowice, pow. lubliniecki)

• dawna winiarnia w Raciborzu (1872)

• fabryka rumu i likierów Arnolda Grossa w Bielsku-Białej (1854)

1. Inne ważne zabytki:

• mennica w Cieszynie (1719)

• Porcelana Śląska S.A. w Katowicach-Bogucicach(1920)(od 1929 r. jako Giesche Fabryka Porcelany S.A.)

• fabryka fajek we wsi Zborowskie (gm. Ciasna, pow. lubliniecki) (1753)

1. Przykłady przemysłu wiejskiego:

• młyny (Kluczno, gm. Przystajń, pow. kłobucki)

• spichlerze (Hadra, gm. Herby, pow. lubliniecki)

• kuźnie (Milówka, pow. żywiecki), wiatraki (Grzawa, gm. Miedzna, pow. pszczyński)

• pstrągarnia w Złotym Potoku, na rzece Wiercicy (1881) (pierwsza w Europie nizinna hodowla pstrąga)

Wykład II 24.04.10

SZLAK ZABYTKÓW TECHNIKI NA GÓRNYM ŚLĄSKU

Szlak Zabytków Techniki (SZT) = tematyczny, samochodowy szlak turystyczny o zasięgu regionalnym, obejmujący obiekty związane z dziedzictwem przemysłowym województwa śląskiego. Powstał w październiku 2006 r. SZT tworzą 32 obiekty związane z tradycją górniczą i hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, produkcją wody oraz przemysłem spożywczym.

Intencja autorów projektu → zbudowanie, w oparciu o najważniejsze i najciekawsze pod względem walorów historycznych i architektonicznych obiekty poprzemysłowe w regionie, markowego produktu turystycznego. Docelowo Szlak Zabytków Techniki ma stać się najbardziej interesującą trasą turystyki industrialnej w kraju i jako jeden z głównych markowych produktów turystycznych województwa śląskiego charakteryzować region na turystycznej mapie Polski i Europy.

Cel przygotowania SZT = SZT powstał w wyniku połączenia kilkudziesięciu obiektów. Oddaje specyfikę regionu, stanowiącą jego bogactwo i podstawę tożsamości. Może być unikalną propozycją sprzedaży województwa śląskiego na rynku regionalnych ofert turystycznych. Przygotowany SZT jest pomysłem na promocję Regionu. W założeniu ma być produktem integrującym i aktywizującym województwo śląskie.

Rola SZT jako oferty regionalnej:

● odzwierciedlanie przejawów tradycyjnej kultury regionu oraz stwarzanie możliwości korzystania z nich turystom odwiedzającym województwo

● bazowanie na produktach i świadczeniach regionalnych, dających się łatwo odróżnić i zidentyfikować

● obejmowanie nie tylko przeszłości regionu i jego tradycji, lecz również jego współczesnego oblicza, przemian i charakteru

● umożliwianie zachowania i wykorzystania obiektów często unikalnych na skalę światową

Realizatorzy projektu SZT:

• Wydział Promocji Regionu, Turystyki i Sportu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego

• Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego w Katowicach

• Śląska Organizacja Turystyczna

Lista obiektów SZT




2. Katowice:

● Galeria Szyb Wilson

● Osiedle Nikiszowiec

● Osiedle Giszowiec

● Fabryka Porcelany Porcelana Śląska

3. Mysłowice:

● Centralne Muzeum Pożarnictwa

4. Sosnowiec:

● Dworzec PKP

5. Tychy:

● Tyskie Muzeum Piwowarstwa

6. Ruda Śląska:

● Dworzec PKP Ruda Śląska - Chebzie

● Kolonia Robotnicza Ficinus w Rudzie Śląskiej - Wirek

7. Bytom:

● Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

8. Radzionków:

● Muzeum Chleba

9. Tarnowskie Góry:

● Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych

● Sztolnia Czarnego Pstrąga

10. Łaziska Górne:

● Muzeum Energetyki

11. Zabrze:

● Muzeum Górnictwa Węglowego

● Skansen Górniczy Królowa Luiza

● Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido

● Szyb Maciej

12. Gliwice:

● Radiostacja Gliwicka

● Muzeum Odlewnictwa Artystycznego

● Muzeum Techniki Sanitarnej

13. Rybnik:

● Zabytkowa Kopalnia Ignacy

14. Rudy Raciborskie:

● Zabytkowa Stacja Kolei Wąskotorowej

15. Pszczyna:

● Muzeum Prasy Śląskiej

16. Bielsko Biała:

● Dworzec PKP w Bielsku-Białej

● Muzeum Techniki i Włókiennictwa

17. Żywiec:

● Browar Żywiec i Muzeum Browaru

18. Ustroń:

● Muzeum Ustrońskie im. Jana Jarockiego

19. Częstochowa:

● Muzeum Górnictwa Rud żelaza

● Muzeum Historii Kolei

● Muzeum Produkcji Zapałek

20. Karchowice:

● Zabytkowa Stacja Wodociągowa Zawada




Charakterystyka zabytków techniki uwzględnionych na szlaku

Zabrze

• Muzeum Górnictwa Węglowego

• Skansen Górniczy Królowa Luiza

• Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido

• Szyb Maciej

Muzeum Górnictwa Węglowego

● Lokalizacja → w zabytkowym gmachu dawnego Starostwa Powiatowego z 1874 r.

● Jedyne w Polsce muzeum z bogatymi zbiorami z zakresu historii górnictwa, techniki górniczej, kultury górniczej, piśmiennictwa i prasy górniczej. Jego oddział - Skansen Górniczy Królowa Luiza.

● Powołane w 1981 r. i przejęło zbiory Związkowego Muzeum Górnictwa w Sosnowcu (istniejącego w latach 1948-72) oraz część kolekcji górniczej Muzeum Miejskiego w Zabrzu.

● Zasadnicza część kolekcji → muzealia techniczne reprezentujące różne działy górnictwa, archiwalia (z unikatową kolekcją XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych) oraz zbiory geologiczne i etnograficzne

Skansen Górniczy Królowa Luiza

Część nadziemna:

● Wieża szybu Carnall

● Czynna parowa maszyna wyciągowa (1915) (najcenniejszy zabytek w nadziemnej części skansenu - wyprodukowana w hucie Prinz Rudolf w Dülmen. Urządzenie to, o mocy 2 tys. KM, obsługiwało szyb o głębokości 503 m. Silnik wyciągu ma dwa cylindry o średnicy około 1 m oraz tarczę cierną Koepego o średnicy 6 m.)

● W budynku nadszybia można oglądać ponadto:

- warsztat szybowy

- oddziałową stację ratowniczą

- ekspozycję urządzeń szybowych i łączności sygnalizacyjnej

Część podziemna - na głębokości 35 m:

● labirynt chodników i wyrobisk długości 1560 m

● czynne urządzenia do urobku węgla

● kolejka podziemna

● Powstanie KWK Królowa Luiza - koniec XVIII w. (z racji zapotrzebowania na węgiel kamienny → początek poszukiwań złóŜ tego surowca energetycznego (1790)

● Po II wojnie światowej kopalnia otrzymała nazwę Zabrze

● 1973 r. - kopalnia Zabrze- Zachód zaprzestała wydobycia

● 1993 r. - zabudowania kopalni Zabrze- Zachód wpisane do rejestru zabytków województwa katowickiego

● 1993 r. - Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu utworzyło Skansen Górniczy Królowa Luiza.

Zabytkowa Kopalnia Węgla Kamiennego Guido

● 1855 r. - powstanie KWK Guido

● Jest to unikatowy w skali europejskiej fragment kopalni

● 1982 r. - utworzenie skansenu górniczego.

● Szybem Kolejowy odbywa się zjazd do poziomów na głębokość 170 m i 320 m, gdzie w zachowanych wyrobiskach, chodnikach i komorach wyeksponowano narzędzia i maszyny górnicze.

Poziom 170

● W podziemiach jest także Poziom Sztuki (kino, galeria, teatr, prezentacje multimedialne)

Poziom 320

Szyb Maciej

● Powstał na początku XX w. (od 1994 r. działa jako głębinowe ujęcie wody pitnej). Był jednym z szybów KWK Concordia (potem Pstrowski) w Zabrzu. Głębiony został w latach 1905-15, a jego głębokość wynosiła 198 m.

● Z biegiem lat zanikła eksploatacja pokładów węgla w pobliżu szybu, a w latach 80-tych XX w. rozważano jego likwidację.

● 1991 r. - rejon szybu Maciej przeszedł w zarząd prywatnego Przedsiębiorstwa Górniczego DEMEX sp. z o.o., które wystąpiło z inicjatywą przekształcenia szybu w studnię głębinową i zachowania historycznych obiektów i urządzeń.

● 1993 r. - ostateczna likwidacja szybu i przekształcenie go w studnię

● Obiekty zabytkowe szybu:

- szyb Maciej z głębinowym ujęciem wody pitnej

- budynek nadszybia oraz wieża wyciągowa

- budynek maszyny wyciągowej

- maszyna wyciągowa elektryczna dwubębnowa Siemens-Schuckertwerke

- budynek rozdzielni

Na uwagę zasługuje możliwość zapoznania się z problematyką transportu pionowego w górnictwie. Istnieje możliwość wejścia na wieżę wyciągową i podziwiania z niej panorama okolicy.

Rybnik

• Zabytkowa Kopalnia Ignacy

• Szyb Kościuszko

• Szyb Głowacki

• Dawna wieża ciśnień (obecnie widokowa)

Zespół zabudowań dawnej kopalni Hoym (Ignacy) z szybami Głowacki i Kościuszko, dwiema czynnymi maszynami wyciągowymi z lat 1900 i 1920 i budynkami pomocniczymi.

● Powstanie - 1792 r. (Karol von Hoym, pruski minister prowincji śląskiej zlecił badania geologiczne okolicy, w ramach znalezienia złóż węgla kamiennego)

● Początek XIX w. - wydrążenie szybu Oppurg (obecnie Głowacki)

● XIX/XX w. - wydrążenie szybu Grundmann (obecnie Kościuszko)

● Po I wojnie światowej KWK przeszła na własność Skarbu Państwa i w 1936 r. nazwę zakładu zmieniono na Ignacy, na cześć prezydenta RP Ignacego Mościckiego.

● Obecnie szyby kopalni pełnią funkcje wentylacyjne.

● Na terenie kopalni zachowały się dwie parowe maszyny wyciągowe: szybu Głowacki z 1900 r. i szybu Kościuszko z 1920 r.

● Od 1999 r. działa Stowarzyszenie Zabytkowej Kopalni Ignacy, które przyczyniło się do przekształcenia zakładu przemysłowego w atrakcję turystyczną

● Wieża ciśnień obecnie przekształcona w widokową dla zwiedzających

● Wyrobiska podziemne aktualnie niedostępne dla turystów z powodu zagrożeń wodnych

Bezpośrednie przyczyny likwidacji kopalń węgla kamiennego:

● Zakończenie eksploatacji złoża

● Niska jakość węgla

● Niekorzystne gospodarczo warunki geologiczne

● Cienka miąższość pokładów węgla

● Zbyt duża głębokość zalegania

● Niekorzystne warunki hydrogeologiczne

● Zbyt duża liczba uskoków

● Nadmierne skłonności do tąpań i zawałów

Katowice

• Galeria Szyb Wilson

• Osiedle Nikiszowiec

• Osiedle Giszowiec

• Fabryka Porcelany Porcelana Śląska

Galeria Szyb Wilson

Jest to budynek cechowni i łaźni dawnego szybu Richthofen (Wilson) kopalni Giesche (Wieczorek) z 1918 r. (proj. bracia Zillmannowie) (dzielnica Nikiszowiec). Po likwidacji zaadaptowany przez firmę Pro Inwest na galerię sztuki nowoczesnej.

● Szyb Wilson (I i II) - częścią kopalni Wieczorek (1826)

● 1864 r. - wydrążenie szybu (w 1890 r. głębokość sięgała 476 m)

● 1899 r. - powstanie zakładu przeróbczego Wilson, z dwiema sortowniami.

● 1997 r. - zaprzestanie wydobycia węgla w tym rejonie.

● 1998 r. - pomieszczenia budynków nadszybia zaadaptowane do celów ekspozycyjnych i biurowych → swoją siedzibę ma tam Galeria Szyb Wilson (2001), goszcząca wystawy między innymi Lecha Kołodziejczyka, Jana de Weryhy - Wysoczańskiego i Galerii Bezdomnej

Główne cele galerii → promowanie młodych, odważnych artystów malarzy, grafików, fotografików i performerów

Osiedle Nikiszowiec

Unikatowy, przykład osiedla robotniczego wybudowany dla pracowników Towarzystwa Górniczego Spadkobiercy Jerzego von Giesche w latach 1908-15 i 1920-24, (proj. braci Georga i Emilla Zillmannów z Charlottenburga)

● Powstanie - lata 1908-12 (proj. braci Zillmannów)

● Cel → dla robotników KWK Giesche (obecnie Wieczorek)

Osiedle tworzy 9 zwartych kwartałów budynków, połączonych charakterystycznymi przewiązkami wraz z kościołem parafialnym św. Anny (1927).

● Usytuowanie - w pobliżu szybu Nikisz (obecnie Poniatowski), od którego wzięło nazwę.

● Osiedle stanowi tło wielu filmów o Górnym Śląsku

Osiedle Giszowiec

Unikatowa w skali europejskiej kolonia górnicza powstała w latach 1906-10 dla pracowników Towarzystwa Górniczego Spadkobiercy Jerzego von Giesche (proj. braci Zillmannów) i dla robotników KWK Giesche (obecnie Wieczorek). Jest na ziemiach polskich prekursorską realizacją idei angielskiego miasta ogrodu. Częściowo wyburzona w latach 70-tych XX w., a zachowała się część osiedla ze zróżnicowanymi architektonicznie domami mieszkalnymi, oraz również dawna karczma, nadleśnictwo, szkoły i sklepy. Jedno-, dwu- i czterorodzinne domy dla robotników i urzędników wzorowano na chałupach wiejskich, angielskich cottage'ach i architekturze małomiasteczkowej. Wszystkie domy w Giszowcu są niskie, wolno stojące, o zróżnicowanych bryłach, nakrytych spadzistymi dachami, otoczone ogródkami

Na terenie osiedla znajdowały się: piece chlebowe, pralnia, łaźnia dla kobiet (mężczyźni kąpali się w kopalni), rzeźnia, komora celna, barak dla zakaźnie chorych i więzienie

Po 1975 r. - zburzono prawie dwie trzecie osiedla, wznosząc na miejscu małych domów bloki z wielkiej płyty

● W małym budynku Izby Śląskiej (Gawlikówka) - wystawa malarstwa i kuchnia

● W budynku głównym - starej karczmie (obecnie MDK) oglądać można salę widowiskową

Fabryka Porcelany Porcelana Śląska

● 1924 r. - powstanie fabryki, jako Fabryka Porcelany Giesche

● Prezentacja całego procesu technologicznego produkcji i zdobnictwa porcelany, łączącego zarówno technologie tradycyjne, znane już w XVIII w., jak i najnowocześniejsze

● Dostępne dla zwiedzających:

- galeria wyrobów historycznych i współczesnych

- salon fabryczny z wyrobami

Mysłowice

• Centralne Muzeum Pożarnictwa

Gromadzi głównie sprzęt pożarniczy obrazujący rozwój ochrony przeciwpożarowej w zakresie wyposażenia technicznego:

- unikalna kolekcja pojazdów pożarniczych z przełomu XIX/XX w.

- najstarsza w Polsce drewniana sikawka konna z 1717 r. z klasztoru Cystersów w Henrykowie (woj. dolnośląskie)

● 1975 r. - otwarcie placówki

● Pierwotna siedziba - w budynku dawnego niemieckiego więzienia.

● 1991 r. - przeniesienie zbiorów do nowej siedziby, gdzie znajdują się do dnia dzisiejszego.

● W muzeum można podziwiać zaaranżowaną ekspozycję wnętrza śląskiego domu.

Sosnowiec

• Dworzec PKP

Obiekt neoklasycystyczny dwukondygnacyjny - powstał w 1859 r. (Obecnie połączony z częścią współczesną z lat 70. XX w.). Ze względu na reprezentacyjny charakter i walory architektoniczne dworzec stanowi cenny przykład XIX-wiecznego gmachu Użyteczności publicznej.

● Zlokalizowany na trasie - odnodze kolei warszawsko-wiedeńskiej, łączącej Śląsk z Królestwem Polskim

● Wzorowany na budynku Dworca Wiedeńskiego w Warszawie projektu Henryka Marconiego

● Wzniesienie dworca → początek dynamicznego rozwoju miasta Sosnowca

Tychy

• Tyskie Muzeum Piwowarstwa

● 2004 r. - otwarcie muzeum

● Zlokalizowane - na terenie Tyskich Browarów Książęcych, w budynku dawnej kaplicy ewangelickiej (1820) i gruntownie przebudowanym w 1902 r.

● Wyposażenie:

- kolekcja butelek i kufli

- narzędzia bednarskie

- dębowe beczki

- podstawki (tzw. wafle)

- etykiety i kapsle

- dokumenty i fotografie związane z historią Tyskich Browarów Książęcych

● Aktualnie jest tam także nowoczesne kino trójwymiarowe i kioski multimedialne.

● 1629 r. - pierwsza wzmianka o tyskim browarze - z Urbarza państwa pszczyńskiego

● Przełom XIX/XX w. - największy browar w Europie

● Na terenie browaru - wiele budynków z przełomu XIX/XX w. (głównie słodownia, warzelnia, bednarnia ze stolarnią, kasyno, willa dyrektora)

● W budynku warzelni - wnętrze z lat 1915-17 z urządzeniami piwowarskimi firm Weigel i Neissen-Neuland oraz z majolikowymi kaflami wyprodukowanymi w Karlsruhe

● Można zwiedzać również funkcjonujący browar szlakiem powstawania piwa (Na zakończenie zwiedzania - degustacja)

● W okresie wakacyjnym organizowane jest nocne zwiedzanie browaru

Ruda Śląska

• Dworzec PKP Ruda Śląska - Chebzie

Zabytkowy budynek dworcowy - powstał w 1859 r., a rozbudowany w latach 1900-02 (budynek główny, poczta, administracja, warsztaty i zabudowania peronu)

● 1846 r. - uruchomienie linii kolejowej Mysłowice - Wrocław, przebiegającej przez Chebzie.

● 1859 r. - powstał pierwszy budynek dworca kolejowego, a następnie ekspedycja pocztowa, poczta i telegraf.

● Najciekawszy obiekt zespołu → jest wolno stojący budynek stacyjny, zlokalizowany równolegle do torów.

● Wygląd zewnętrzny obiektu:

- ceglana elewacja z odsłoniętą stalową (spawaną i nitowaną) konstrukcją

- elementy dekoracyjne wykonano z różnokolorowej cegły

- elewacja frontowa zdominowana jest przez duże okno doświetlające wnętrze poczekalni.

• Kolonia Robotnicza Ficinus w Rudzie Śląskiej - Wirek

● 1867 r. - utworzenie kolonii dla górników KWK Gottessegen (obecnie Pokój)

Unikatowy zespół 16 budynków zbudowanych z kamienia naturalnego (rzadkość na Górnym Śląsku). Domy są wolno stojące, ustawione kalenicowo wzdłuż drogi, dwukondygnacyjne, czterorodzinne, na planie prostokąta z późniejszymi dobudówkami. Wszystkie domy wykonano z piaskowca, a otwory okienne i drzwiowe ozdobiono ceglanym obramieniem (Za domami znajdowały się budynki gospodarcze i niewielkie pola uprawne)

● W ostatnich latach - gruntowna rewitalizacja zespołu wraz ze zmianą jej funkcji na pasaż usługowo-handlowy.

Bytom

• Górnośląskie Koleje Wąskotorowe

● Trasa turystyczna: Bytom - Tarnowskie Góry - Miasteczko Śląskie (23 km) to fragment dawnej sieci o długości 160 km. Jest to najstarsza na świecie czynna kolej wąskotorowa. Powstała w 1853 r.

● Lata 1954-57 - oddanie do użytku odcinków Tarnowskie Góry - Ruda i Karb - Chorzów (obecnego przebiegu kolejki)

● Bytom Karb Wąskotorowy - główna stacja kolejki, złożona z:

- budynku dworca z XIX w.

- wieży wodnej

- lokomotywowni

● Mijane atrakcje turystyczne:

- dawna Elektrownia Szombierki (1920)

- parowozownia Bytom Karb Wąskotorowa z zabytkowym taborem GKW

- wyrobiska dawnych kamieniołomów dolomitu w Suchej Górze

- Kopalnia Zabytkowa Rud Srebronośnych w Tarnowskich Górach

● Kursy w okresie wakacyjnym (VI-VIII), prędkość około 20 km/h

Radzionków

• Muzeum Chleba

● Powstanie - 2000 r.

● Cel → idea utworzenia miejsca, gdzie piekarze i cukiernicy mogliby gromadzić branżowe eksponaty i pamiątki

● Aktualnie: główną działalnością Muzeum → edukacja

● Kilka tysięcy eksponatów, głównie:

- maszyny, urządzenia i narzędzia piekarskie pochodzące z XIX i XX w.

- wyposażenie wnętrz mieszkalnych i usługowych

- dokumenty archiwalne, grafiki, pocztówki, fotografie i wiele innych

● Atrakcja Muzeum → możliwość własnoręcznego wypieku chleba przez zwiedzających

Tarnowskie Góry

• Zabytkowa Kopalnia Rud Srebronośnych

Jest to fragment kilkudziesięciokilometrowych podziemnych wyrobisk, chodników i sztolni odwadniających kopalnie rud ołowiu, srebra i cynku, działające od XV do początku XX w.

● Poprowadzona tu na głębokości ok. 40 m podziemna trasa turystyczna ma 1700 m długości (w tym 270-metrowy odcinek pokonywany łodziami) - na głębokości 40,5 m. Dostępne dla zwiedzających wyrobiska pochodzą z okresu XVI-XIX w. Trasa turystyczna biegnie chodnikami i komorami usytuowanymi pomiędzy szybami Anioł, Szczęść Boże i Żmija Podziemia wpisane na prestiżową Listę Pomników Historii

● W budynku nadszybia → ekspozycja muzealna, bar i sklepik z pamiątkami, a obok - skansen maszyn parowych

● Na obszarze dzisiejszych Tarnowskich Gór początki górnictwa kruszcowego już w średniowieczu,

● XVI w. - rozkwit górnictwa kruszcowego

● 1788 r. - na terenie ówczesnej Friedrich-Wilhelm Grube (kopalnia Fryderyk) uruchomiona została maszyna parowa, która była wykorzystywana do odprowadzania wody z wyrobisk

● Początek XX w. - złoża kruszców zaczęły się wyczerpywać → zaprzestano ich eksploatacji

● 1976 r. - staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Tarnogórskiej Zabytkową Kopalnię Rud Srebronośnych przekształcono w obiekt turystyczny. Sztolnia Czarnego Pstrąga

● Unikalny, 600-metrowy fragment XIX-wiecznej sztolni Fryderyk (późniejsza nazwa Kościuszko), 20-30 m pod powierzchnią terenu, odwadniającej tarnogórskie podziemia, który pokonuje się łodziami. Wody ze sztolni odprowadzane są do rzeki Dramy. Jest to najdłuższy podziemny przepływ łodziami w Polsce. Obiekt wpisany na prestiżową Listę Pomników Historii

● Sztolnia Czarnego Pstrąga została wykuta w skale dolomitowej w latach 1821-35. Nazwa sztolni pochodzi od ryb wpływających tam z rzeki, które przy ograniczonym świetle pracującym tam górnikom wydawały się czarne. Udostępniony turystom fragment sztolni znajduje się pomiędzy szybami Sylwester i Ewa. Sztolnię można zwiedzać już od 1957 r. - dzięki staraniom Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Tarnogórskiej.

Łaziska Górne

• Muzeum Energetyki

Jedyna na Śląsku ekspozycja z branży energetycznej, zlokalizowana na terenie Południowego Koncernu Energetycznego (PKE) S.A. Elektrowni Łaziska w budynku dawnej rozdzielni 60 kV (1926).

● Bogaty zbiór ciekawych eksponatów, do których należą głównie:

- agregaty

- maszyny

- urządzenia pomiarowe, teletechniczne, oświetleniowe

- dokumenty, fotografie, pamiątki (związane z historią Elektrowni Łaziska)

● Istnieje także możliwość zwiedzenia jednej z najnowocześniejszych w kraju elektrowni

● 2002 r. - powołano Polskie Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Energetyki, dzięki którego staraniom powstało Muzeum Energetyki.

Gliwice

• Radiostacja Gliwicka

● Zabytki techniki:

- wieża antenowa

- dawne studio nadawcze

● Obecnie - Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów, oddział w Gliwicach

● Miejsce hitlerowskiej prowokacji z dnia 31.08.1939, poprzedzającej wybuch II wojny światowej

Kompleks obiektów radiostacji wzniesiony w latach 1934-35 przez budowniczych niemieckich (firmę Lorenz przy współpracy m.in. firm Siemens i Telefunken). Najcenniejszy obiekt kompleksu - wieża telekomunikacyjna, najwyższa na świecie budowla tego typu (110,7 m), jako przestrzenna konstrukcja kratowa w całości z drewna modrzewiowego, a wszystkie połączenia wykonano na śruby i sworznie mosiężne

● Spośród kilku podobnych obiektów wykonanych w latach 30-tych XX w. przez konstruktorów niemieckich do dnia dzisiejszego przetrwała jedynie wieża w Gliwicach

● 2005 r. - Radiostacja Gliwicka stała się kolejnym oddziałem muzeum w Gliwicach i nosi nazwę Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów.

● Rola muzeum:

- ilustracja faktów historycznych związanych z wybuchem II wojny światowej

- prezentacja historii radia i nowoczesnej sztuki mediów

• Muzeum Odlewnictwa Artystycznego

● Jest to filia Muzeum w Gliwicach. Powstanie - 1991 r.

● Eksponaty:

- oryginalne odlewy artystyczne z brązu i Żeliwa z XIX i XX w. (tzw. galanteria)

- modele współczesnych pomników (kontynuacja przeszło 200-letnich tradycji odlewnictwa artystycznego)

● Lokalizacja → w hali dawnej Królewskiej Pruskiej Odlewni żeliwa założonej w 1796 r. (miejsce wzniesienia pierwszego w tej części Europy, wielkiego pieca opalanego koksem (1796), a obecnie na terenie Gliwickich Zakładów Urządzeń Technicznych S.A. (GZUT S.A.)

• Muzeum Techniki Sanitarnej

● Lokalizacja - w czynnej, nowoczesnej Centralnej Oczyszczalni Ścieków. W budynku byłej przepompowni z lat 1909-11

● Eksponaty - zabytkowe urządzenia techniki sanitarnej dotyczące dawnej technologii oczyszczania ścieków

● 1909 r. - pierwsza oczyszczalnia ścieków w Gliwicach

● Nowe obiekty (kratownia i stacja transformatorowa) wybudowane obok starej pompowni ścieków - zaprojektowane w stylu nawiązującym do pierwotnego obiektu

Rudy Raciborskie

• Zabytkowa Stacja Kolei Wąskotorowej

● Zespół stacyjny:

- Stacja i trzytorowa hala lokomotywowni kolei wąskotorowej na trasie Gliwice-Racibórz Płonia z lat 1897-1903

- wieża ciśnień

- parterowe budynki gospodarcze

- drewniana wiata

● Eksponaty:

- 8 lokomotyw

- kilkanaście wagonów.

● Stacja podlega Towarzystwu Służby Ochrony Zabytków Kolei Rybnik, które oferuje przejazdy pociągiem turystycznym na trasie Rudy - Stodoły - Rudy (8 km) lub drezyną w obrębie stacji

● 1899 r. - uruchomienie linii kolejki wąskotorowej z Gliwic do Rud Raciborskich

● Przełom 1900/01 - otwarcie odcinka Rudy Raciborskie - Paproć

● Lata 50. XX w. - największa frekwencja pasażerów w kolejce wąskotorowej (około 2 mln pasażerów rocznie) (potem sukcesywny spadek frekwencji wraz z rozwojem komunikacji autobusowej i samochodowej)

● 1993 r. - zawieszenie przewozów pasażerskich na trasie Gliwice - Rudy Raciborskie → systematyczna i regularna kradzież torowiska na tej trasie

● 1994 r. - fragment linii stał się własnością gminy Kuźnia Raciborska → początek powstawania skansenu. Kolejką opiekuje się Towarzystwo Służby Ochrony Zabytków Kolei.

● Obecnie - kursy pasażerskie kolejki na trasie Rudy Raciborskie - Paproć (podróż w obie strony trwa około godziny)

Pszczyna

• Muzeum Prasy Śląskiej

● Utworzenie muzeum - 1985 r.

● Lokalizacja - w kamieniczce z końca XVIII w.

● Eksponaty:

- zbiory dawnej prasy i maszyny drukarskie arkuszowe z przełomu XIX/XX w., z możliwością własnoręcznego odbicia pamiątkowego druku.

- kolekcja zabytkowych instrumentów muzycznych w Izbie u Telemanna przy muzeum

- dzieje prasy śląskiej od jej początków do 1939 r.

● 1805 r. - pierwsza drukarnia w miejscu muzeum (właściciel - Karol Beniamin Feistel z Nysy)

● 1843 r. - kolejny właściciel - burmistrz Pszczyny Chrystian Schemmel (wydawał pierwsze polskie czasopismo na Śląsku Tygodnik Polski Poświęcony Włościanom)

● Muzeum - jedną z najstarszych oficyn wydawniczych w województwie śląskim.

Bielsko Biała

• Dworzec PKP w Bielsku-Białej

Obiekt z lat 1889-90, zaprojektowany w stylu historyzmu przez Carla Schulza (Korpus główny ceglany, od strony peronów - wiata na Żeliwnych kolumnach)

● 1855 r. - uruchomienie linii kolejowej Bohumin - Oświęcim, biegnącej przez Bielsko (połączenie z Koleją Północną Cesarza Ferdynanda (Wiedeń - Lwów)

● 1860 r. - powstał pierwszy budynek dworca,

● Lata 1889-90 r. - wzniesienie aktualnego obiektu (decyzją Rady Miasta z 1887 r.), w stylu eklektycznym według projektu wiedeńskiego architekta Maxa Fabianiego i miejscowego architekta Karla Schultza.

● Architektura:

- trzy wyższe pawilony połączone mniejszymi łącznikami

- obiekt wzniesiony z cegły (cegła czerwona użyta do oblicowania ścian, cegła Żółta do detali architektonicznych - narożników, pilastrów, łuków nadokiennych, gzymsów)

- w hali głównej (w środkowym pawilonie) zachowana bogata ornamentalna polichromia (po 1890 r.)

● Na peronie 1A - kolekcja parowozów Muzeum Techniki i Włókiennictwa. Jest to ślad tradycji włókienniczych Bielska-Białej (śląskiego Manchesteru)

● Lokalizacja - w halach fabryki sukna braci Karola i Gustava Büttnerów (schyłek XIX w.)

● Eksponaty:

- maszyny włókiennicze (tkackie, przędzalnicze, farbiarskie, ciągi technologiczne do produkcji kapeluszy, kolekcja krosien)

- urządzenia poligraficzne

- sprzęt gospodarstwa domowego, TV, sportowy, pożarniczy, poligraficzny i fonograficzny

- przedmioty poświęcone historii lokalnych straży pożarnych i wodociągów

● 1979 r. - utworzenie muzeum

● 1996 r. - udostępnienie muzeum do zwiedzania

Żywiec

• Browar Żywiec i Muzeum Browaru

● Lokalizacja - dawne, wykute w litej skale, piwnice leżakowe.

● Struktura:

- dawny Browar Arcyksiążęcy z 1856 r.

- zachowana zabytkowa XIX-wieczna zabudowa

- częściowo historyczne wyposażenie (warzelnia z 1913 r., palarka do słodu, elementy słodowni klepiskowej)

- część współczesna, z jednymi z największych na świecie kadzi filtracyjnych

● Od 150 lat nieprzerwana produkcja piwa

● W 18 salach o łącznej powierzchni 1,6 tys. m² - unikalne eksponaty obrazujące wieloletnią historię, zarówno browarnictwa, jak też samego Browaru w Żywcu.

● Tradycje piwowarskie Żywca - już od czasów średniowiecza.

● 1268 r. - miasto wraz z prawem lokacyjnym otrzymało przywilej warzenia piwa (potwierdzony przez księcia oświęcimskiego Przemysława w 1448 r.)

● 1856 r. - założenie browaru przez Albrechta Fryderyka Habsburga (u źródeł wody u podnóża Skrzycznego)

● 1868 r. - browar zajmował pierwsze miejsce pośród 260 browarów galicyjskich

Ustroń

• Muzeum Ustrońskie im. Jana Jareckiego

● Jest to Muzeum Hutnictwa i Kuźnictwa (1986)

● Lokalizacja - zabytkowy budynek dyrekcji dawnej huty Klemens (istniejącej w latach 1772-1897), pochodzący z przełomu XVIII/XIX w.

● Przełom 1771/72 - pierwszy piec do wytopu żelaza

● Cel powstania muzeum - zachowanie tradycji hutniczych i kuźniczych w Ustroniu

● Eksponaty:

- techniczne (hutnicze, kuźnicze)

- zbiory kultury i sztuki ludowej regionu

- skansen przemysłowy i rolniczy

● XVIII w. - początek rozwoju hutnictwa w Ustroniu (z racji lokalnych złóż rud żelaza, zasobów drewna potrzebnego do produkcji węgla drzewnego oraz rzeki Wisły, której rwący nurt wykorzystywano do napędzania urządzeń hutniczych)

Częstochowa

• Muzeum Górnictwa Rud Żelaza

● Jest to najnowszy obiekt SZT (na prestiżowej liście najcenniejszych zabytków turystyki przemysłowej województwa śląskiego)

● Lokalizacja - park im. Stanisława Staszica, u podnóża klasztoru OO. Paulinów na Jasnej Górze

● 1377 r. - najstarszy dokument o wydobywaniu rud żelaza w Częstochowie (ślady dawnych kuźnic dymarskich - na zamkach w Olsztynie, Koziegłowach i Bobolicach)

● Okres XIV - XVI w. - znaczący rozwój górnictwa i hutnictwa rud żelaza w regionie częstochowskim

● Połowa XIX w. - wydobycie rud żelaza 50 tys. t/rok

● 1900 r. - wydobycie rud żelaza 180 tys. t/rok

● Okres 1945-82 - wydobycie rud żelaza 46 mln t/rok (82% krajowej eksploatacji)

● Lata 70. XX w. - decyzja władz państwowych o likwidacji górnictwa rud żelaza → stopniowe zamykanie kopalni tego surowca

● 30.06.1982 - wydobycie ostatniej tony rudy żelaza w kopalni Wręczyca

● 15.05.2008 - otwarcie muzeum

● Eksponaty:

- zrekonstruowane chodniki górnicze (cztery korytarze) z fragmentem ściany eksploatacyjnej

- lokomotywy z taborem górniczym i ładowarkami

- fragment klatki szybowej

- szybowskaz

- zestawy narzędzi i maszyn służących niegdyś do pracy górnikom

- oświetlenie podziemne

- wiertarki

- młoty

- sprzęt ratowniczy

- kubły urobkowe

- XIX-wieczny wózek do przewozu rudy

• Muzeum Historii Kolei

● Lokalizacja - pierwsze piętro budynku dworca Częstochowa Stradom (na szlaku Drogi żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej, powstającej od 1846 r.)

● Eksponaty:

- sprzęt i elementy wyposażenia kolejowego

- sprzęt do budowy toru

- lampy

- mundury i wyposażenie pracowników

- tabliczki z lokomotyw i wagonów,

- dokumenty, plany, odznaczenia, fotografie.

- dwa parowozy (pomniki)

● 1995 r. - powstanie Towarzystwa Przyjaciół Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej w Częstochowie (w ramach uchronienia pamiątek kolejowych od zniszczenia)

● Okres 1996 - 2000 - zbiory gromadzone przez Towarzystwo eksponowane były na terenie dworca kolejowego Częstochowa Główna Osobowa

● 2001 r. - otwarcie Muzeum Historii Kolei, które mieści się na pierwszym piętrze budynku dworca Częstochowa - Stradom. Stacja Stradom wchodziła w skład Drogi żelaznej Warszawsko-Wiedeńskiej Muzeum Produkcji Zapałek

● Lokalizacja - w czynnych do dziś Zakładach Przemysłu Zapałczanego (założonych w latach 1880-82 przez Karola von Gehliga i Juliana Hucha)

● Główna atrakcją - pracująca zabytkowa linia technologiczna produkcji zapałek z lat 30. XX w. oraz:

- automaty zapałczane z lat 1930-31

- ładownice zapałek do pudełek z lat 1926-33

- budynki industrialne z początku XX w.

● Lata 40. XIX w. - pierwsze manufaktury zapałczane w Częstochowie

● 2002 r. - powstanie Muzeum Produkcji Zapałek

Karchowice

• Zabytkowa Stacja Wodociągowa Zawada

● Jest to ujęcie wody dla aglomeracji górnośląskiej

● Struktura:

- budynek biura (1895)

- modernistyczna, ceglana pompownia (1929), z kompletnie zachowanym wyposażeniem ruchu parowego stacji pomp na dawnych stanowiskach pracy (zespoły pompowe, turbiny i kompresory (1925)) oraz współczesnymi urządzeniami produkcyjnymi.

● Druga połowa XIX w. - na skutek eksploatacji górniczej - odpływ wód do wyrobisk górniczych → zanik wody w studniach przydomowych

● Wody w zbiornikach i podziemne nie odpowiadały wymogom norm wody pitnej dla ludności → masowe zatrucia i epidemia między innymi cholery → władze pruskie zmuszone do rozpoczęcia poszukiwań źródeł wody.

● 1874 r. - pierwsze odwierty w okolicach wsi Zawada i Karchowice,

● 1882 r. - zakończenie prac wiertnicze przy najgłębszej studni - tzw. Karchowickiej Studni Głębinowej (o głębokości 215 m).

● Lata 1894-95 początek budowy kompleksu wodociągowego w Karchowicach:

- stacja pomp

- kotłownia parowa i administracyjna

- zespoły pompowe o napędzie parowym

- kotły do produkcji pary

● Lata 1927-29 - pierwsza przebudowa zakładu:

- hali maszyn (instalując w niej nowe pompy i sprężarki)

- kotłowni

- budowa warsztatu, łaźni, magazynu, garaży, obiektu straży posażnej i komina

● Lata 60. XX w. - częściowa wymiana wyposażenia wodociągów i elektryfikacja zakładu (Wszystkie urządzenia korzystające z energii pary wodnej zostały wyłączone z ruchu)

● Obiekty tworzące zespół zabudowań Zakładu Produkcji Wody Zawada (dawniej Państwowego Wodociągu Zawada) - w stylu modernizmu

● W zakładzie - zachowane zabytkowe wyposażenie wnętrz

KOPALNIE ĆWICZEBNE GÓRNEGO ŚLĄSKA

1. Kopalnia ćwiczebna Sztygarka w Dąbrowie Górniczej

W okresie 1795 - 1995 - ponad 60 kopalń węgla kamiennego (KWK) odkrywkowych i podziemnych na terenie Zagłębia Dąbrowskiego.

Lokalizacja: - Dąbrowa Górnicza - Strzemieszyce

- Gołonóg - Będzin

- Łagisza - Sławków

Budynek Sztygarki

● Okres 1839-42 - powstanie gmachu (projektant - włoski architekt Franciszek Maria Lancii). Pierwotnie miał mieścić się tu szpital górniczy, ale ostatecznie gmach adaptowany na Zarząd Zachodni Okręgu Górniczego, który urzędował tutaj do 1870r.

● 1863 r. - powstanie w budynku archiwum górniczego, gromadzącego materiały dotyczące terenu Dąbrowy i Zagłębia

● 1889 r. - pałacyk przekazany Szkole Górniczej Sztygarka. Szkoła Górnicza (zwana również Szkołą Sztygarów) działała z licznymi przerwami do 1914 r. Na początku szkoła miała dwa wydziały → górniczy i hutniczy.

Cel → przygotowywanie sztygarów i majstrów górniczych dla potrzeb rozwijającego się przemysłu.

● 1905 r. - gubernator Milton polecił zamknąć szkołę na czas nieokreślony za udział uczniów w manifestacjach rewolucyjnych

● 1910 r. - otwarto szkołę, lecz po wybuchu wojny w 1914 r. przerwała ona swoją działalność. Po wybuchu I wojny światowej → utworzono w murach Sztygarki koszary dla tworzących się Legionów Polskich, a następnie stacjonowały tutaj austriackie wojska okupacyjne

● 1919 r. - ponowne uruchomienie szkoły, zmieniając nazwę na Państwowa Szkoła Górniczo-Hutnicza im. Stanisława Staszica. Budynek wobec zwiększającego się zapotrzebowania na specjalistów kształcących się w jego murach, okazał się już niewystarczający → powstało dodatkowo kilka pawilonów obok budynku pałacu. Powstały kolejne wydziały: miernictwa górniczego i elektromechaniczny. W gmachu szkolnym otwarto:

- Stację Geologiczną

- Zakład Badania Materiałów Przemysłowych

- Pracownię Techniki Cieplnej i Metaloplastyki

Muzeum Miejskie

● Stanisław Kontkiewicz i Piotr Przesmycki → inicjatorami muzeum. Zgromadzili pierwsze zbiory

● 1912 r. - powstanie Muzeum im. Zygmunta Glogera w szkole. Wchłonęło w swoją strukturę Muzeum Geologiczne.

● 1985 r. - wyprowadzenie szkoły do pawilonów pobocznych, a w pawilonie I (pałacyku) ponownie utworzono ekspozycje muzealne.

● 1986 r. - muzeum rozpoczęło działalność pod nazwą Ośrodek Muzealno- Dydaktyczny. Gromadziło i udostępniało zbiory z zakresu historii Miasta i Regionu Zagłębia Dąbrowskiego, archeologii, etnografii i podróży; w tym etnografii pozaeuropejskiej oraz etnografii lokalnej

● 1998 r. - powstanie Muzeum Miejskiego "Sztygarka" w Dąbrowie Górniczej - Uchwałą Rady Miejskiej. Kontynuuje tradycje Muzeum Geologicznego przy Państwowej Szkole Górniczej i Hutniczej z okresu międzywojennego.

● Działy muzeum

- historii,

- archeologii

- etnografii lokalnej

- etnografii kultur pozaeuropejskich (podróżniczy)

● 27.10.2006 - Muzeum Miejskie Sztygarka wznowiło działalność wystawienniczą.

* Galeria → istotnym elementem historycznej ścieżki edukacyjnej, którą tworzą portrety zasłużonych dąbrowian, namalowane przez współczesnych malarzy.

Kopalnia ćwiczebna

● Okres 1927-29 - powstanie kopalni ćwiczebnej pod skarpą naprzeciwko Sztygarki przy ulicy Górniczej. Posiada dwa pokłady węgla kamiennego (numery górnicze 401 i 402). Prezentowane są maszyny i urządzenia służące do urabiania i transportu węgla. W kopalni wydrążono wiele sztolni oraz wykonywano wiele czynności, z którymi przyszli adepci sztuki górniczej mogli się zetknąć w pracy pod ziemią

● Okres 1958-61 - wykonano szereg prac zabezpieczających wyrobiska sztolni. Wykonano także wyrobiska pochyłe (upadowa I - zwana też kamienną oraz upadowa południowa) jak i wyrobisko poziome, łączące w/w upadowe

● Do 1966 r. - prowadzono prace górnicze polegające na zwiększeniu ilości wyrobisk

● 1994 r. zakończenie zajęć praktycznych uczniów szkół górniczych w kopalni ćwiczebnej

● Po zakończeniu prac → kopalnia została mocno zaniedbana → doszło do zalania korytarzy wodą wraz ze znajdującymi się tam pompami odwadniającymi → stan techniczny kopalni stał się na tyle zagrażający życiu, że została ona definitywnie zamknięta.

● Jesień 2008 r. - przy pomocy kadry naukowej Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa oraz zastępów Ratownictwa Górniczego z Jaworzna, doprowadzono do osuszenia podziemnych korytarzy i przywrócenia pracy pomp osuszających.

● Dla uatrakcyjnienia takiej wycieczki, planowane jest dobudowanie szybu przy końcu sztolni, którym można by się wydostać na powierzchnię w okolicach budynku dzisiejszego muzeum

● 4.02.2010 - po Mszy świętej w kościele p.w. Św. Barbary → ceremonia oficjalnego przekazania do użytkowania Sztolni Ćwiczebnej przy Muzeum Miejskim Sztygarka dla turystów. Uroczystość zgromadziła wielu byłych pracowników branży górniczej, jak również pracowników jeszcze działających kopalń węgla i kruszców z terenu Zagłębia Dąbrowskiego. Goście mieli możliwość zwiedzenia jednej ze sztolni kopalni ćwiczebnej.

2. Sztolnia ćwiczebna w Wodzisławiu Śląskim

● Lokalizacja - w Powiatowym Centrum Kształcenia Ustawicznego, placówce powstałej na bazie Zasadniczej Szkoły Górniczej, działającej przy ówczesnej KWK Mszana, później 1 Maja w Wodzisławiu Śląskim, a obecnie włączonej do KWK Marcel w sąsiednim Radlinie (kilka metrów pod ziemią) (długość - 0,5 km). Stanowi zespół szkoleniowych wyrobisk górniczych i jest największym tego typu obiektem w Polsce. Imituje ona kopalnię podziemną

● Cel - kształcenie fachowej kadry

● 1952 r. - rozpoczęcie budowy Rybnickiego Okręgu Węglowego i tym samym KWK Mszana, a od 1960 r. - 1 Maja (2001 r. - dołączona do KWK Marcel w Radlinie)

● 1955 r. - powstanie Zasadniczej Szkoły Górniczej, w wyniku dynamicznego rozwoju gospodarczego, a przede wszystkim przemysłu wydobywczego i hutniczego w Wodzisławiu Śląskim już na przełomie XVIII/XIX w. ZSG zlokalizowana była pierwotnie w Wilchwach, dzielnicy Wodzisławia Śląskiego, a w 1972 r. przeniesiono ją do centrum miasta, na ulicę Gałczyńskiego 1.

● 1975 r. - szkoła ta przemianowana na Zespół Szkół Zawodowych Ministerstwa Górnictwa i Energetyki

● 1975 r. - dzięki staraniom dwóch ówczesnych dyrektorów placówki, Jerzego Dragi i jego następcy Janusza Brzęczka - decyzja o budowie Górniczych Wyrobisk Ćwiczebnych w obrębie szkoły.

● 1979 r. - pierwsze prace związane z realizacją projektu.

● Przedsiębiorstwo Robót Górniczych w Jastrzębiu - głównym wykonawcą, przy współpracy pracowników ówczesnej KWK 1 Maja, szkoły oraz jej uczniów

● Wiele eksponatów tam przekazanych pochodzi z kopalń ówczesnego Rybnicko - Jastrzębskiego Gwarectwa Węglowego

● 1982 r. - zakończenie budowy sztolni ćwiczebnej

● 4.12.1984 (Dzień Górnika) - uroczyste otwarcie sztolni

● 1999 r. - szkoła, dla której powstał opisywany obiekt górniczy przekształciła się w Powiatowe Centrum Kształcenia Ustawicznego (PCKU) i pod tą nazwą funkcjonuje do chwili obecnej. Sprawuje ona nadzór nad wyrobiskami ćwiczebnymi.

● Wyrobiska szkoleniowe obudowę mają stalowo - łukową lub murową. Są oświetlone i posiadają rurociągi przeciwpożarowe oraz sprężonego powietrza. Sztolnia wyposażona jest również w wentylację lutniową, a także tamy wentylacyjne drewniane lub stalowe. W sztolni znajdują się też czynne urządzenia do drążenia chodników oraz eksploatacji węgla w wyrobiskach ścianowych.

REWITALIZACJA OBSZARÓW POPRZEMYSŁOWYCH

GÓRNEGO ŚLĄSKA

Cel rewitalizacji obszarów poprzemysłowych → zmiana dotychczasowych funkcji i adaptacja terenu oraz znajdujących się tam obiektów poprzemysłowych na inne cele, przede wszystkim:

- usługowe - gospodarcze - społeczne

- edukacyjne - zdrowotne - kulturalne

- turystyczne

Priorytety:

● projekty dostarczające funkcje gospodarcze

● włączenie obszarów poprzemysłowych znajdujących się na terenie miast w jeden organizm miejski w wyniku odpowiedniego zagospodarowania tego terenu → ochrona środowiska naturalnego, w wyniku rekonwersji terenu, tworząc strefy zieleni (głównie zalesianie), a także demontaż zbytecznych instalacji na terenach poprzemysłowych w celu nadania im nowych funkcji

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych Katowic

Dominują tu tereny pogórnicze węgla kamiennego oraz pohutnicze:

1. już zagospodarowane:

● teren po zlikwidowanej KWK Kleofas i zwałowisko odpadów pokopalnianych (centrum handlowo-usługowe Silesia City Center)

2. przewidziane do zagospodarowania:

● teren po zlikwidowanej KWK Katowice (na części terenu ma powstać Muzeum Śląskie)

● hałda w Katowicach - Kostuchnie, rejon szybów głównych KWK Murcki (projekt parku sportowo-rekreacyjnego Południe)

● teren zdegradowany działalnością górniczo-hutniczą w Katowicach - Szopienicach - Borkach oraz w Katowicach - Zawodziu

Centrum handlowo-usługowe Silesia City Center

● Najnowszej generacji centrum typu miejskiego

● Funkcje → handlowa, rozrywkowa i społeczno-kulturalna

● Powstanie - 18.11.2005

● Struktura:

- ponad 250 sklepów i punktów handlowych

- sektor rozrywki (z salami kinowymi Cinema City, klubem Fun City (dyskoteka, kręgle, bilard itp.), restauracjami Bierhalle, Sicilia, Hana Sushi oraz klubem fitness Gymnasion)

Korzyści z Silesii City Center dla turystów:

● partnerstwo programu Fly to Katowice, kierowanego do turystów zagranicznych odwiedzających region śląski → rabaty oferowane w wybranych sklepach oraz dodatkowe oferty:

- 10% zniżki na wycieczki Śląska podróż w czasie

- 20% zniżki na publikacje Przewodnik po Górnym Śląsku i Śląsk je piękny (w siedmiu językach)

- Gratisowe ozdobne karty z przepisami kuchni śląskiej, dodawane do innych zakupów upominków z kolekcji Silesia:

* Pociąg kopalniany z mosiądzu wraz z torami

* Czako górnicze z pióropuszem białym, czarnym, zielonym i czerwonym

* Lampy górnicze

* Pocztówki z widokiem starych Katowic

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych Świętochłowic i Rudy Śląskiej

Śląski Park Przemysłowo - Technologiczny

● Powstał w 2004 r.

● Lokalizacja - na miejscu byłych KWK Polska w Świętochłowicach i Wawel w Rudzie Śląskiej

Park przemysłowy = zespół nieruchomości z infrastrukturą techniczną po restrukturyzowanym lub likwidowanym przedsiębiorcy, utworzony na podstawie umowy cywilnoprawnej, której jedną ze stron jest jednostka samorządu terytorialnego

Park technologiczny → chodzi tu o przepływ wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami

● Charakterystyka ŚPPT:

- powierzchnia ponad 1000 hektarów powierzchni inwestycyjnych

- tereny doskonale skomunikowane i położone w centrum aglomeracji śląskiej

- stworzony dla przedsiębiorców i z myślą o gospodarczym i społecznym ożywieniu terenów doskonałych pod względem inwestycyjnym

● Efekt działań ŚPPT (na terenie Świętochłowic), podejmowanych w ramach planowanego utworzenia aktywnej strefy gospodarczej na terenach po KWK Polska → generalny remont i modernizacja istniejącego tam trzykondygnacyjnego budynku biurowego wraz z parkingiem (Aktualnie jest tam 20 biur, a ich właściciele mogą korzystać z klimatyzowanej sali konferencyjnej)

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych Bytomia

Zespół przyrodniczo-krajobrazowy Żabie Doły

● Lokalizacja - na pograniczu Bytomia z Chorzowem oraz Piekarami Śląskimi

● Utworzenie - 1997 r., w ramach rewitalizacji obszaru poprzemysłowego (zapadlisk pogórniczych, starych zbiorników wodnych i hałd odpadów pokopalnianych)

● Jeden z cenniejszych przyrodniczo terenów Śląska pod względem ornitofauny (ponad 70 gatunków ptaków lęgowych, w tym 17 gatunków nielicznych w skali Górnego Śląska)

● Są czynione starania o status rezerwatu dla Żabich Dołów

Dolomity - Sportowa Dolina

● Jest to całoroczne centrum sportowo-rekreacyjne, narciarsko - snowboardowe w wyrobisku nieczynnej kopalni dolomitu Blachówka. Utworzenie - 1.12.2002

● Aktualna infrastruktura:

- trzy wyciągi narciarskie

- 700 m tras zjazdowych

- snowpark White Cross Superpark

- zimowy tor dla quadów

- zimowy tor saneczkowy

- park zabaw zimowych dla dzieci

- trzy restauracje (Music Bar)

- wypożyczalnia sprzętu sportowego

- sklep sportowy

- trasy rowerowe i widokowe

● Planowane w przyszłości:

- centrum tenisowe

- kompleks basenów

Rezerwat leśny Segiet

● Lokalizacja - w szczytowych partiach Srebrnej Góry na Garbie Tarnogórskim, na terenie dawnego kamieniołomu dolomitu Blachówka

● Utworzenie - 1953 r.

● Powierzchnia - 24,29 ha

● Cel → zachowanie fragmentu naturalnego lasu bukowego z domieszką świerka i jodły ze względów naukowych, dydaktycznych i społecznych

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych Dąbrowy Górniczej

Pogorie (Pojezierze Dąbrowskie) - zespół czterech akwenów

● Zalane wyrobiska piasku podsadzkowego wydobywanego niegdyś dla okolicznych kopalń węgla. Obecnie - część z nich ma status obszarów chronionego krajobrazu (z racji wyjątkowych walorów przyrodniczych)

Pogoria I

● Powierzchnia - 75 ha

● Maksymalna głębokość - 11 m

● Powstanie - 1943 r.

● Otoczenie - lasy oraz pensjonaty, hotele i kluby. W południowej części jeziora - wśród trzcinowisk gniazdują rzadkie gatunki ptaków wodnych. Na wschodnim brzegu znajduje się użytek ekologiczny Młaki nad Pogorią I, chroniący rzadkie gatunki roślin rosnące na młakach niskoturzycowych. Jezioro - dawniej szkołą dla żeglarzy i kajakarzy → wychowało się tu sporo dobrych żeglarzy starszego pokolenia. Wciąż jeszcze koncentruje się główne życie żeglarskie regionu → 4 kluby żeglarskie: KSW Hutnik, KSW Fregata, PTTK TKŻ Tramp i KW LOK Zefir

Pogoria II

● Powierzchnia - 25 ha

● Maksymalna głębokość - 2,5 m

● Przy najbardziej dzikim wschodnim brzegu - piękny łęg wierzbowy z dominującą wierzbą kruchą, bliźniaczo podobny do naturalnych lasów zalewowych dolin rzecznych

● Tafla wody w dużej mierze porośnięta chronionymi grążelami żółtymi i rzadszymi grzybieniami białymi, a brzegi porastają szuwary dochodzącej do 4 m wysokości trzciny, pałki, trzcinnika, jeżogłówki, przeplatane pięknie kwitnącym kosaćcem żółtym

● Od 2002 r. - jezioro wraz z otoczeniem stanowi użytek ekologiczny Pogoria II, o powierzchni 40 ha

● W zbiorniku - zakaz kąpieli i pływania środkami pływającymi, ale wędkowanie dozwolone

Pogoria III

● Powierzchnia - 205 ha

● Maksymalna głębokość - 18 m

● Aktualnie - rezerwowe ujęcie wody dla Huty Katowice

● Prawdziwa oaza windsurfingowców całego regionu, a od lat służy również żeglarzom. Na jeziorze działa Jacht Klub Pogoria 3. W lecie - liczne regaty (największe to InterPuchar zagłębia w klasach młodzieżowych (między innymi Optimist, Laser Radial))

● W południowo-zachodniej części akwenu:

- wypożyczalnia sprzętu wodnego

- rozległa plaża miejska z boiskiem do siatkówki plażowej

- strzeżone kąpielisko

- liczne punkty małej gastronomii.

● Jezioro w całości objęte strefą ciszy i otoczone ścieżkami rowerowymi

Pogoria IV

● Powierzchnia - 500 ha

● Północna część jeziora - przepastne głębie, dochodzące do 25 m. Natomiast część południowa jest znacznie płytsza, szczególnie w okolicy zachodniego brzegu znajdują się rozległe płycizny

● Rola - przeciwpowodziowa i przechwytywanie fali wezbraniowej rzeki Czarnej Przemszy, która jednakże poza wysokimi stanami całkowicie omija zbiornik, płynąc korytem na zachód od jeziora

● Na razie zbiornik niewykorzystywany rekreacyjnie. Zabroniona na nim i żegluga i kąpiel, ze względu na liczne podwodne przeszkody i nierówne dno, ale dozwolone wędkowanie

● Wzdłuż południowego, zachodniego i północnego brzegu biegnie wygodna, asfaltowa ścieżka rowerowa

● W najbliższym czasie - środkowowschodnia część zbiornika obejmująca płytką zatokę i liczne wysepki zostanie objęta ochroną ze względu na licznie gniazdujące tu bardzo rzadkie gatunki chronionych ptaków, które z racji piaszczystych wysp znalazły tu cenne środowisko zastępcze (naturalnie gniazdują na łachach piaskowych wzdłuż koryt rzecznych, które z powodu regulacji rzek systematycznie zanikają).

Rewitalizacja obszarów poprzemysłowych Jaworzna

Zbiorniki pogórnicze w kompleksie leśnym Podłęże

● Cztery stawy podzielone przecinającymi się pod kątem prostym groblami. Powstały w latach 1980-82

● Są to niecki osiadania byłej KWK Jan Kanty w Jaworznie

● Średnia głębokość - około 1,5 m

● Powierzchnia użytkowa -15,15 ha.

● Gospodarz - Koło Polskiego Związku Wędkarskiego

● Lasy otaczające zalewiska - głownie świeże bory sosnowe, bory mieszane i bory trzcinnikowe

● Jest to miejsce rekreacji i wypoczynku (głównie wykorzystywane przez wędkarzy)

Hałda sodowa w Szczakowej

● Jest to hałda huty szkła Wapniówka (przy linii kolejowej Katowice - Kraków), nieczynne od 1909 r. składowisko wapnia austriackiej Fabryki Sody Amoniakalnej. Zwałowisko pokrywa zwarta murawa (szereg gatunków muraw kserotermicznych, gatunków wybitnie kalcyfilnych oraz rzadkich gatunków roślin na terenie Jaworzna

Zalew Sosina

● Powstał - w latach 80. XX w.

● Lokalizacja - w wyrobisku popiaskowym

● Ma charakter rekreacyjno-wypoczynkowy

● Aktualnie - bardzo cenny element przyrodniczo-krajobrazowy na waloryzowanym obszarze

● Są to głównie siedliska błotne wąskiego pasa przybrzeżnego i borowe na pozostałym terenie

Nieczynny kamieniołom Sodowa Góra

● Lokalizacja - w północnej części miasta, po obu stronach drogi łączącej Śródmieście ze Szczakową

● Kamieniołom dolomitów, w drodze sukcesji spontanicznej, został zasiedlony przez interesującą florę i faunę (płaty ciepłolubnych muraw, muraw piaszczyskowych, zarośla i zagajniki brzozowe)

Wychodnie wapienne i nieczynne kamieniołomy w Długoszynie

● Lokalizacja - w północno-zachodniej części miasta, w rejonie Długoszyna

● Jest to ciąg nieczynnych, niewielkich kamieniołomów położonych wśród pól uprawnych

● Roślinność obszaru - płaty muraw, zarośli środpolnych i zbiorowisk roślinności ruderalnej, towarzyszącej głownie lokalnym dzikim wysypiskom śmieci

Hałdy pogórnicze w Dąbrowie Narodowej Szczotkach

● Zwałowiska należą do najstarszych w mieście hałd górniczych

● W drodze spontanicznej sukcesji - wykształcił się na zwałach las brzozowy z udziałem sosny i runem o charakterze borowym

● Obiekt ma walor naukowo-dydaktyczny (śledzenie procesu sukcesji) i historyczny

ZABYTKOWE KOPALNIE PODZIEMNE MAŁOPOLSKI

Kopalnia soli w Wieliczce

● Najstarsze na ziemiach polskich przedsiębiorstwo solne, którego początki sięgają XIII w.

● Przez całe stulecia kopalnia - źródłem bogactwa kraju i materialnym fundamentem kultury

● Obecnie - najchętniej odwiedzany polski obiekt turystyczny (jako zabytek techniki)

● Kilkusetletnia eksploatacja złoża soli kamiennej → obecny układ przestrzenny wyrobisk górniczych:

- około 300 km chodników i 3000 komór, na dziewięciu poziomach

- maksymalna głębokość - 327 m

● Trasa turystyczna - 3,5 kilometrowy odcinek, na głębokości 64 - 135 m ppt

● Podziemne obiekty:

• Podszybie szybu Daniłowicza (poziom I Bono, głębokość 64 m ppt)

Początek trasy turystycznej

• Komora Urszula (poziom I, głębokość 64 m ppt)

Wydrążona w górnej części dużej bryły soli zielonej. Górnicy rozpoczęli tu prace około 1649 r., wydobywając

sól ręcznie. W wyrobisku - rekonstrukcja urządzenia nadszybikowego, służącego do pionowego transportu soli. Wózek zwany psem węgierskim ilustruje dawne sposoby poziomego transportu urobku.

• Komora im. Mikołaja Kopernika (poziom I, głębokość 64,4 m ppt)

Mikołaj Kopernika był jednym z pierwszych turystów zwiedzających wielickie podziemia. W 500 rocznicę urodzin słynnego astronoma w wyrobisku ustawiono jego pomnik dłuta artysty Władysława Hapka.

• Kaplica św. Antoniego (poziom I, głębokość 63,8 m ppt)

Obiekt barokowy i jest to najstarsza w całości zachowana kaplicą wielickiej kopalni. Pochodzi z XVII w.

• Komora Janowice (poziom I, głębokość 63,8 m)

Sześć naturalnej wielkości solnych figur, ilustrujących najpiękniejszą z wielickich legend opowiadającą o odkryciu soli kamiennej w Polsce.

Sól odkryto w Małopolsce w połowie XIII w., za panowania księcia krakowsko-sandomierskiego Bolesława Wstydliwego i jego Ŝony Kingi. Według legendy, Kinga, córka króla Węgier Beli IV, gdy dostała od ojca w wianie jedną z kopalń soli w Marmaroszu, wrzuciła do niej swój pierścień zaręczynowy, który w cudowny sposób wraz z pokładami soli kamiennej przywędrował do Wieliczki. Po przybyciu do Polski władczyni rozkazała kopać we wskazanym przez siebie miejscu. Górnicy zgodnie z jej Ŝyczeniem, drążąc szyb znaleźli w pierwszej wydobytej bryle soli zaręczynowy pierścień królewny. Odtąd soli w Polsce jest pod dostatkiem.)

• Komora Spalone (poziom I, głębokość 64,3 m)

W dawnych czasach wielkim niebezpieczeństwem dla kopalni były wybuchy metanu. Gromadzący się przy stropie wyrobisk bezbarwny gaz wypalali doświadczeni górnicy zwani „pokutnikami”. Odziani w wilgotne ubrania pełzali po spągu, trzymając w dłoniach żagwie zatknięte na długich żerdziach. Pracę pokutników przedstawiają figury wyrzeźbione przez Mieczysława Kluzka.

• Komora Sielec (poziom I, głębokość 64,5 m)

W komorze jest kolekcja autentycznych urządzeń służących do transportu soli podziemnymi korytarzami. Dawni górnicy używali drewnianych wózków (psów węgierskich), skrzyń i sanic nazywanych szlafami. Drobną sól pakowano do beczek, większe solne bryły - bałwany przetaczano po drewnianych pokładach. Od XVI w. w transporcie soli na powierzchnię górnikom zaczęły pomagać konie.

• Komora im. Kazimierza Wielkiego (poziom I, głębokość 63,3 m)

W średniowieczu kopalnie w Wieliczce i Bochni dostarczały do szkatuły władcy aż trzecią część dochodów. Król Kazimierz Wielki, którego ustawione w komorze solnej popiersie wyrzeźbił Władysław Hapek, nakazał uporządkować i spisać w formie statutu prawo normujące zarządzanie kopalniami soli. W centralnej części komory - kierat konny typu saskiego, którym można było transportować bałwany solne ważące nawet 2 t.

• Podłużnia Kunegunda (poziom I, głębokość 64,5 m)

We wnęce podłużni znajduje się makieta wioski neolitycznej (5,5 - 3,5 tys. lat przed Chrystusem). Została ona zbudowana w oparciu o wyniki badań archeologicznych prowadzonych na terenie Wieliczki. Ówczesny człowiek oprócz rolnictwa i hodowli zajmował się również produkcją soli. Już w neolicie, na wiele tysiącleci przed odkryciem soli kamiennej, umiano wykorzystywać solanki powierzchniowe do produkcji soli warzonej.

• Komora Pieskowa Skała (poziom I, głębokość 65 m)

Jest to jedno z najpiękniejszych miejsc w wielickiej kopalni. Górnicy rozpoczęli tu eksploatację soli w XVII w., tworząc przestrzeń, łączącą dwa sąsiadujące poziomy. W komorze zachowały się fragmenty oryginalnych schodów wykutych w soli w XVII w. Po takich schodach górnicy zwani nosiczami przenosili drobną sól w specjalnych torbach tzw. cumach lub w drewnianych nieckach.

• Poprzecznia Kunegunda (poziom II wyższy, głębokość 90,7 m)

Prezentuje oryginalne drewniane rynny służące do odprowadzania podziemnych wycieków. W dawnych czasach wody ujmowano w drewniane zbiorniki, kadzie. Następnie woda drewnianymi rynnami i rurami płynęła do głównego zbiornika, rząpia przy szybie, skąd wyciągana była na powierzchnię.

• Sztygarówka (poziom II wyższy, głębokość 90,8 m)

Dawne pomieszczenie gospodarcze, wyeksploatowane w 1864 r. zaadaptowano na tzw. Sztygarówkę, czyli wyrobisko służące osobom pełniącym nadzór nad postępem robót górniczych. Przechowywano w nich głównie narzędzia, mapy i lampy.)

• Podszybie Kunegunda (poziom II wyższy, głębokość 90,7 m)

Powstało w pierwszej połowie XIX w. Szybikiem tym transportowano urobek z komór położonych na poziomie II wyższym na poziom I. W latach sześćdziesiątych XX w. umieszczono w tym miejscu figurki krasnoludków, które uosabiają dawnych górników. Jest wśród nich kruszak, nosicz, wozak i cieśla. Postacie solnych skrzatów wyrzeźbił Stefan Kozik.

• Kaplica św. KrzyŜa (poziom II wyższy, głębokość 91 m ppt)

Powstała jako wotum za uratowanie kopalni z katastrofalnego wycieku podziemnych wód w drugiej połowie XIX w. Centralne miejsce w ołtarzu zajmuje XIX-wieczna drewniana rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego. Przed mensą umieszczono solne figury mnichów.

• Kaplica bł. Kingi (poziom II niższy 101,4 m ppt)

Jest najokazalszą i najbogatszą w swej formie podziemną świątynią. Wydrążona w bryle soli od 1896 r. pełni funkcje religijne. Wystrój kaplicy powstaje juŜ od ponad 100 lat. Od końca XIX w. do 1963 r. prace rzeźbiarskie wykonywali górnicy samoucy: Józef i Tomasz Markowscy oraz Antoni Wyrodek. Współczesne pokolenie wielickich górników realizuje w jej wnętrzu kolejne projekty rzeźbiarskie. Rzeźbiarskie dzieła zdobiące ociosy kaplicy, czyli jej ściany, są ilustracją scen z Nowego Testamentu.

• Komora Erazma Barącza (poziom II niższy, głębokość 100,4 m ppt)

Zawdzięcza swoje walory widokowe jeziorku, o 9 m głębokości. Wypełnione jest ono solanką (nasyconym roztworem soli). Drewniana galeria opasająca przystropową część komory służy do kontroli stanu technicznego ociosów, czyli solnych ścian. Na szczególną uwagę zasługują również filary solne, będące naturalnym sposobem zabezpieczania wyrobisk po eksploatacji.

• Komora Michałowice (poziom II niższy, głębokość 108,8 m ppt)

Wyrobisko to ma charakter unikatowy ze względu na swe rozmiary jak i sposób zabezpieczania. Jest ono pozostałością po eksploatowanej blisko 100 lat (od drugiej połowy XVII do połowy XVIII w.) pionowo zalegającej bryły soli zielonej. Na przełomie XIX/XX w. w komorze wybudowano zadziwiającą swymi rozmiarami drewnianą konstrukcję - dwa wiązkowe filary połączone drewnianymi schodami i galeriami. W późniejszym okresie komorę zabezpieczono murem z kostki solnej i ścianą betonowo-ceglaną.

• Komora Drozdowice (poziom II niższy, głębokość 110,6 m ppt)

Wyrobisko jest pozostałością po eksploatacji zalegającej pionowo bryły soli zielonej. Na początku XX w. komorę zabezpieczono wznosząc kaszty oraz drewnianą dwukondygnacyjną konstrukcję połączoną pomostami i galeriami. Odbywają się tu również okolicznościowe wystawy, koncerty i bankiety.

• Komora Weimar (poziom II niższy, głębokość 110 m ppt)

Powstała z początkiem XX w. po wyeksploatowaniu bryły soli zielonej metodą mechaniczną. W latach sześćdziesiątych dół komory zalano solanką, tworząc jeziorko. Dziś jego brzegów strzeże postać Skarbnika - dobrego ducha kopalni. Rzeźba wykonana przez górnika - rzeźbiarza Stanisława Anioła była symbolem wielickiej kopalni na światowej wystawie EXPO-2000 w Hanowerze. Odbywa się tu nastrojowy spektakl światła i dźwięku, przenoszący zwiedzających do czasów, gdy eksploatowano komorę.

• Komora im. Józefa Piłsudskiego (międzypoziom Kazanów, głębokość 130,9 m ppt)

Powstała z połączenia dwóch sąsiadujących ze sobą wyrobisk soli zielonej. Gdy w latach trzydziestych XIX w. Austriacy organizowali trasę dla turystów połączyli bliźniacze komory 10-metrowym tunelem. Wybudowali drewniane schody i pomost, a dół komory wypełnili solanką. Szczególną atrakcją dla zwiedzających były przejazdy tratwą przez tunel, którym towarzyszyły pokazy sztucznych ogni i muzyka orkiestry salinarnej. Obecnie organizowany jest tam spływ tratwami.

• Skrzyżowanie Podłużni Kazanów z Poprzecznią Poniatowski (międzypoziom Kazanów, głębokość 124,3 m ppt)

Na skrzyżowaniu zaprezentowano maszyny służące do podziemnego transportu poziomego. Po lewej stronie Ldag 05, współczesna lokomotywa o napędzie elektrycznym. Wykorzystywana była do przewozu osobowego lub towarowego, w zależności od rodzaju doczepianych do niej wagoników. Po prawej stronie lokomotywa akumulatorowa typu karlik z lat pięćdziesiątych XX w.. Chodniki prowadzące ze wschodu na zachód (wzdłuż złoża) nazywano podłużniami, chodniki biegnące z północy na południe (w poprzek złoża) poprzeczniami.

• Komora Stanisława Staszica (międzypoziom Kazanów, głębokość 124,7 m ppt)

Był to wybitny polski geolog, który zwiedzał kopalnię pod koniec XVIII w. Jego solne popiersie dłuta Antoniego Wyrodka znajduje się w głębi komory. Komora wybrana w drugiej połowie XIX i na początku XX w. W ogromnej bryle soli jest najwyższym udostępnionym do zwiedzania wyrobiskiem. Jej pierwotna wysokość wynosiła 50 m. Po zasypaniu dolnej części komora mierzy 36 m. Imponująca wysokość komory Staszica sprawia, że podejmowane są w niej niezwykłe wyzwania. Odbył się tutaj pierwszy podziemny lot balonem wpisany do księgi rekordów Guinnesa oraz skok na linie bungee.

• Skarbnik (międzypoziom Kazanów, głębokość 124,7 m ppt)

Górnicy od wieków wierzyli w dobrego ducha kopalni, który ostrzegał ich przed niebezpieczeństwem ognia, zawału lub wybuchu. Gdy w danym rejonie kopalni pojawiał się On, czyli Skarbnik, należało natychmiast wycofać się w bezpieczniejsze miejsce. Kompozycja przedstawiająca spotkanie Skarbnika z wielickimi górnikami została wykonana przez górników - rzeźbiarzy Mieczysława Kluzka i Piotra Cholewę w 1968 r.

• Komora im. prof. Witolda Budryka (międzypoziom Kazanów, głębokość 123,1 m ppt)

Po przejściu prawie 2 km trasy turystycznej, można odpocząć i posilić się w restauracji tu urządzonej. Wyrobisko to powstało w wyniku eksploatacji pokładu soli spizowej, w czasach zarządu austriackiego. Zastosowano tutaj metodę wrębu ręcznego i strzelania a następnie, w celu zabezpieczenia wybudowano kaszty i organy.

• Komora Warszawa (międzypoziom Kazanów, głębokość 122,5 m ppt)

Została wyeksploatowana w XIX w., wybierając w sumie 20 tys. ton soli. Imponujące rozmiary oraz wystrój wnętrza czynią z niej znakomite miejsce na różnego rodzaju imprezy i wydarzenia. To jedno z niewielu tak przestronnych wnętrz w Małopolsce, gdzie można zorganizować konferencję, szkolenie na 600 osób, czy bankiet lub przyjęcie dla blisko 400 gości.

• Komora Wisła (międzypoziom Kazanów, głębokość 122,9 m ppt)

Powstała w połowie XIX w. Jest miejscem odpoczynku turystów, jak również punktem wyjścia do zwiedzania ekspozycji muzealnej, bądź wyjazdu na powierzchnię. W komorze znajduje się stanowisko dyspozytorskie, sklepy z pamiątkami, stanowiska multimedialne, budki telefoniczne i pracownia fotograficzna. Jedną ze ścian zdobi relief autorstwa współczesnych górników - rzeźbiarzy Marka Janowskiego i Marka Stachury.

• Pochylnia Prinzinger (międzypoziom Kazanów, (góra) i poziom III (dół), głębokość 122,9 m (góra) i ok. 135 (dół))

Powstała pod koniec XIX w., a w czasie I wojny światowej wyposażono ją w schody. Po zejściu w dół znajdujemy się na podłużni Antonia, na III poziomie wielickiej kopalni (135 m głębokości).

• Kaplica św. Jana (poziom III, głębokość 135 m ppt)

Pierwotnie mieściła się w komorze Lipowiec, na I poziomie kopalni. Uważana jest za najpiękniejszą w kopalni kaplicę o drewnianym wyposażeniu. Polichromowana nisza kaplicy o kolebkowym sklepieniu wyposażona jest w ołtarz z krucyfiksem. Jego tło stanowi wielokolorowy widok Jerozolimy. Na sklepieniu przedstawiona została Trójca Święta na tle błękitnego nieba. Najcenniejszym zabytkiem kaplicy jest figura Chrystusa Ukrzyżowanego z XVIII w.)

• Komora im. Jana Haluszki (poziom III, głębokość 135,6 m ppt)

Powstała w XIX w., w bryle soli zielonej. Ma ciekawy łódkowaty kształt. Nazwano ją imieniem Jana Haluszki, radcy i starosty górniczego saliny wielickiej, w okresie zarządu austriackiego. Komora jest zamknięta dla ruchu turystycznego. Organizuje się tu koncerty i uroczyste spotkania. Gościliśmy tutaj między innymi prezydentów: USA - George Bush'a, Polski - Lecha Wałęsę i Aleksandra Kwaśniewskiego, Prymasa - Józefa Glempa, Sekretarza Generalnego NATO Javiera Solanę i innych.

• Komora Izabela (poziom III, głębokość 137 m ppt)

Jest jedynym dostępnym dla turystów wyrobiskiem, które wydrążono w pokładzie bardzo czystej soli pokładowej tzw. szybikowej. Komora ma niezwykłe walory geologiczne. Na ścianach widać zaleganie pokładu w kierunku południowym, co potwierdza teorię o wpływie procesu górotwórczego przy powstawaniu Karpat na formowanie się wielickiego złoża solnego. Komora wykorzystywana jest do prezentacji wystaw czasowych.

• Podszybie szybu Daniłowicza (poziom III, głębokość 135,6 m ppt)

Jest miejscem, z którego turyści wyjeżdżają na powierzchnię czteropiętrową windą. Na każdy jej poziom wchodzi 9 osób. Winda porusza się z prędkością 4m/s.

Pobyt pod ziemią szczególnie korzystny dla osób ze schorzeniami górnych dróg oddechowych oraz z alergią. Leczy się je w Podziemnym Ośrodku Rehabilitacyjno- Leczniczym, w komorze Jezioro Wessel

● 1976 r. - wpisanie wielickiej kopalni do krajowego rejestru zabytków.

● 1978 r. - wielicka kopalnia na Pierwszej Światowej Liście Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO,

● 1994 r. - uznana została przez Prezydenta RP za Pomnik Historii Narodowej.

Obecnie podziemną trasę turystyczną wielickiej kopalni odwiedza ponad milion turystów rocznie

Kopalnia soli w Bochni

● Powstała w 1248 r. (w momencie odkrycia w tym miejscu po raz pierwszy złóż soli kamiennej)

● Najstarsza kopalnia soli w Polsce i najstarszy zakład przemysłowy w Europie

● Trasa turystyczna (zabytkowe kaplice, unikalne komory solne, oryginalne narzędzia i urządzenia górnicze):

- Szyb Sutoris (Szewczy)

- Szyb Campi (Polny)

- Kolejka podziemna w podłużni - poziomie IV August, łączącym szyb Sutoris z Campi (głębokość 212 m ppt)

• Poziom IV August

Najdłuższy poziom w kopalni, ponad 3 km, jedyny poziom, łączący istniejące do dziś trzy szyby kopalniane: Sutoris, Campi i Trinitatis)

• Stajnia Mysiur

Przeznaczona była dla koni pracujących przy kieracie Ważyńskim

• Komora Chrystian

Posiada osobliwy kształt - jest wąska, pionowa, strzelista, co wynika z prawie pionowego układu złoża solnego w tym miejscu. Praca wydobywcza prowadzona była tu przede wszystkim przy użyciu narzędzi ręcznych: klinów, kilofów, młotów, łopat i innych. Dopiero pod koniec XVIII w. zastosowano proch strzelniczy do pracy w przodkach. Nigdy nie wykorzystywano kombajnów górniczych do wydobycia soli)

• Komora Kieratowa

Kierat do transportu bałwanów solnych - potężnych brył soli, wykonanych w kształcie walca

• Kaplica św. Kingi

Niebezpieczeństwo zagrażające w kopalni sprawiało, że wytworzył się tu szczególny typ religijności. Na przodkach i przy głównych szlakach komunikacyjnych zakładano kaplice, których kiedyś w kopalni były dziesiątki. Pełniły one nie tylko funkcję modlitewną, ale również orientacyjną, bowiem w każdej z nich znajdował się zapalony górniczy kaganek i zapas łoju

• Zjeżdżalnia (długość 140 m)

Najnowsza atrakcja w bocheńskiej kopalni to 140 metrowa zjeżdżalnia. Znajduje się ona na pochylni, którą dawniej transportowano sól z komory Ważyn na poziom August

• Komora Ważyn (długość - 255 m, głębokość - 248 m ppt)

● Nazwa komory - od nazwiska podżupka (w przeszłości tak nazywano stanowiska dyrektora) Andrzeja Ważyńskiego. Za jego rządów w kopalni rozpoczęto eksploatację soli w rejonie dzisiejszej komory Ważyn. Eksploatacja trwała tutaj od 1697 r. do lat 50. XX w..

● Największe wyrobisko w podziemiach kopalni, służące celom rekreacyjnym i leczniczym

- dla celów leczniczych stare wyrobiska powiększono przy pomocy kombajnu górniczego (prace trwały od 1984 r.)

- panuje tu swoisty mikroklimat (stała temperatura (14 - 16°C), wysoka wilgotność oraz korzystna jonizacja powietrza, nasyconego przy tym chlorkiem sodu oraz innymi cennymi mikroelementami)

● Wyposażenie komory → boisko sportowe, część gastronomiczna, dyskotekowa i sypialnia dla 300 osób

- do dyspozycji turystów → restauracja z możliwością zakupu napojów i posiłków, sklep z pamiątkami, toalety

- u przewodnika możliwość wypożyczenia sprzętu sportowego

● Funkcje komory Ważyn:

- konferencje i sympozja

- kursy

- spektakle teatralne i koncerty

- turnieje tańca, bale i inne imprezy towarzyskie

- wypożyczanie sprzętu rehabilitacyjnego

• Spływ łodzią w solnych podziemiach

● Lokalizacja - komora VI poziomu (230 m ppt), zalana solanką w połowie 2008 r.

● Długość trasy spływu - 120 m

● Jest to dodatkowa atrakcja turystyczna

REWITALIZACJA TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH

MAŁOPOLSKI

Kraków

• Krzemionki Podgórskie

Kamieniołom wapienia jurajskiego Liban - obóz pracy w czasie II wojny światowej

● Najciekawszy z kamieniołomów Krzemionek Podgórskich. Nieczynny już kilkadziesiąt lat

● 1961 r. - utworzenie rezerwatu przyrody Bonarka → wytworzyło się prawdziwe sanktuarium przyrody (głównie murawa kserotermiczna). Na dnie - miejscami stawy

● Przygotowywano tu sceny do filmu Lista Schindlera

• Kamieniołom wapienia jurajskiego Zakrzówek

● Lokalizacja - na skraju parku Na Skałach Twardowskiego

● Istniał dla zakładów sodowych Solvay, zlikwidowanych w 1989 r.

● 1990 r. - zalanie kamieniołomu

● Głębokość - do 32 m

● Złożony z dwóch zbiorników połączonych ze sobą przesmykiem o szerokości 25 m.. Zjazd do wody tylko jeden. Do drugiego zbiornika też tylko jedno zejście

● Nurkowanie - wzdłuż wapiennych ścian schodzących do 10-15 m, poniżej półka i następna ścianka lub piarg biegnący w dół

• Osadniki sodowe Solvay

● Osadniki → miejsca sedymentacyjnego składowania odpadów poprodukcyjnych z fabryki. Tok ich budowy obejmował usypanie Żwirowo-Żużlowych obwałowań, do których wlewano odpady w postaci 15-20% zawiesiny. Po opadnięciu cząstek stałych na dno, zbiornik odwadniano przy użyciu systemu rurociągów. Po wyschnięciu osadu nasypywano kolejną warstwę obwałowania i powtarzano proces. W ten sposób osadniki osiągały wysokości do 20 m n.p.t.

● Po likwidacji fabryki w 1989 r. → obszar osadników stanowi ważny i bardzo charakterystyczny element dzielnicy. W wyniku przeprowadzonej tu rekultywacji terenu i częściowego zalesienia go → 32 ha terenów zielonych, częściowo zalesionych

● Aktualnie - osadniki przypominają strome pagórki.

● Teren - bardzo popularnym miejscem spacerów i stanowi specyficzną oazę

zieleni wśród otaczających go osiedli.

• Wyrobisko Bagry

● Największy zbiornik wodny w Krakowie (30 ha powierzchni). Ma szansę stać się ulubionym miejscem sportu i rekreacji mieszkańców. Powstał w miejscu eksploatacji żwiru i gliny

● 1945 r. - wyrobisko zalała woda, bo Niemcy eksploatujący ten teren zatrzymali pompy)

● Aktualnie - znajduje się tu strzeżone kąpielisko. W sezonie letnim - obszar cieszy się dużym zainteresowaniem dzieci i młodzieży. Odbywają się tu też imprezy żeglarskie.

● Nie brakuje tu dzikich plaż. Brzegi są porośnięte szuwarami → często rada dzielnicy musi wydawać pieniądze

na likwidację dzikich wysypisk (Problem zniknie, gdy teren zostanie zagospodarowany)

• Nieczynna walcownia gorących taśm Huty Sendzimira

• Walcownia

● Na początku XXI w. - likwidacja walcowni gorących taśm

● Obiekt przekształcony w centrum kulturalno-rozrywkowe

• Zbiornik w Przylasku Rusieckim

● Lokalizacja - południowo-wschodni skraj Nowej Huty

● Pierwotnie - eksploatacja żwiru na potrzeby Huty Sendzimira

● Obecnie - zbiorniki wodne obrosły roślinnością

● Aktualnie - miejsce wypoczynku dla krakowian (nowohucian) oraz raj dla wędkarzy

Zalew w Kryspinowie

● Lokalizacja - 10 km na zachód od Krakowa

● Przełom lat 80./90. XX w. - zakończenie eksploatacji piasków polodowcowych

● Są to dwa bardzo rozległe zbiorniki

● Aktualnie - krakowski Balaton, czyli obszar kąpieliskowy

● Odbywają się tu zawody surfingowe

Trzebinia

• Zbiornik Balaton

● Lokalizacja - w centrum Trzebini

● Jest to nieczynne wyrobisko dawnego kamieniołomu wapieni i margli jurajskich

● Pierwsza klasa czystości wody

● Powierzchnia - około 3 ha

● Średnia głębokość - 9,5 m

● W sezonie letnim - kąpielisko miejskie

● Częściowo - wykorzystywany przez Polski Związek Wędkarski - Koło w Trzebini i Klub Płetwonurków.

● Nadbrzeżne skałki - doskonale nadają się do uprawiania wspinaczki

Chabówka

• Skansen Taboru Kolejowego

● 1994 r. - otwarcie skansenu

● Lokalizacja - na terenie dawnej parowozowni, wybudowanej w czasie II wojny światowej

● Połowa lat 80. XX w. - rozpoczęcie gromadzenia eksponatów (na kilku torach ekspozycja wycofanych z ruchu parowozów, lokomotyw elektrycznych i spalinowych oraz pługów, żurawi itp., które poddano rewitalizacji) (Część z nich przywrócono do pełnej sprawności technicznej → dziś mogą prowadzić składy pociągów zestawionych z zabytkowych wagonów)

● Do obsługi czynnych parowozów pozostawiono urządzenia umożliwiające zaopatrzenie w węgiel i wodę oraz oczyszczenie paleniska

● Skansen powstał dzięki istnieniu malowniczej karpackiej linii kolejowej Chabówka - Mszana Dolna - Limanowa - Nowy Sącz (zachowała do dziś niepowtarzalną i oryginalną infrastrukturę kolejową)

● Obecnie - skansen dysponuje najliczniejszą i najciekawszą pod względem różnorodności kolekcją zabytkowego taboru. Odwiedza go kilkadziesiąt tysięcy osób z kraju i zagranicy

● Zachowana infrastruktura techniczna oraz doświadczony zespół pracowników pozwalają na wykonywanie napraw rewizyjnych i głównych lokomotyw parowych oraz wagonów retro → skansen może na bieżąco realizować zamówienia na uruchamianie pociągów retro z programem dostosowanym do potrzeb klienta, oraz wynajmować tabor do realizacji zdjęć filmowych zgodnie z realiami historycznymi

● Filmy realizowane dzięki wypożyczeniu taboru skansenowego:

- Lista Schindlera

- Skrawki

- Przedwiośnie

- Sława i Chwała

- Przygody dzielnego wojaka Szwejka

- Złoto Dezerterów

- Aryjska Para

- Karol

- Summer Love

- Szatan z siódmej klasy

- Katyń

- Doktor Halina (Teatr TVP)

- Wichry Kołymy

● Skansen oferuje 50 miejsc noclegowych w pokojach 2, 3 i 4-osobowych (Goście mają do dyspozycji kuchnię, salę kominkową, świetlicę i plac zabaw dla dzieci, grill i bezpłatny parking

Wykład III 15.05.10

ZABYTKI PRZEMYSŁU NAFTOWEGO MAŁOPOLSKI

Zarys historii przemysłu naftowego w Małopolsce

● 1530 r. - pierwsza wzmianka o ropie naftowej w tym regionie → Seweryn Boner, podskarbi króla Zygmunta Starego, burgrabia krakowski i starosta biecki, szukał złota we wsi Ropa (niedaleko Gorlic) i natknął się na ropę, która zalała mu kopalnię

● Za czasów króla Jana Kazimierza i jego następców (XVII w.) wiedziano w Rzeczypospolitej o wyciekach ropy w rejonie gorlickim

● 1791 r. - studnie ropne na pograniczu wsi Siary i Sękowa (dzierżawione i eksploatowane przez chłopów pańszczyźnianych od właściciela pól Jana Wybranowskiego)

● 1852 r. - pierwsza na świecie kopalnia ropy naftowej w Pustym Lesie w Siarach (założona przez księcia Stanisława Jabłonkowskiego)

● Kopane szyby:




- Stanisław

- Eustachy

- Kajetan

- Grzegorz

- Mikołaj

- Józef

- Jan

- Nowy




● 1853 r. - dalsze poszukiwania złóż ropy naftowej na szeroką skalę

Gorlice

Skansen górnictwa naftowego. Włączony jest w Karpacko-Galicyjski Szlak Naftowy. Cały teren stanowi własność prywatną. Zawiera kolekcję urządzeń naftowych:

- kopanki

- żurawie pompowe

- rampy narzędzi do obróbki odwiertów

- koniki pompowe

- zbiorniki wody złożowej

Libusza

Muzeum Przemysłu Naftowego i Etnografii. - Kopanka Stanisław. W 1977 r. - powstanie muzeum. Aktualnie - prawdziwa skarbnica materiałów historycznych (Coraz bogatszy zbiór druków zwartych, czasopism, dokumentów źródłowych, map, szkiców i fotografii → muzeum będzie w przyszłości poważnym ośrodkiem badań historycznych

i dostarczycielem materiałów dla badaczy dziejów kopalnictwa naftowego)

ZABYTKI TECHNIKI PODKARPACIA

Muzeum przemysłu naftowego im. Ignacego Łukasiewicza w Bóbrce k/Krosna

● Bóbrka - kolebka przemysłu naftowego

● Obiekt unikalny w skali światowej

● XIX w. - narodziny przemysłu naftowego w tym regionie

● 1960 r. - powołanie Komitetu Opiekuńczego Budowy Skansenu Naftowego (z okazji Jubileuszu 1000-lecia Państwa Polskiego)

● 1972 r. - SITPNiG (Stowarzyszenie Naukowo-Techniczne Inżynierów i Techników Przemysłu Naftowego i Gazowniczego) wykupiło od prywatnych właścicieli około 20 ha terenu dla Muzeum

● Ekspozycje górnictwa naftowego, gazownictwa, przemysłu rafineryjnego i dystrybucji produktów naftowych:

- dwa czynne szybiki naftowe (kopanki) Franek i Janina oraz kilka zapadlisk szybików z lat rozwoju kopalni (1854-80)

- osiem zabytkowych drewnianych budynków z XIX w. z warsztatami mechanicznymi, kuźnią, kotłowniami, kieratami pompowymi, magazynami i pomieszczeniami administracyjnymi i mieszkalnymi

- czynne otwory wiertnicze z lat 90. XIX w.

- sieci transmisji do napędu pomp wgłębnych, stare systemy ropociągów i zbiorniki do magazynowania ropy

- trzy wiertnice z masztami i wieżami do głębokiego wiercenia obrotowego (1000-5000 m)

- siedem wiertnic przewoźnych z masztami do wiercenia udarowego średnich głębokości (około 800 m)

- urządzenia do napowierzchniowego wyposażenia otworów ropnych i gazowych

- różnorodne typy stalowych i drewnianych kiwaków do napędu pomp wgłębnych.

- trzy pompy z wszelkimi rodzajami narzędzi i sprzętu do wierceń i eksploatacji otworów ropnych i gazowych

- unikalne pompy, sprężarki gazowe, silniki i kotły parowe

- różnorodne typy urządzeń wyciągowych (windy obróbcze) do operacji technicznych w otworach ropnych

- model starego szybiku (kopanki)

- wiertnica do ręcznego wiercenia udarowego

- wiertnica udarowa systemu kanadyjskiego, napędzana maszyną parową (lokomobilą)

- wiertnica udarowa szarpakowo-linowa typu Bitków

- wiertnica udarowa konstrukcji polsko-kanadyjskiej do głębokich wierceń (Jej wnętrze adaptowane jest do organizowania konferencji, wystaw okolicznościowych i imprez towarzyskich. Znajduje się tam sala restauracyjna i kawiarniana z zapleczem kuchennym i sanitariatami)

● Na terenie Muzeum, a także poza jego granicami - wystawy okolicznościowe (rodowód polskiej nafty i ludzi, którzy przemysł ten tworzyli)

Szlak Naftowy: Jasło-Krosno-Sanok-Ustrzyki Dolne-Sambor-Borysław-Drohobycz-Lwów

1. Harklowa - szyby naftowe, budowle, sprzęt wiertniczy

2. Osobnica - kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego

3. Folusz - kopalnia nafty i gazu ziemnego, stare urządzenia wydobywcze

4. Samoklęski - zbiornik na ropę naftową

Cisna

Bieszczadzka kolejka wąskotorowa

● 1890 r. - początek budowy linii kolejki wąskotorowej z Cisnej do Nowego Łupkowa (Trasa ta miała ułatwić eksploatację lasów - największego bogactwa Bieszczad)

● Główny szlak poprowadzono wzdłuż doliny rzeki Solinki

● 1895 r. - uroczystość uruchomienia kolejki.

● Przy linii kolejowej zaczęły powstawać tartaki, które ożywiły gospodarczo obszar Bieszczad

● Okres 1900-04 - wzrost zapotrzebowania na drewno → trasa kolejki przedłużona z Cisnej do Beskidu i Kalnicy.

● W czasie I wojny światowej decyzją Austro-Węgier, wobec niepowodzeń na froncie wschodnim, kolejka została uszkodzona → wysadzono mosty, rozjazdy, część urządzeń.

● 1916 r. - początek odbudowy kolejki (po odwrocie armii rosyjskiej)

● Lata 30. XX w. - przejściowo istniało odgałęzienie do Lisznej

● Okres okupacji - intensywne wykorzystywanie ciuchci bieszczadzkiej także przez Niemców, prowadzących wyrąb lasów na potrzeby wojska

● 1948 r. - początek odbudowy zniszczeń → zakupienie pięciu nowych parowozów i kilkudziesięciu wagonów.

● Okres 1957-64 - powstały nowe odcinki linii o łącznej długości 63 km: odgałęzienie ze Smolnika nad Osławą do Rzepedzi (w związku z budową tam wielkiego kombinatu drzewnego) oraz przedłużenie z Majdanu do Wetliny i Mocarnego (To ostatnie poprowadzono dolinami wzdłuż drogi, zupełnie inaczej niż przedwojenny odcinek do Kalnicy i Beskidu, który przemykał się stokami Jasła powyżej pól uprawnych (jego trasą biegnie dziś leśna droga tzw. stokówka)

● Lata 60. XX w. - kolejka przewoziła rocznie 115-160 tys. m3 drewna

● Od 1963 r. - wznowienie ruchu pasażerskiego

● Podróż kolejką z Nowego Łupkowa do Cisnej trwała około 4,5 godz. i była dla turysty jednym z większych bieszczadzkich przeżyć, zwłaszcza jeśli personel pozwolił jechać na odkrytej platformie

● Niektóre odcinki linii (np. w rejonie Matragony) wiodły zupełnie dzikimi, zarośniętymi gęstym lasem dolinami, w których oprócz torów nie było żadnych śladów obecności człowieka. Za każdym zakrętem otwierał się nowy, nieoczekiwany widok

● Podczas postojów nad potokami - dla zaczerpnięcia wody do zbiorników lokomotywki można było najeść się do syta malin

● Lata 70. XX w. - znaczenie gospodarcze kolejki zaczęło maleć (Transport samochodowy okazał się tańszy i bardziej elastyczny, zwłaszcza że w międzyczasie powstała w Bieszczadach cała sieć utwardzonych dróg leśnych, a miejsca wyrębu coraz bardziej oddalały się od trasy kolejki)

● Początek lat 80. XX w. - parowozy samowarki zastąpione nowoczesnymi lokomotywami spalinowymi produkcji rumuńskiej, ale był to już zmierzch ciuchci jako środka transportu leśnego.

● 1994 r. - zawieszenie ruchu pasażerskiego i towarowego bieszczadzkiej wąskotorówki

● 1997 r. - przywrócenie ruchu pasażerskiego, już wyłącznie jako atrakcji turystycznej - na razie na trasie Majdan - Przysłup z przystankami w Cisnej i Dołżycy. Pociągu kursowały w ciągu dwóch miesięcy wakacyjnych, odjeżdżając z Majdanu o 9 rano i wracając o 11:30 (z półgodzinnym postojem w Przysłupie) (Po południu kolejkę uruchamiano na zamówienie. Można też było wynająć drezynę)

● Przysłup nie jest korzystnym punktem końcowym wycieczki - ani to węzeł szlaków znakowanych, ani znacząca miejscowość wczasowa → fundacja dąży więc do przedłużenia dopuszczonego do ruchu odcinka do Wetliny.

● W drugą stronę funkcjonuje już trasa do Balnicy i Woli Michowej, a w dalszej perspektywie planowana jest reaktywacja odcinka do Łupkowa

Przeworsk

Dynowska Kolej Dojazdowa

● 1900 r. - początek budowy kolejki wąskotorowej (Cel - dostarczanie buraków do cukrowni Przeworsk w Przeworsku oraz płodów rolnych, drewna, żwiru i kamienia z ziemi brzozowskiej)

● W pierwszej kolejności - oddanie do użytku 44 km linii oraz 6 budynków stacyjnych i mieszkalnych, a także warsztatów w Przeworsku

● 1904 r. - całkowite oddanie do eksploatacji i oficjalne otwarcie całej 46 km linii wraz z budynkami i parowozownią zwrotną w Dynowie

● Linia kolei bierze początek na styku z koleją normalnotorową w Przeworsku i przebiega piękną doliną rzeki Mleczki w poprzek Pogórza Dynowskiego do malowniczej doliny Sanu

● Ziemia Przeworska z Pogórzem Dynowskim połączona jest tunelem o długości 602 m, znajdującym się pod 30 m warstwą ziemi.

● W okresie historii kolej napotykały różne kataklizmy:

- należała ciężka i śnieżna zima 1929-30 (trzykrotnie została zasypana śniegiem cała linia i po trzykroć odśnieżona)

- 1987 r. - ogromne spustoszenie poczyniła niespotykana od stuleci powódź, która dosłownie zmyła z powierzchni 500 mb toru oraz zabrała 20 tonowe przęsło mostu na 25. kilometrze na odległości 50 m, co spowodowało ponad miesięczną przerwę w funkcjonowaniu kolei.

● Ciuchcia Pogórzanin - jedną z zaledwie kilku obecnie czynnych w Polsce kolei wąskotorowych

● Wycieczka umożliwia poznanie działającego od ponad 100 lat systemu kolejowego.

● Dużą atrakcją - przejazd przez jedyny w Polsce tunel na kolejach wąskotorowych o długości 602 m.

● Na stacji Dynów organizowany jest 3 godzinny postój → podróżujący mogą piec kiełbasę przy ognisku lub mieć inne atrakcje

● Przejazd odbywa się w odkrytych wagonach tzw. letniakach, co sprzyja atrakcji dla turystów

● Po drodze jest także możliwość kąpieli lub wędkowania w rzece San

● Przerwa w podróży - w stylowym zajeździe Pod Semaforem w Bachórzu, gdzie chętni smakosze są bezpłatnie dowożeni

ZABYTKI TECHNIKI DOLNEGO ŚLĄSKA

Wałbrzych

Muzeum Przemysłu i Techniki Kopalnia Węgla Kamiennego Julia

● Powstała z połączenia około 15 małych kopalń wydobywających węgiel kamienny na obszarze gminy Biały Kamień od XVI w.

● Początkowo - eksploatacja prowadzona sposobem odkrywkowym na wychodniach pokładów węgla w pobliżu podnóża góry Chełmiec i w rejonie Lisiego Wzgórza

● Źródło utrzymania mieszkańców Białego Kamienia - głównie rolnictwo, a górnictwo węgla → dodatkowe dochody

● Węgiel - opałem w gospodarstwach domowych, w warsztatach rzemieślniczych oraz w kuźniach

● 1769 r. - nowe Prawo Górnicze dla Księstwa Śląskiego i Hrabstwa Kłodzkiego → złoża węgla przeszły na własność państwa → 1770 r. - kopalnie we wsi Biały Kamień połączono w jedno gwarectwo Fuchs i zgłoszono do Wyższego Urzędu Górniczego w Złotym Stoku

● Przełom XIX/XX w. - przyłączenie sąsiednich małych kopalń do KWK w Białym Kamieniu (nazwa Consolidirte Fuchs - do 1945 r.)

● 1945 r. - kopalnie przejęte pod administrację polską → przejęcie nazwy KWK Julia

● Okres 1946-49 - nazwa Biały Kamień

● Okres 1950-93 KWK Thorez

● 1993 r. - powrót do nazwy KWK Julia

● Eksploatacja złoża węglowego - początkowo metodą odkrywkową na wychodniach pokładów, do kilku metrów w głąb (dopóki pozwalała na to woda i możliwości transportowe) (Eksploatacja metodami prymitywnymi i nieregularna)

● Do głębiej zalegających części złoża docierano podziemnymi wyrobiskami, początkowo sposobem duklowym (pionowymi wyrobiskami o przekroju kołowym o średnicy 0,5-1 m i głębokości kilku metrów) (Po dotarciu do pokładu wybierano węgiel wokół osi dukli, następnie porzucano ją)

● Z racji górzystego terenu i trudności z odwadnianiem złoża - powszechnie zaczęto stosować model kopalni sztolniowej → zorganizowane wybieranie złoża (do połowy XIX w.)

● Pole górnicze kopalni Fuchs początkowo zlokalizowane w rejonie Lisiego Wzgórza w dzielnicy Biały Kamień

● Złoże udostępniono dwiema sztolniami na różnych poziomach (Górną i Dolną - Lisią) (Różnica poziomów - 22 m) (Długość Lisiej Sztolni - 1600 m)

● Lisia Sztolnia udostępniała siedemnaście pokładów węgla kopalń: Fuchs, Emilie i Luise Charlotte (Wyrobisko przystosowane było do spławu węgla łodziami)

● W pobliżu - wydrążono do niej dwa szyby - Stollen-schacht i Pfeilerschacht

● 1800 r. - powstanie sztolni Friedrich Wilhelm - 20 m poniżej Lisiej Sztolni (Długość - 3376 m) (Służyła do odstawy urobku i odwadniania 7 kopalń: Fuchs, Fixstern, Franz Joseph, Goldene Sonne, Morgen und Abendstern, Luise Charlotte i Emilie)

● 1794 r. - uruchomienie spławnego transportu urobku w Lisiej Sztolni

● Połowa XIX w. - zasoby węgla na poziomach sztolniowych zaczęły się kończyć → zaprojektowano kopalnię głębinową opartą o głębokie szyby i mechaniczne urządzenia wyciągowe oraz odwadniające

● 1853 r. - uruchomiono połączenie kolejowe Wrocław - Wałbrzych → znaczne ułatwienie transportu węgla.

● Transport wodny coraz mniej wydajny → spuszczono wodę ze sztolni i osuszono spąg, na którym ułożono tory dla trakcji konnej (1854).

● Przewóz konny okazał się bardziej wydajny, a zdolność przewozowa sztolni wzrosła do 480 t/d

● 1867 r. - uruchomienie ciągnienia szybem Julia → likwidacja sztolni jako drogi transportowej węgla (z racji wyczerpywania się zasobów węgla na poziomie sztolniowym)

● 1867 r. - Lisia Sztolnia udostępniona zwiedzającym i jedną z największych atrakcji turystycznych w rejonie wałbrzyskim

● Odwiedzający:

- kuracjusze Starego Zdroju i Szczawna Zdroju,

- królowie

- członkowie rodzin panujących i wiele ówczesnych znakomitych osobistości

● II połowa XIX w. - wyczerpywanie się zasobów węgla na poziomach sztolniowych → zmiana modelu kopalni ze sztolniowej na głębinowy (szyby Julius, potem Julia, Ida, potem Sobótka i Dampf) (głębokość - około 100 m, potem ponad 200 m)

● 1840 r. - powstanie w Jedlinie Zdroju KWK Zofia (pierwszej kopalni głębinowej w Zagłębiu Dolnośląskim)

● Do zabezpieczenia dostawy pary technicznej do maszyn wyciągowych, równolegle między szybami wybudowano kotłownię I

● Wzrost zapotrzebowania na parę dla maszyn → budowa w sąsiedztwie kolejnych dwóch kotłowni: II (1872) i III (1882).

● Okres 1909-10 - modernizacja urządzeń i wybudowanie zakładowej elektrowni

● Dla zabezpieczenia pary technicznej dla elektrowni → wybudowanie nowoczesnej kotłowni IV z dwiema chłodniami kominowymi → kotłownie II i III przestały pełnić swoje funkcje → adaptacja tych obiektów na kopalniane warsztaty naprawcze i magazyny (lata 20. XX w.)

● 1968 r. - likwidacja elektrowni zakładowej → demontaż urządzeń elektrycznych (w obiekcie umieszczono rozdzielnię główną kopalni R102 oraz magazyn urządzeń elektrycznych)

● 1907 r. - powiększenie Gwarectwa Fuchs w wyniku wykupienia sąsiedniego Gwarectwa David (w obecnej dzielnicy Konradów w Wałbrzychu i Szczawnie Zdroju)

● 1920 r. - Gwarectwo Fuchs zostało wykupione przez Koncern Scheringa → kopalnia przeszła na własność spółki Kokswerke und Chemische Fabriken A.G. w Berlinie

● 1928 r. - kopalnia własnością przedsiębiorstwa wielozakładowego Niederschlesische Bergbau A. G. (Nibag).

● 1929 r. - KWK Consolidirte Fuchs powiększona o sąsiednią kopalnię Consolidirte Segen Gottes w obecnej dzielnicy Stary Zdrój w Wałbrzychu

● Kryzys gospodarczy w Europie → ograniczenie wydobycia węgla w tej kopalni

● 1931 r. - zatopienie KWK Segen Gottes

● 1938 r. odwodnienie KWK Segen Gottes od strony szybu Julius → ponowne uruchomienie wydobycia węgla w tej kopalni

● II połowa XX w. - rozwój wydobycia węgla kamiennego

● Okres 1955-56 - powstanie sztygarówki (dla biur ruchu kopalni)

● Okres 1963-78 - powstanie obiektu markowni na bramie wejściowej (dla biur ewidencji załogi), wartownia oraz nowej łaźni i szatni dla pomieszczeń na czystą odzież dla załogi dołowej oraz nowe sanitariaty i boksy kąpielowe.

● 1990 r. - restrukturyzacja przemysłu → kopalnie dolnośląskie postawione w stan likwidacji jako trwale nierentowne ekonomicznie.

● 1991 r. - wstrzymanie wydobycia węgla z przyczyn ekonomicznych w polu Wschodnim KWK

● Pozostawione obiekty przemysłowe na powierzchni przeznaczone na działalność przemysłową i handlową lub wyburzone

● 1996 r. - KWK Julia zakończyła wydobycie węgla.

● 17.08.1998 - zakończenie likwidacji wyrobisk podziemnych i wyłączenie odwadniania i wentylatorów.

● 10.1998 - rozpoczęcie likwidacji stacji ratowniczej, szybu i urządzeń wyciągowych szybu Jan (obiekty poprzemysłowe przeznaczono na inną działalność gospodarczą)

● 1999 r. zasypanie rur szybów Julia i Sobótka

● W szybie Sobótka pozostawiono od powierzchni 40 m odcinka rury szybowej dla podziemnej trasy wycieczkowej do Lisiej Sztolni

● Zabudowa powierzchni KWK Julia w Wałbrzychu - najstarszą i najlepiej zachowanym zespołem zabytkowych budowli przemysłowych z przełomu XIX/XX w. → uznano, że zespół ten należy chronić i utworzyć w nim Muzeum Przemysłu i Techniki

● Obiekty na trasie turystycznej:

- markownia (sposób ewidencjonowania górników oraz stroje galowe i sprzęt ochrony osobistej)

- budynek maszyny wyciągowej z elektrycznymi maszynami (1911-12)

- warsztat elektryczny z ekspozycją przyrządów do wykrywania zagrożeń naturalnych w kopalni, kontroli przewietrzania wyrobisk i aparatów ratownictwa górniczego (1872)

- plac kopalniany (między innymi lokomotywy i wozy do transportu kopalnianego)

- Lisia Sztolnia (sztolnia górnicza wyposażona w maszyny i urządzenia do urabiania węgla)

- łaźnia górnicza ze stanowiskami łańcuszkowymi do przechowywania ubrań i

odzieży roboczej (1915)

- wieże murowane typu Malakow: Julia (1867), Sobótka (1874) z wbudowanymi w nie w późniejszym okresie wieżami metalowymi

- kompletny Zakład Przeróbki Mechanicznej Węgla (1888) (sortownia, płuczka i flotacja)

● Udostępnienie:

- archiwalnych filmów o tematyce górniczej

- zbiorów biblioteki o tematyce górniczej

Nowa Ruda

Muzeum Górnictwa Podziemnego

● 1996 r. - powstanie muzeum

● Prezentacja bogatej 500-letniej tradycji górnictwa węglowego w Nowej Rudzie

● Udostępnione - wyrobiska podziemne o długości 700 m wydzielone ze zlikwidowanej kopalni (również dla osób niepełnosprawnych)

● Przedstawione są procesy produkcyjne kopalni (całościowy przegląd techniki górniczej z potężnymi maszynami do urobku węgla, licznymi narzędziami i konstrukcjami kopalnianymi)

● Wielka atrakcja - przejazd kolejką podziemną w sztolni Lech.

● Na powierzchni - zabytkowy kompleks architektoniczno-przemysłowy po kopalni węgla i łupku ogniotrwałego (unikalne na skalę światową, piece i wieże szybowe)

● Jest to jeden z nielicznych zachowanych w tak doskonałym stanie XIX-wiecznych obiektów przemysłowo-wydobywczych

Walim (kompleks Rzeczka)

Muzeum Sztolni Walimskich

● Należą do kompleksu Riese (Olbrzym) (tajemniczego obiektu militarnego, budowanego w latach II wojny światowej przez Organizację Todt, od 1943 r., dla więźniów obozów koncentracyjnych)

● W trakcie budowy posuwano się około 100 m/miesiąc

● Obiekt ten prawdopodobnie miał łączyć się z innymi 6 kompleksami budowanymi równocześnie w górze Włodarz (Góry Sowie)

● Kilka hipotez wyjaśniających prowadzone tam prace → prawdopodobnie miały to być:

- ogromne podziemne fabryki,

- centrum badań nad bronią atomową lub podziemne miasto Hitlera mogące pomieścić około 150 tys. osób

● Obecnie korytarze i sztolnie nieukończonego obiektu - udostępnione do zwiedzania

Głuszyca

Kompleks Osówka

● 1943 r. - początek budowy kompleksu

● Obejmuje 3 sztolnie (łączna długość - 1700 m) (niektóre obetonowane)

Jugowice Górne

Kompleks Włodarz

Jest to największy ze znanych obiektów kompleksu Riese.

Złoty Stok

Kopalnia złota - podziemna trasa turystyczna

● Najstarsze prace wydobywcze w okolicach Złotego Stoku - około 2000 r. p.n.e. → dotąd wydrążono ponad 300 km sztolni, szybów i chodników rozmieszczonych na 21 poziomach.

● 1273 r. - pierwsza wzmianka o robotach górniczych w Złotym Stoku

● Początek XVI w. - największy rozkwit górnictwa złota

● 1507 r. - przeniesienie tu mennicy książęcej z Ząbkowic Śląskich → bicie złotych dukatów → wzrost rangi miasta i wymierne korzyści finansowe

● Lata 20. XVI w. - inwestycja europejskich spółek górniczo-hutniczych → w tym czasie ze swoich prawie 200 kopalń Złoty Stok dostarczał około 8% całej europejskiej produkcji złota

● 1612 r. - pierwszy na świecie odstrzał skał przy pomocy czarnego prochu strzelniczego → sława dla kopalń złotostockich

● Reszta okresu XVII w. - liczne katastrofy górnicze, pożary i zarazy oraz wojna trzydziestoletnia (1618-48) → upadek górnictwa złota i Złotego Stoku

● Przełom XVII/XVIII w. - osiedlenie się w Złotym Stoku Hansa Schärffenberga - aptekarza i alchemika → opracowanie przez niego procesu odzyskiwania arszeniku z rud arsenowych → Złoty Stok głównym światowym dostawcą arszeniku na ponad 100 lat.

● Krótkowzroczna polityka potomków Schärffenberga → wyczerpanie się zapasów rudy arsenu i upadku kopalni oraz huty

● I połowa XIX w. - reaktywacja górnictwa złota

● 1848 r. - opracowanie tańszej metody produkcji złota (chlorowanie wyprażonej rudy i wyługowywaniu czystego metalu ze związków chlorkowych) → zastosowanie jej w Złotym Stoku przez Wilhelma Güttlera (przerobił nią cały surowiec)

● 1883 r. - wykupienie wszystkich terenów górniczych (utrzymywane do 1945 r. przez jego spadkobierców) → dzięki ich staraniom, wybudowanie linii kolejowej Złoty Stok - Kamieniec Ząbkowicki (1900) (obecnie nieczynnej) → znaczny rozwój przemysłowego miasta

● Rządy Güttlerów → wiele nowinek technicznych - między innymi kolejkę elektryczną, transportującą urobek, udostępnioną dziś do zwiedzania sztolnią Gertruda

● Po II wojnie światowej - pracę w kopalni podjęli górnicy, sprowadzeni tu z Górnego Śląska

● 1948 r. - rozpoczęcie poszukiwań nowych złóż

● 1961 r. - gwałtowny spadek urobku złota z 20-30 do 7 kg/rok → kopalnia wskutek naturalnej cyrkulacji wody, której już nie odpompowywano, w krótkim czasie całkowicie zatopiona

● 1962 r. - zakończenie działalności górniczo-hutniczej w Złotym Stoku (z niewyjaśnionych dotąd przyczyn - odgórnym zarządzeniem) → rozpoczęcie likwidacji kopalni (Na przestrzeni całego okresu wydobywczego (w ciągu ponad 700 lat) → wydobyto około 16 ton czystego złota w Złotym Stoku)

● Początek lat 90. XX w. - decyzja o udrożnieniu i udostępnieniu dla ruchu turystycznego niektórych wyrobisk górniczych

● 1996 r. - uruchomienie Podziemnej Trasy Turystycznej Kopalnia Złota z atrakcjami:

- Sztolnią Gertrudą (spływ łodzią - 200 m)

- Sztolnią Czarną Górną (z wodospadem podziemnym jedynym w Polsce)

- Sztolnią Czarną Dolną

- wyjazd z podziemi podziemnym pomarańczowym tramwajem (300 m)

Kletno

Stara kopalnia uranu - podziemna trasa turystyczno-edukacyjna

● Połowa XIV w. - początki górnictwa w Masywie Śnieżnika (kwitło do lat 30.XX w.)

● W Kletnie - eksploatacja rud żelaza, srebra, miedzi i ponownie żelaza

● Według zapisków kronikarskich - jedna ze sztolni, tzw. Mroczna Sztolnia (1577) przyniosła ludziom wiele nieszczęść (prawdopodobnie w wyniku odkrytej tam cztery wieki później radioaktywności.)

● 1945 r. - początek intensywnych badań nad nową bronią w Związku Radzieckim (Stalin będąc pod wrażeniem amerykańskiej przewagi po zrzuceniu bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki zalecił wszczęcie szeroko zakrojonych prac nad bronią jądrową → naukowcy pod kierownictwem Igora Kurcztowa otrzymali bardzo szerokie uprawnienia)

● Strategiczne znaczenie surowców promieniotwórczych → na podstawie zawartej w 1948 r. umowy pomiędzy Polską a ZSRR → intensywne prace poszukiwawcze (Całość prac prowadziła radziecka służba geologiczna, nadzór sprawowała również radziecka administracja wojskowa)

● 15.07.1948 - radzieccy geolodzy, badając aktywność starych hałd w okolicach Kletna stwierdzili podwyższone promieniowanie gamma przy jednej ze sztolni

● II połowa 1948 r. - rozpoczęcie eksploatacji rud uranu z hałd i starych sztolni → po ich wyeksploatowaniu rozpoczęcie tu budowy kopalni Kopaliny → 37 km wyrobisk (w tym 3 szyby o głębokościach 83-150 m, 27 sztolni oraz wiele wyrobisk bocznych)

● Złoże rozpoznano również poprzez liczne wiercenia

● Urobek wywożono konwojami samochodowymi w specjalnych małych workach pod silną eskortą wojska

● Znaczne wyeksploatowanie złoża w marcu 1953 r. → zakończenie eksploatacji uranu w Kletnie (kopalnia nie zaprzestała całkowicie swojej działalności)

● Do 1958 r. - eksploatacja fluorytu, mający zastosowanie jako topnik

● Po 1958 r. - zaprzestanie eksploatacji podziemnej → część wyrobisk zatopiona, wejścia do nich uległy zawaleniu (niektóre z nich nadal pozostają dostępne)

● 2002 r. - udostępnienie do zwiedzania sztolni nr 18. (To niegdyś sztolnia poszukiwawcza, pozbawiona złóż rudy uranowej, ale otwarcie zostało poprzedzone szczegółowymi badaniami bezpieczeństwa radiologicznego)

● Lokalizacja - przy szosie Kletno - Siena

● Trasę (około 800 m) można bezpiecznie zwiedzać, podziwiając na ścianach przepiękne wystąpienia okolicznych minerałów jak i przygotowane ekspozycje:

- stare plany kopalni

- mapy sytuacyjne

- wystawę okolicznościowych kufli górniczych

● Przejście chodnikami - 200 m (wystąpienia minerałów: fluoryt, kwarc i innych)

Kowary

Kopalnia uranu - podziemna trasa turystyczna Sztolnie Kowary

● 1148 r. - pierwsze wzmianki o eksploatacji rud różnych pierwiastków w okolicach Kowar (Waloni przybyli tu i dzięki ich szerokiej wiedzy rozpoczęli poszukiwania złóż rud w tej okolicy)

● 1355 r. - najdawniejszy dokument świadczący o wydobywaniu rud żelaza w Kowarach

● XVI w. - wielkie znaczenie kopalń w Kowarach

● Wojna trzydziestoletnia (1618-48) → upadek górnictwa w Sudetach

● XIX w. - ożywienie górnictwa

● Przed II wojną światową - Niemcy rozpoczęli wydobywanie rud uranowych (wykorzystywali je do badań nad energią jądrową)

● Po II wojnie światowej - polskie władze (pod ścisłym nadzorem radzieckich towarzyszy i w całkowitej tajemnicy) rozpoczęły wysyłanie drogą powietrzną uranu w głąb Rosji → Sowieci mogli skonstruować bombę atomową. (Nikt nie powiedział górnikom co wydobywają, więc umierali oni po kilku latach pracy na chorobę popromienną wraz z rodzinami, ponieważ zarażali ich radioaktywnym pyłem przynoszonym na ubraniach. Ten sam los spotykał pielęgniarki pracujące w sanatorium, które działało tu za czasów PRL)

● Pewne ilości rudy uranu zalegają w sztolniach kowarskich do dziś, ale nie wiadomo czemu rząd Polski nie zgadza się na jakąkolwiek ich eksploatację lub sprzedaż innym państwom

● Obecnie sztolnie kowarskie przejął prywatny właściciel → podziemna trasa turystyczna, sanatorium i hotel.

● Rzeczy warte obejrzenia:

- odkryta żyła rudy uranu (obserwowana z pewnej odległości ze względu na promieniowanie)

- bardzo ciekawe miejsce, w którym na skutek trzęsienia ziemi kilka milionów lat temu nastąpiło przesunięcie ziemi i ślady po tym wydarzeniu można zobaczyć w jednej z kowarskich sztolni

- praca dawnych górników (techniki wydobywcze)

- zbiory minerałów i szlachetnych kamieni - Skarbiec Walonów

● Wzbogacenie naszego organizmu we wspaniałą porcję pierwiastków zawartą w największym skarbie sztolni Potencjałce - wodzie zwiększającej siły witalne

ZABYTKI TECHNIKI WIELKOPOLSKI

Kłodawa

Zabytkowa Kopalnia Soli (podziemna trasa turystyczna)

● Sól cechsztyńska zalega w rejonie Kłodawy na głębokości około 6000 m ppt. Z tej głębokości masy solne zostały wypiętrzone ku powierzchni tak, że przykrywający ją młodszy nakład ma miejscami grubość zaledwie około 100 m

● Okres 1950-54 - zgłębienie szybów Michał i Barbara → ruszyły prace poszukiwawcze

● 1956 r. - początek eksploatacji soli

● Jako siła pociągowa - pracowało wówczas pod ziemią 40 koni (Zwierzęta pracowały pod ziemią 10 lat)

● 1966 r. - uruchomienie w kopalni trakcji elektrycznej

● Równocześnie na powierzchni - rozbudowa zakładów przetwórczych soli

● Około 4 km na północny zachód od kopalni - wydrążono szyb wentylacyjny Chrobry

● W kopalni - wyłącznie komorowy system eksploatacji, z pozostawieniem półek i filarów międzykomorowych

● Początkowo wydobycie prowadzono na poziomach 450 i 600 m, a obecnie prace górnicze prowadzi się na głębokości 750 m (Zasoby na tym poziomie zapewniają pracę kopalni na następne dziesiątki lat)

● 2007 r. - w kopalni pobity rekord Guinessa (Najniżej na świecie odbywający się koncert muzyczny. Impreza odbyła się 600 m ppt)

● Czynna jest tu najgłębsza na świecie podziemna trasa turystyczna na poziomie 600 - 750 m ppt

● Na poziomie 600 m, niedaleko podszybia, w solnej grocie znajduje się kaplica z wykonaną z soli rzeźbą Św. Kingi - patronki górników solnych (Na ścianie kaplicy, na pamiątkowej tablicy, wyryto nazwiska 20 górników, którzy stracili życie pod ziemią)

● Program zwiedzania obejmuje:

- zjazd windą na poziom 600 m ppt (zjazd windą z prędkością 6 m/s pozostawia człowiekowi niezapomniane wrażenia),

- przejście chodnikami do podziemnej kaplicy św. Kingi

- obejrzenie wyeksploatowanych komór solnych

- możliwość zobaczenia maszyn używanych w podziemnym górnictwie solnym i innych osobliwości górnictwa solnego

Gniezno

Gnieźnieńska Kolej Wąskotorowa

● 1896 r. - uruchomienie pierwszych kursów

● Główna rola → przewóz buraków do cukrowni w Gnieźnie

● Lata 60. XX w. - duży ruch pasażerski na trasie Gniezno - Powidz - Anastazego (38 km)

● 1988 r. - zawieszenie kursów regularnych z racji spadku frekwencji pasażerów i pogarszającego się stanu torowiska

● 1999 r. - przywrócenie kursów pasażerskich pociągiem retro.

● Aktualnie stanowi atrakcję turystyczną (kursy pasażerskie VI - VIII, a przez resztę roku na zamówienie)

Pleszew

Pleszewska Kolej Lokalna (dawniej Krotoszyńska Kolej Dojazdowa)

● 1900 r. - uruchomienie kolejki na trasie Krotoszyn - Dobrzyca - Pleszew (40 km)

● W jakiś czas później - dobudowanie odcinka z Pleszewa do Broniszewic

● Kolejka świadczyła usługi pasażerskie i towarowe (przewóz płodów rolnych)

● 1978 r. - likwidacja odcinka Pleszew - Broniszewice

● 1986 r. - likwidacja odcinka Krotoszyn - Pleszew Miasto (rozbiórka torowiska)

● 2006 r. - przywrócenie kursów pasażerskich na odcinku Pleszew Wąskotorowy - Pleszew Miasto za pośrednictwem Stowarzyszenia Kolejowych Przewozów Lokalnych (SKPL), w ramach atrakcji turystycznej (cały rok)

Śmigiel

Śmigielska Kolej Dojazdowa

● 1900 r. - powstanie ŚKD (na mocy ustawy parlamentu niemieckiego z 1892 r. o możliwości budowy i eksploatacji kolei przez władze regionalne)

● Początkowa trasa: Krzywiń - Stare Bojanowo - Śmigiel - Wielichowo - Ujazd

● Kolejka świadczyła usługi pasażerskie i towarowe (przewóz płodów rolnych)

● Aktualnie - ruch pasażerski i towarowy na trasie Stare Bojanowo - Śmigiel - Wielichowo (23 km), jako atrakcja turystyczna (cały rok) (Jest to pierwsza kolej samorządowa w Polsce)

Środa Wielkopolska

Średzka Kolej Dojazdowa

● 1902 r. - powstanie kolejki

● Pierwsza połowa XX w. - znacząca rola kolejki (świadczyła przewozy pasażerskie i towarowe (przewóz głównie buraków do cukrowni)

● Aktualnie - kursy sobotnio - niedzielne w okresie letnim na trasie Środa Wkp. - Zaniemyśl (14 km)

● Jest to jeden z najpiękniejszych zabytków techniki w Polsce

Wykład IV 12.06.10

ZABYTKI TECHNIKI WOJEWÓDZTWA LUBELSKIEGO

Chełm

Zabytkowa Kopalnia Kredy - podziemna trasa turystyczna

● Średniowiecze - początek wydobywania kredy w Chełmie

● Okres XVII - XVIII w. - największa eksploatacja kredy (złoża sięgają 800 m ppt)

● Podziemia - wynik wydobywczej samowoli → prawie każdy mieszkaniec miał w piwnicy prywatną kopalnię i na własną rękę (niekiedy podkopując swój dom) wydobywał kredę (każdy eksploatował kredowe złoża, jak mógł) → korytarze przypominają poplątaną pajęczynę → łączą się ze sobą, mijają, biegną wielopoziomowo, a niektóre sięgają nawet 20-25 m głębokości (Podobno mają około 40 km)

● Samowola trwała do XIX w., kiedy chodniki zaczęły się zapadać na taką skalę, że władze miasta zakazały wydobycia kredy → na długie lata o nich zapomniano i dopiero budowa wodociągów miejskich pozwoliła odkryć kredowe korytarze na nowo

● Podczas II wojny światowej (jak i w czasie wcześniejszych napaści czy grabieży) chronili się tu mieszkańcy Chełma, wśród nich liczni wówczas Żydzi

● Lata 60. XX w. - kredowe lochy same przypomniały o sobie (w samym centrum zapadła się ulica) → zaczęto myśleć o ich zabezpieczeniu

● 1985 r. - udostępnienie lochów zwiedzającym

● Przejście prawie 2 km trasy prowadzącej około 16 m ppt trwa godzinę

● Przebiega korytarzami o łukowatych sklepieniach, w których mija się: namalowaną na ścianie panoramę Chełma i studnię, do której niegdyś wrzucano śmieci → dziś są cennym źródłem informacji o dawnych czasach (Znaleziono

między innymi monety i skorupy naczyń); zastygłe w kredzie muszle i skamieliny (Ubrany w bury strój z kapturem górnik-manekin pokazuje, jak wydobywano niegdyś kredę. Nie podpierano korytarzy, nie stosowano planów, więc niejednemu kredowe stropy zwaliły się na głowę)

● W komorze Ducha Bielucha gaśnie światło i ktoś mówi: Rozumiem teraz, co to są egipskie ciemności. Cisza jak makiem zasiał. Nagle w stroboskopowym świetle pojawia się duch. Dzieci piszczą, dorośli się uśmiechają. A duch opowiada, jak straszył rzezimieszków i poszukiwaczy skarbów pałętających się po podziemiach. Na koniec obiecuje, że spełni jedno życzenie wypowiedziane w ciemności z ręką przyłożoną do kredowej ściany. I znika.

● W drodze powrotnej przewodniczka Grażyna Biernacka opowiada, do czego to ludzie nie używali kredy (służyła nie tylko do pisania, ale jako bielidło do twarzy i proszek do czyszczenia zębów i metalu. Mylne jest powszechne przekonanie, że chełmianie budowali z kredy domy - wznosili je z podobnej kolorystycznie opoki)

Nałęczów

Nałęczowska Kolej Dojazdowa

● 1892 r. - pierwsze połączenie szlakiem kolejowym folwarku Polanówka z cukrownią Zagłoba (Była to prowizoryczna linia z drewnianymi szynami i ze względu na liczne usterki zrezygnowano z jej eksploatacji)

● 1895 r. - utworzenie cukrowni Opole (najstarszego zakładu przemysłowego w

regionie lubelskim)

● Węgiel i kamień wapienny sprowadzano żeglugą wiślaną

● Brak dróg bitych → konne kolejki wąskotorowe - doskonałym środkiem transportu (szczególnie w okresie jesienno zimowym)

● 1900 r. - pierwsza konna kolejka wąskotorowa z cukrowni Zagłoby do Kępy Chodeckiej, a następnie z cukrowni Opole do Piotrawina

● 1911 r. - oddanie do eksploatacji odcinka Zagłoba - Wymysłów, z odgałęzieniem Szczekarków - Wilków - Wisła

● 1912 r. - zakupienie dwóch parowozów Krauss do obsługi tej trasy. Dalszą budowę przerwał wybuch I wojny światowej.

● 1915 r. - zniszczenie cukrowni Zagłoby, torów i parowozów przez Rosjan

● 1916 r. - odbudowa torowiska i przedłużenie go do trasy kolei normalnotorowej, do Drzewiec (obecnie Nałęczowa) i do cukrowni Opole

● W końcowym etapie I wojny światowej - Austriacy zniszczyli kolejkę

● 1918 r. - ponowna odbudowa zniszczonych torów

● 1920 r. - zakup parowozów budowanych w Kołomeńskiej Fabryce Parowozów (ZSRR) (Stały się podstawowym środkiem trakcyjnym do lat 50. XX w. Potocznie zwane były kołomyjkami lub samowarkami)

● Okres międzywojenny - funkcjonowały:

- parowóz Px29 z Warszawskiej S.A.

- parowozy typu W4A Wisła z Chrzanowa

- wagony motorowe zwane Lux - torpedami

- 1928 r. - ponowna odbudowa kolejki konnej z cukrowni Opole do Piotrawina wraz bocznicami

● 1930 r. - oddanie do użytku trasy do Świdna zakupując dwa parowozy niemieckie pochodzące z firm Borsig i Orenstein&Koppel.

● Główne cele funkcjonowania kolejki wąskotorowej:

- zwózka buraków do cukrowni Opole

- przewóz węgla, drewna, mleka, cukru, wytłoków

- zaopatrywanie gorzelni, tartaków

● Do przewozu brygad polowych i wycieczek posiadano drewniane wagoniki zaopatrzone w ławeczki.

● 1938 r. - budowa ostatniej linii do powstającej fabryki w Poniatowej (15.08.1939 - pierwsza produkcja dla potrzeb wojska).

● Od 1938 r. do chwili obecnej - oficjalna nazwa kolejki brzmi Nałęczowska Kolej Dojazdowa (NKD).

● W okresie okupacji - Niemcy sprowadzili parowóz pięcioosiowy zwany Niemka (posiadali także statek uzbrojony w cekaemy i specjalny pociąg wąskotorowy)

● Kolejka była pod kontrolą podziemia → 1943 r. - odbicie więźniów politycznych transportowanych dwunastowagonowym składem z aresztu w Opolu Lubelskim.

● Po wyzwoleniu - PKP przejęły kolejkę z Nałęczowa do Opola i Poniatowej, a trasę Karczmiska - Wilków zwrócono cukrowni Opole

● Połowa lat 50. XX w. - PKP ponownie przejęły tor do Wilkowa, wprowadzając ruch osobowy i zawieszając go w 1964 r.

● Tor ze śmijowisk do Zagłoby i Kępy Choteckiej wykorzystywany był przez ZPOW (zakład przetwórstwa owocowo-warzywnego), który powstał w miejscu zniszczonej cukrowni, oraz cukrownię Opole w czasie kampanii buraczanej

● 1968 r. - rozebranie odcinka do Piotrawina, a w 1970 r. do Świdna, będący własnością cukrowni Opole

● 1968 r. - wprowadzenie ciężkich lokomotyw spalinowych wysokiej mocy Lxd2 produkcji rumuńskiej oraz wagonów transporterów do przewozu wagonów normalnotorowych.

● 1980 r. - ostatni parowóz Px48 zakończył służbę (Tamtejsze parowozy: dwa z nich pracują na innych kolejkach, Px5 stoi w Tarnowskich Górach, trzy były przebudowane na tor 1000 mm, a Px29 sprzedany został do Szwecji)

● 1988 r. - wprowadzenie nowych wagonów osobowych produkcji rumuńskiej typu Bxhpi

● 1990 r. - gwałtowny spadek przewozów tak towarowych jak i pasażerskich

● W roku 1991 przestały kursować pociągi pasażerskie do Poniatowej a w roku 1993 r. - zawieszenie ostatniego stałego połączenia Nałęczów Wąsk. - Karczmiska

● Do końca 2001 r. - kursy pociągów towarowych i turystycznych retro na całej trasie kolejki

● Przełom 2001/2002 - cały personel NKD został zwolniony z PKP → ruch kolejowy kompletnie zamarł

● 2001 r. - NKD wpisana do rejestru zabytków → na razie likwidacja jej nie grozi

● Cały tabor zgromadzony na stacji w Karczmiskach i pilnowany przez agencję ochrony (Bezczynność taka trwała ponad rok → stracony sezon turystyczny, zarośnięty szlak, nowe problemy związane z kradzieżami w lokomotywowni w Karczmiskach)

● 2002 r. - NKD przejęta przez starostwo powiatowe w Opolu Lubelskim → wyłączona ze struktur PKP i wydzierżawiona Stowarzyszeniu Kolejowych Przewozów Lokalnych (Będzie się opiekowało NKD do 2012 r.)

ZABYTKI TECHNIKI WOJEWÓDZTWA ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

● 100 tys. lat temu - pierwsi ludzie na terenie woj. świętokrzyskiego

● Ślady bytności człowieka - między innymi w jaskini Raj, gdzie wykopano prymitywne narzędzia kamienne

● Eksploatacja krzemienia (do wyrobu broni i narzędzi) - opodal wsi Magonie koło Ostrowca Świętokrzyskiego (obecnie jest tam rezerwat archeologiczny i przyrodniczy Krzemionki Opatowskie)

● W okresie rzymskim - rozwój jednego z największych ośrodków produkcji żelaza z rud darniowych w Górach Świętokrzyskich (Wytopu żelaza na dużą skalę dokonywano w piecach dymarskich, których pozostałości można oglądać w Muzeum Starożytnego Hutnictwa Świętokrzyskiego w Nowej Słupi)

● Rozwój gospodarczy regionu położonego między Wisłą i Pilicą związany był i jest z licznymi bogactwami naturalnymi (Na przestrzeni wieków wydobywano tu rudy miedzi, żelaza, srebra i ołowiu. Bogactwem tej ziemi były i są złoża surowców skalnych (skały wapiennej, gipsu i kamienia budowlanego)

● W przeszłości zakłady przemysłowe powstawały nad rzekami: Kamienną, Czarną i Bobrzą, których woda poruszała koła wodne będące napędem wielu urządzeń w tych zakładach

● Huty pracowały w oparciu o miejscowe złoża rud żelaza (Intensywna rozbudowa zakładów przemysłowych na terenie kielecczyzny miała miejsce w okresie działalności Stanisława Staszica) (W tym czasie powstała w Kielcach Dyrekcja Główna Górnicza i Szkoła Akademiczno-Górnicza. Obszar, na terenie którego spotkać można pozostałości tych zakładów nazywany jest obecnie Staropolskim

Okręgiem Przemysłowym)

Ostrowiec Świętokrzyski

Prehistoryczne kopalnie krzemienia pasiastego Krzemionki - podziemna trasa turystyczna

● Lokalizacja - w północno - wschodniej części obrzeża Gór Świętokrzyskich

● Powierzchnia - około 78 500 m2

● Liczba kopalń - około 4000

● Na terenie pola eksploatacyjnego - również pozostałości pracowni krzemieniarskich, a na południe od niego w rejonie lejków krasowych również pozostałości obozowisk (skałami towarzyszącymi są tu wapienie)

● XX w. - ożywiona działalność antropogeniczna na polu eksploatacyjnym (wycinka lasów i orka, w wyniku czego nastąpiły:

- niwelacja zabytkowego krajobrazu nakopalnianego

- powstanie wsi Krzemionki

- rozwój nowożytnego górnictwa i przemysłu

- budowa rowów strzeleckich przecinających pole eksploatacyjne w czasie II wojny światowej

● Niszczycielska działalność miejscowej ludności wydobywającej wapień do wyrobu wapna → największe szkody i zagrożenia dla pola eksploatacyjnego (co najmniej 100 zabytkowych kopalń unicestwionych).

● Zroby wapiennikarskie (tzw. Wielkie Komory) - materialne świadectwo tych czasów

● Od 4000 r. p.n.e. - rozpoczęcie produkcji siekier z krzemienia pasiastego

● Przełom III/II tysiąclecie p. n. e. - stopniowy zanik kopalnictwa krzemienia na rzecz odkrycia brązu (stopu miedzi z cyną) (z brązu stopniowo zaczęto produkować narzędzia)

Podziemna trasa turystyczna

● Lata 30. XX w. do 1949 r. - pierwsze próby ochrony podziemi za pomocą drewnianych zadaszeń, wiat i szop budowanych nad szybami (Miały one doraźny charakter, gdyż stosunkowo szybko ulegały przegniciu i naturalnej destrukcji)

● Lata 50. i 60. XX w. - rekonstrukcja podszybia i umieszczenie nad studniskiem szybu betonowej kopuły z hermetycznie zamykanym włazem (Zwietrzałe i spękane stropy wyrobisk zabezpieczono poprzez budowę murowanych filarów, murów oporowych z kamienia wapiennego oraz częściową rekonstrukcję zniszczonych fragmentów kopalń)

● Połowa lat 70. XX w. - Jerzy Bąbel zainspirowany pracami badawczo - górniczymi na terenie kompleksu kopalń neolitycznych w Rijckholt w Holandii oraz technicznymi rozwiązaniami galerii turystycznych w polskich jaskiniach (między innymi w Jaskini Raj), wystąpił z projektem wykonania podziemnej trasy tunelowej w Krzemionkach

● 1979 r. - rozpoczęcie prac wykopaliskowych

● Próbne rozwiązanie → pogłębienie fragmentu neolitycznych wyrobisk w kopalniach oraz wzmocnienie stropów odrzwiami i stalowymi filarami, zaś strop nad galerią turystyczną dodatkowo betonitami (lata 1983-85) (W ten sposób powstała trasa turystyczna nr 1)

● Wybudowanie nad współczesnym szybikiem Zenon oraz gardzielą szybu dwóch pawilonów naszybowych o trwałej, przeszklonej konstrukcji

● Poprowadzenie sztolni wykutej w litej skale wapiennej, jałowej pod względem archeologicznym, otaczającej łukiem wyrobiska neolityczne (trasa turystyczna nr 2)

● Z galerii tej - wybudowano w 5 miejscach punktowe wglądy do prehistorycznych podziemi, oddzielonych od zwiedzających hermetycznie uszczelnionymi szybami (okres 1983-91)

● W latach 2001-2003 - wykonanie szybu wentylacyjno - ewakuacyjnego, z dna którego przeprowadzono wykutą w skale płonnej galerię łączącą go z trasą podziemną nr 2.

● Archeolodzy z Muzeum Historyczno-Archeologicznego w Ostrowcu Św. współdziałając z wyspecjalizowaną firmę górniczą inż. Adama Krawczyka „Geohydrowiert” w Kielcach wykonali badania na trasie przebiegu podziemnego tunelu łączącego obie dotychczasowe galerie, gdzie natrafiono na znakomicie zachowane kopalnie komorowe i filarowo - komorowe

● Powstała tym samym najdłuższa w Europie podziemna trasa (ponad 400 m), eksponująca fascynujący świat neolitycznych górników

Brody (pow. starachowicki)

Przelew wodny

● Powstanie - 1840 r.

● Budują go kamienne ciosy w stylu klasycystycznym

● Przelew wodny spiętrzał niegdyś wody Kamiennej, napędzające urządzenia zakładu hutniczego w Brodach

Ćmielów (pow. ostrowiecki)

Żywe Muzeum Porcelany

● 1790 r. - początki produkcji ceramiki w Ćmielowie (Pierwsza manufaktura, która z czasem rozrosła się w dużą fabrykę)

● 1936 r. - podział fabryki na dwa oddzielne zakłady (ceramiki użytkowej i ozdobnej)

● 1996 r. - z zakładu ceramiki ozdobnej → Fabryka Porcelany SA

● Aktualnie zajmuje się odtwarzaniem oryginalnych figurek porcelanowych z lat 60. XX w., zaprojektowanych przez wybitnych plastyków, między innymi przez: L. Tomaszewskiego, M. Naruszewicza, H. Orthwen, H. Jędrasiaka.

● Kolekcją figurek porcelanowych z Ćmielowa szczycą się galerie między innymi w: Chicago, Nowym Jorku, Berlinie, Paryżu, Moskwie

● żywe Muzeum Porcelany mieści się przy Fabryce Porcelany SA w Ćmielowie w wydzielonych salach

● Przechodząc od jednego stanowiska do drugiego można prześledzić cały cykl produkcyjny (Na oczach zwiedzających pracownicy fabryki wykonują prawdziwe dzieła sztuki. Każdy chętny może brać czynny w nim udział, samodzielnie wykonując figurkę z porcelany)

● W trakcie zwiedzania istnieje także możliwość samodzielnego wybicia pamiątkowej monety z okazji 500-lecia nadania praw miejskich miejscowości Ćmielów

● Zwiedzających muzeum czeka jeszcze wizyta w dawnym piecu do wypalania ceramicznych wyrobów (W niewielkim, okrągłym pomieszczeniu, w tajemniczej atmosferze, oglądają film o Ćmielowie i wysłuchują gawędy o fabryce)

Maleniec (pow. konecki)

Zabytkowy zakład hutniczy

● 1784 r. - powstanie zakładu złożonego z tartaku, drutarni i fryszerni z jedenastoma młotami

● Surówki do zakładu metalurgicznego dostarczał wielki piec w Kawęczynie, a rudę dowożono z trzech pobliskich miejscowości: Machory, Kołoniec i Ruda Maleniecka.

● Produkty tutejszej kuźnicy między innymi: stalowe odkuwki na lufy do słynnych sztucerów produkowanych w królewskich manufakturach w Kozienicach

● 1839 r. - modernizacja zakładu (budowa walcowni, młotowni i toporni)

● Połowa XIX w. - instalacja 15 gwoździarek do produkcji gwoździ ciętych z blachy (pracowało tu wówczas 80 robotników)

● Druga połowa XIX w. - ponowna modernizacja fabryki i produkcja łopat, szpadli i okuć budowlanych (Do napędzania urządzeń zakładu służyły trzy koła wodne poruszające system pasów transmisyjnych, uruchamiających następnie prasy, gwoździarki, nożyce, młoty i miechy pieca grzewczego)

● 1939 r. - montaż silnika elektrycznego do napędu maszyn (zatrudnienie wzrosło do 250 osób)

● 1950 r. - zaprzestanie produkcji gwoździ

● 1967 r. - zamknięcie zakładu (produkcję przeniesiono do nowego obiektu)

Sielpia Wielka (pow. konecki)

Muzeum Staropolskiego Okręgu Przemysłowego

● 1821 r. - powstanie walcowni i pudlingarni (zakładu, w którym odbywa się pudlingowanie, czyli proces oczyszczania surówki z domieszek węgla, krzemu i manganu przez ogrzewanie jej w piecu pudlarskim) z inicjatywy Stanisława Staszica

● Źródło energii - spiętrzona rzeka Czarna, która za pośrednictwem dwóch wielkich kół wodnych poruszała wszystkie urządzenia w fabryce

● Wyposażenie zakładu:

- piece pudlingarskie

- młot czołowy do przekuwania bochnów

- walcarka wstępna do walcowania kęsisk

- nożyce do cięcia blach

- parkieciarka

- piece grzewcze

- dwa zespoły walcowni prętowej i tak zwanej małej

- dwa koła

- turbina wodna będąca chlubą dzisiejszego muzeum

● Zakład w Sielpi bazował na surowcach miejscowych

● Rudę wydobywano w okolicach wsi Kawęczyn, na miejscu przetapiano ją w wielkich piecach, a w walcowni i pudlingarni w Sielpi Wielkiej przerabiano Żelazo na stal

● Druga połowa XIX w. - zakład podupadł na skutek braku surowca i dużej konkurencji zakładów pracujących w oparciu o węgiel kamienny w Zagłębiu Dąbrowskim

● 1921 r. - walcownia zaprzestała produkcji

● 1934 r. - walcownia przekazana na lokalne Muzeum Techniki i Przemysłu Hutniczego

● Okres II wojny światowej - dewastacja muzeum (okupant wywiózł z niego 72 wagony żelaza, urządzeń i wyposażenia fabryki)

● Okres 1956-59 - odremontowanie zakładu → niewielka wystawa

● 1962 r. - ponowna reaktywacja muzeum → Muzeum Zagłębia Staropolskiego

● Jedyny oryginalny, ale okazały eksponat - żelazne koło śródbierne poruszające koło zamachowe, usytuowane jest ono nad głębokim na 8 m kanałem

● Najcenniejsze eksponaty muzeum:

- dmuchawa parowa z XIX w.

- maszyna parowa z 1858 r. (najstarsza z zachowanych w Polsce)

- tokarka czołowa z XIX w.

Starachowice

Muzeum Przyrody i Techniki

● Połowa XV w. - prawdopodobne powstanie Starachowic

● XVI w. - działanie kuźnicy Starzechowskiej, na obecnym terenie miasta

● 1789 r. - pierwszy wielki piec w Starachowicach

● 1841 r. - początek funkcjonowania trzech wielkich pieców opalanych na węgiel drzewny

● Obiekty z tamtego okresu zachowane do chwili obecnej:

- fundamenty trzech wielkich pieców

- tarasowy układ technologiczny huty

- podziemny kanał wodny (240 m), który odprowadzał wodę

● Okres 1899-1968 - funkcjonowanie nowych zakładów z wielkim piecem na koks

● Obecnie na terenie zakładu wielkopiecowego działa Muzeum Przyrody i

Techniki Ekomuzeum im. Jana Pazura, z ekspozycją:

- unikalnego wielkiego pieca (1899) z zachowanym technologicznym ciągiem hutniczym

- zabytków techniki samochodowej i zbrojeniowej Zakładów Starachowickich (pierwszy samochód ciężarowy STAR 20 i terenowy STAR 266 (uczestniczył w X Jubileuszowym Rajdzie Paryż-Dakar)

- bogate zbiory paleontologiczne, między innymi tropy dinozaurów z okresu jurajskiego

Starachowicka Kolej Dojazdowa

● 1950 r. - powstanie kolejki (Starachowice - Iłża (20 km))

● Główny cel → przewóz rudy żelaza, drewna oraz wapna z okolic Iłży, a także pasażerów do poszczególnych zakładów przemysłowych

● Lata 60. XX w. - początek agonii kolejki z racji powolnego upadku przemysłu, oraz rozwoju motoryzacji

● 1994 r. - zawieszenie kursów pasażerskich

● 2003 r. - wznowienie kursów pasażerskich w związku z przejęciem kolejki

przez samorząd lokalny. Pociągi dojeżdżają obecnie tylko do Lipia, z uwagi na liczne kradzieże taboru.

● Jest to obecnie atrakcja turystyczna. Kursy w niedziele od maja do września.

Stara Kuźnica (pow. konecki)

Kuźnica Mechaniczna

● Jedyna w Polsce zachowana w pierwotnej postaci kuźnica z miechami i młotem, które w przeszłości napędzane były przez koło wodne

● Młot naciskowy (początek XIX w.) - poruszany był przez koło nasiębierne poruszające wał z osadzonymi na nim palcami - drewnianymi, mocnymi kołkami (Palce te naciskały niesymetrycznie osadzony na osi młot, który potem opadał samoczynnie na podstawiony kęs rozpalonego żelaza)

● Drugie koło wodne poruszało miechy skrzynkowe zwane polskimi, które wtłaczały powietrze do pieca, gdzie rozgrzewano materiał do kucia.

● 1957 r. - zakończenie działalności powyższych urządzeń

● W ostatnich latach działalności produkcja:

- narzędzi rolniczych (lemieszy i siekierek)

- okuci, haków, klamer itp.

● Zachowano:

- młot naciskowy

- nożyce do cięcia blachy

- obcęgi

- szczypce

● W czasie wakacji - Festiwal Technologiczno-Turystyczny Kuźnice Koneckie (Można wtedy między innymi obejrzeć pracujące w kuźni urządzenia)

● Staw, w którym zgromadzona była woda do poruszania urządzeń jest dziś także miejscem wypoczynku licznych turystów, którzy odwiedzają tę miejscowość

Jędrzejów

Świętokrzyska Kolej Dojazdowa

● Początki - okres I wojny światowej

● Okres 1914-15 - linie frontowe (Rollbahn) C.K. Armii

● 1915 r. - pierwszy odcinek polowej linii wąskotorowej: Jędrzejów - Motkowice oraz mosty na Nidzie (służą one kolejce do chwili obecnej)

● Po cofnięciu się frontu austriacko-rosyjskiego znad rzeki Nidy - budowa dalszego odcinka linii do Hajdaszka, Sędziejowic i Chmielnika, a następnie przez Raków Opatowski do Bogorii (Łączna długość wynosiła 86 km)

● W tym samym czasie powstały odcinki: Miechów - Węchadłów - Działoszyce i Kocmyrzów - Posądza

● Budowano również styczne kolejki konne → w 1917 r. czynne już były kolejki

na odcinku Kije - Pińczów - Michałów - Koniecmosty - Opatowiec oraz Staszów- Rytwiany - Pacanów/Szczucin.

● 1924 r. - powstanie odcinka linii Pińczów - Hajdaszek (połączenie z kolejką jędrzejowską)

● W tym samym czasie wybudowano odcinek Pińczów - Wiślica - Kazimierza Wielka

● Zasadniczy cel i przeznaczenie połączonych kolei:

- przewóz płodów rolnych, buraków, wysłodków, cukru, węgla, gipsu, drewna z wyrębu lasów,

- obsługa młynów, tartaków, gorzelni, kamieniołomów i lokalnych cegielni

- przewóz pasażerów pomiędzy wioskami i miastami, wynikający z braku w tym regionie dróg bitych.

● W czasie II wojny światowej - wzrost znaczenia przewozów pasażerskich (W dużej mierze z przejazdów koleją korzystały grupy organizacji podziemnych działających na terenie Kielecczyzny, dzięki współpracy ze służbą liniową kolei, która składała się wyłącznie z polskiego personelu

● 1951 r. - wprowadzenie parowozów Px48 i Px49 produkcji polskiej z Chrzanowa

● Przełom lat 60./70. XX w. - wprowadzanie lokomotyw spalinowych z serii Lxd2

● Lata 70. XX w. - wprowadzenie transporterów do przewozu wagonów normalnotorowych.

● 1966 r. - największe przewozy pasażerskie i towarowe zanotowano (Później następował systematyczny ich spadek)

● Sukcesywne zawieszanie kursów pociągów pasażerskich i ograniczanie ruchu towarowego → z dniem 1.02.1993 całkowite zawieszenie ruchu

● Lata 90. XX w. - wzrost zainteresowania turystów → specjalny wąskotorowy pociąg turystyczny Ciuchcia Express Ponidzie kursujący do dziś, ale po bardzo okrojonej trasie (Początkowo z Jędrzejowa do Wiślicy, która i tak w wyniku katastrofalnej powodzi 1997 r. została skrócona do Pińczowa)

● 2001 r. - restrukturyzacja PKP → zawieszenie kursowania wszystkich kolejek w Polsce

● 2002 r. - przejęcie kolejki przez samorządy lokalne → dynamiczny rozwój ruchu!

● 2007 r. - powtórne uruchomienie połączenia do Stawian Pińczowskich

● Z dawnej świetności i ponad 340-kilometrowej sieci Świętokrzyskiej Kolei Dojazdowej - pozostało do dnia dzisiejszego zaledwie 104 km szlaku (Odcinek aktualnie eksploatowany liczy niecałe 29,5 km. Niewielką jego długość wynagradza jednak jego niepowtarzalny przebieg, urzekająca okolica, nasycenie miejsc

szczególnych zarówno pod względem historycznym jak i przyrodniczo - krajoznawczym)

REWITALIZACJA TERENÓW POPRZEMYSŁOWYCH WOJEWÓDZTWA

ŚWIĘTOKRZYSKIEGO

Kielce

Stary kamieniołom wapienia i dolomitu Wietrznia

● Powstanie - 1999 r.

● Powierzchnia - 17,95 ha

● Długość wyrobiska - 800 m

● Okres eksploatacji: 1893-1974

● Obecne zagospodarowanie → rezerwat obejmujący cenne odsłonięcia geologiczne:

- zjawiska i procesy tektoniczne

- mineralizacja żyłowa (ołowiowo-barytowo-kalcytowa)

- kras podziemny i powierzchniowy (kotły, misy, żłobki, leje, szczeliny, kominy, jaskinie)

- fauna kopalna (koralowce czteropromienne, gąbki krzemionkowe, stromatoporoidy, denkowce, ramienionogi, małżoraczki, liliowce, konodonty, ryby kopalne (ponad 30 taksonów)

● Przez rezerwat prowadzi szlak spacerowy z ul. Zamkowej na Bukówkę

Kamieniołom wapienia dewońskiego Kadzielnia

● XVIII w. - początek eksploatacji wapieni dewońskich, budujących wzgórze Kadzielnia

● Kamieniołom stale rozbudowywano → w 1770 r. postawiono w nim pierwszy wapiennik (piec do wypalania wapna) → powstały głębokie wyrobiska na najniższym poziomie zalewane wodami podziemnymi → Jeziorko Szmaragdowe

● Pierwsza połowa XIX w. - Kadzielnia stała się celem podmiejskich wycieczek, opisywanych głównie przez Adolfa Dygasińskiego i Stefana Żeromskiego. Planowano tu nawet utworzenie parku z ogrodem botanicznym.

● 1931 r. - objęcie ochroną szczytowego ostańca skalnego (Skałki Geologów)

● 1962 r. - zakończenie eksploatacji → rezerwat przyrody Kadzielnia, obejmujący 0,6 ha dawnego kamieniołomu

● W południowej części wzgórza - amfiteatr na ponad 5000 miejsc, który przekazano miastu w 1971 r. podczas obchodów IX wieków Kielc (Odbywają się tu liczne koncerty i imprezy, głównie coroczny Harcerski Festiwal Kultury Młodzieży Szkolnej Kielce)

● W ścianach wyrobiska odkryto 26 jaskiń, a największe z nich planuje się połączyć i udostępnić do zwiedzania

● Przez obszar rezerwatu przebiega szlak spacerowy przez centrum Kielc

Kamieniołom wapienia dewońskiego Ślichowice

● Powstanie - 1952 r.

● Powierzchnia - 0,55 ha

● Przedmiot ochrony - odkrywka skalna z odsłaniającymi się interesującymi formami tektonicznymi oraz roślinność zielna i krzewiasta

● Rodzaj rezerwatu - geologiczny

● W roku ubiegłym firma GEOPARK KIELCE wykonała 2,5 tys. m2 ścieżek, które umożliwiają obejście rezerwatu wkoło. Powstały też granitowe schody wejściowe, a także schodki zejściowe do wnętrza wyrobiska.

● Jeszcze w tym roku rezerwat zostanie oświetlony. Wyeksponowany zostanie najbardziej atrakcyjny element wyrobiska, czyli fałd skalny na wschodniej ścianie prezentujący kolejne warstwy skał i ruchy górotwórcze

Gmina Sitkówka Nowiny (pow. kielecki)

Stare kamieniołomy wapienia dewońskiego

Kamieniołom Zgórsko na górze Berberysówce

Pomnik przyrody nieożywionej Kowala

Gmina Chęciny (pow. kielecki)

Miedzianka (wapienie dewońskie) (dawna eksploatacja rud ołowiu)

Góra Rzepka (wapienie dewońskie) (dawna eksploatacja rud ołowiu)

Góra Zelejowa (wapienie dewońskie)

Gmina Zagnańsk (pow. kielecki)

Barcza (piaskowce dolnodewońskie)

Gmina Miedziana Góra

Tumlin (Rez. Kamienne Kręgi)

Miedziana Góra (Rezerwat Ciosowa)

Najciekawsze walory geologiczne w odsłonięciach skalnych oraz starych odkrywkowych

wyrobiskach górniczych:

- Rezerwat przyrody nieożywionej Góra Żakowa

- Góra Berberysówka i kamieniołom Zgórsko

- Pomnik przyrody Kowala

- Kamieniołom Szewce

- Góra Ołowianka

ZABYTKI TECHNIKI ŁODZI

Łódź

Centralne Muzeum Włókiennictwa

● Rodowód - z utworzonego Działu Tkactwa (1952) łódzkiego Muzeum Sztuki.

● Zbiory Działu Tkactwa szybko powiększały się, organizowane wystawy cieszyły się dużym zainteresowaniem → decyzja o przekształceniu działu w samodzielny Odział Muzeum Sztuki

● 1960 r. - powołanie Muzeum Historii Włókiennictwa (od 1975 r. - Centralne)

● Siedziba muzeum - Biała Fabryka (okazały czterokondygnacyjny kompleks klasycystycznych, biało tynkowanych (stąd nazwa) budynków, jeden z najpiękniejszych w Polsce zabytków architektury przemysłowej)

● Biała Fabryka - zbudowana w latach 1835-39 przez Ludwika Geyera (mieściła pierwszą w Łodzi mechaniczną przędzalnię i tkalnię bawełny, poruszaną pierwszą w mieście maszyną parową) (Wnętrze - niskie, wsparte na rzędach słupów dźwigających drewniane stropy, dawne hale fabryczne)

● Ekspozycja:

- historyczne narzędzia i maszyny włókiennicze

- próbniki tkanin przemysłowych (również tych, które w tej fabryce były wytwarzane)

- polska tkanina artystyczna

- polskie tkaniny i stroje ludowe

- XIX i XX-wieczna odzież i akcesoria mody

- dokumenty i ikonografia włókiennicza

● Zainteresowania naukowe, kolekcjonerskie i popularyzatorskie muzeum obejmują wszystko, co pozostaje w związku z włókienniczym procesem produkcyjnym - od surowca, przez techniki i technologie włókiennicze do produktów włókienniczych o różnym stopniu i technice przetworzenia

● Od 1972 r. muzeum było współorganizatorem, a od 1982 r. - jedynym organizatorem Międzynarodowego Triennale Tkaniny w Łodzi.

● Od 1981 r. - prezentowana jest wyłącznie tkanina artystyczna

● Aktualnie - łódzkie triennale najstarszą i największą na świecie międzynarodową wystawą promującą współczesną tkaninę artystyczną

Muzeum Fabryki

● Kolebka historii zakładów włókienniczych stworzonych przez Izraela Poznańskiego w drugiej połowie XIX w. (rozwój zakładów, technika produkcji tkanin bawełnianych i codzienna praca dawnych robotników (zdjęcia, dokumenty, filmy, plany architektoniczne, próbki surowców i produktów fabryki))

● W czasach swojej świetności zakłady te produkowały miliony metrów tkanin bawełnianych

● Przemysłowe imperium Poznańskiego stanowiło samowystarczalną dzielnicę z rezydencją właściciela, domami dla robotników, własnym kościołem i szpitalem

● Aktualnie - w zabytkowych budynkach mieści się centrum Manufaktura. W Muzeum Fabryki poznamy dzieje przemysłowej fortuny Poznańskich, rozwój zakładów, technikę produkcji tkanin bawełnianych i codzienną pracę dawnych robotników

● Wystawa prezentuje zdjęcia, dokumenty, filmy, plany architektoniczne, próbki surowców i produktów fabryki, także kolekcję sztuki współczesnej

● Pokaz pracy zabytkowych krosien, długiej drogi bawełny z plantacji, poprzez fabrykę, do sklepu z tkaninami i przekaz historii opowiadanych przez dawnych pracowników

● Manufaktura - wizytówką miasta i ulubionym miejscem spotkań łodzian i turystów (W nowoczesnej galerii handlowej miłośnicy zakupów znajdą najnowsze kolekcje ulubionych projektantów)

● Na 3-hektarowym Rynku - liczne imprezy: Sylwester, czy Car Show, koncerty, warsztaty, wystawy i konkursy (Latem na Rynku powstaje plaża, zimą lodowisko)

● Bogata oferta rozrywkowa:

- centrum zabawy i rekreacji ze ścianką wspinaczkową

- kręgielnia

- fitness club

- restauracja

- dyskoteki

- multipleks Cinema City z kinem trójwymiarowym IMAX

- dla dzieci - niezwykłe, interaktywne Discovery Center Experymentarium i Kinderplaneta

ZABYTKI TECHNIKI WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO

Ozga k/Kamieńska

Stok Narciarski Ośrodka Sportu i Rekreacji Góra Kamieńsk

● 26.01.2005 - udostępnienie ośrodka - na starej hałdzie odpadów pogórniczych KWB Bełchatów

● Został wybudowany przez KWB Bełchatów.

● Jest to najdłuższy stok narciarski w centralnej Polsce

● Kursuje tam nowa, czteroosobowa kolejka, firmy Doppelmayer (przepustowość około 2000 os./h)

● Główna trasa ma długość 760 m, szerokość waha się 30 - 150 m, natomiast różnica wzniesień to 123 m.

● Stok jest oświetlony, trasy są zaśnieżane, a o ich dobre przygotowanie dba ratrak

● Na snowboardzistów czeka ogródek ze skoczniami i dodatkowymi przejazdami, a ich wyczyny nie będą kolidowały z narciarzami na stoku.

● Dodatkowa atrakcja - przygotowywany grawitacyjny tor saneczkowy z wózkami 1-2 osobowymi (Długość toru - 391 m, a czas zjazdu, to około 7 min.)

● W okresie letnim - Góra Kamieńsk dostępna dla wielbicieli jazdy na rowerach i pojazdach terenowych.

Rogów

Rogowska Kolej Wąskotorowa (Rogów - Rawa Mazowiecka - Biała Rawska)

● 1915 r. - powstanie kolejki

● Początkowa funkcja → zaopatrywanie niemieckiego frontu w żywność, broń i amunicję oraz dowożenie żołnierzy i ewakuowano rannych

● Po wojnie kolejka świadczyła usługi pasażerskie i towarowe

● 1996 r. - kolejka wpisana do rejestru zabytków

● 2001 r. - decyzja PKP o likwidacji kolejki

● Następne lata - z inicjatywy Fundacji Polskiej Kolei Wąskotorowych wznowienie kursów i ratunek taboru → w Rogowie powstaje skansen kolei wąskotorowych

ZABYTKI TECHNIKI MAZOWSZA

Warszawa

Filtry Lindleya

● 1881 r. - początek budowy systemu warszawskich wodociągów i filtrów

● 1886 r. - zaopatrzenie domów w pierwszą wodę

● Wykorzystano najnowocześniejsze rozwiązania techniczne i użyto materiałów najwyższej jakości:

- specjalnie wypalanej, odpornej na wilgoć cegły licówki

- cegły glazurowanej białą polewą oraz bloków z granitu i piaskowca

● Ze stacji pomp rzecznych przy ul. Czerniakowskiej podziemnymi kanałami woda popłynęła do filtrów przy ul. Koszykowej (Tu pod ziemią powstały, ukryte dziś pod trawnikami, dwa wielkie zbiorniki wody wstępnie oczyszczonej (tzw. surowej) i siedem grup filtrów powolnych. Woda przepływa w nich przez warstwy piasku i węgla aktywowanego. Podziemia przypominają wnętrze wielonawowej gotyckiej budowli - zespoły ceglanych komór mają żaglowe sklepienia wsparte na granitowych filarach)

● Wzniesiono też zbiorniki wody czystej, pompownie, budynki administracji i gospodarcze oraz charakterystyczną wieżę ciśnień, wykorzystywaną do zasilania tzw. górnego miasta - części Warszawy położonej ponad skarpą (woda do dolnego miasta - na Powiśle i Pragę - spływała grawitacyjne bezpośrednio z filtrów powolnych)

● Z czasem - powstały dodatkowe osadniki, zespół filtrów pospiesznych i nowe ujęcia, służy Warszawie do dziś.

● Filtry można zwiedzać podczas dni otwartych organizowanych przez stołeczne przedsiębiorstwo wodociągowe, między innymi wakacyjne soboty (Zwiedzanie, wyłącznie z przewodnikiem, możliwe jest tylko w niewielkich grupach, po wcześniejszym umówieniu)

Chlewiska k/Szydłowca

Zabytkowa Huta Szkła (Muzeum Techniki NOT)

● Obiekt obejmuje zespół wielkopiecowy wybudowany przez Francuskie Towarzystwo Metalurgiczne w latach 1882-92, w którego skład wchodzi:

- wielki piec (produkował 13 t surówki na dobę) (Jedyny zabytkowy wielki piec hutniczy opalany węglem drzewnym w Polsce (rzadkość europejska))

- trzy prażarki rudy,

- wieża wyciągowa (tzw. gichtociąg wodny)

- warsztat mechaniczny

● Piec ten działał aż do 1940 r. (produkcję wstrzymali Niemcy) jako ostatni w Europie Środkowej tego typu obiekt pracujący w oparciu o węgiel drzewny

● Rudę niezbędną do produkcji uzyskiwano z szybów i kopalń rozrzuconych po okolicy, głównie w rejonie Skłobskiej Góry, skąd dowożono ją kolejką wąskotorową (Za opał służył węgiel drzewny otrzymywany na drodze zwęglania drewna w najbliższej okolicy)

● Z górnego pomostu tej wieży wspaniały widok na obiekty zabytkowej huty oraz okolicę

Sochaczew

Sochaczewska Kolej Dojazdowa i Muzeum

● 1921 r. - początek budowy kolejki, do Tułowic (Wożono nią drewno przyciągane końmi na stację)

● 18.09.1922 - oficjalne rozpoczęcie przewozów pasażerskich

● 1923 r. - budowa mostu na Łasicy → jesienią ukończenie linii do Piasków Królewskich

● Ostatnia inwestycja - budowa bocznicy do Zakładów Ceramiki Budowlanej w Plecewicach (1968)

● 1972 r. - powstanie Muzeum Kolei Wąskotorowej

● Lata 70. XX w. - linia zaczęła przynosić coraz większe straty

● 1975 r. - spadek przewozów pasażerskich (Między Plecewicami, Chodakowem i Sochaczewem uruchomiono autobusową komunikację miejską)

● Ostatni rozkładowy pociąg pasażerski wyjechał z Sochaczewa 30 listopada 1984 roku o godzinie 15:35 (Godzinę tą wskazują wszystkie zegary zgromadzone w dzisiejszym muzeum)

● Aktualnie - kursy retro z Sochaczewa do Wilcz Tułowskich (w okresie letnim)

Piaseczno

Piaseczyńska Kolej Wąskotorowa (Piaseczno - Nowe Miasto n/Pilicą)

● 1914 r. - powstanie kolejki

● Świadczyła usługi pasażerskie i towarowe

● Obsługiwała w dużej mierze stację paliw MON

● 1949 - 2001 kolejka pod zarządem PKP

● 2001 r. - eksploatacja kolejki przez Zarząd Piaseczyńskiego Towarzystwa Kolei Wąskotorowej

● Aktualnie - atrakcja turystyczna Mazowsza

Przasnysz

Mławska Kolej Dojazdowa (Czernice Borowe - Przasnysz - Krasne)

● 1915 r. - powstanie kolejki

● Funkcjonowała na potrzeby armii niemieckiej w czasie I wojny światowej

● 1946 r. - początek ruchu pasażerskiego w kolejce

● Do 1985 r. - ruch pasażerski na trasie Mława - Grudusk - Przasnysz - Krasne - Maków Mazowiecki (74 km)

● Aktualnie przejazdy pasażerskie na trasie Czernice Borowe - Przasnysz - Krasne, sponsorowane przez Lokalną Organizację Turystyczną Północnego Mazowsza - jest to atrakcja turystyczna

ZABYTKI TECHNIKI KUJAW

Żnin

Żnińska Kolej Powiatowa

● 1893 r. - rozpoczęcie budowy kolejki

● 1894 r. - oficjalne otwarcie na trasach: Żnin - Rydlewo - Biskupin - Rogowo (19,4 km ) i Biskupin - Szelejewo (8,2 km)

● Funkcja - przewóz osób, płodów rolnych, buraków do Żnińskiej cukrowni oraz przewozy wszelkich innych towarów, jak również pasażerów do stacji kolei normalnotorowej w Żninie (aktualnie nieczynnej)

● Wkrótce później - kolejka przewoziła ładunki oraz pasażerów po torach o łącznej długości 79 km

● 1912 r. - powstanie parowozowni, warsztatów z odlewnią oraz budynku z mieszkaniami dla urzędników kolejki w Żninie

● Lata 50. XX w. - spadek liczby przewozów pasażerskich (z racji konkurencji komunikacji PKS)

● 1962 r. - zawieszenie ruchu osobowego

● 1972 r. - utworzenie Muzeum Kolejki Wąskotorowej w Wenecji koło Żnina → wzrost ruchu turystycznego → reaktywacja kursów pasażerskich w sezonie na trasie Żnin - Wenecja - Biskupin - Gąsawa (12 km)

● Jest to wielka atrakcja turystyczna Szlaku Piastowskiego regionu Pałuk oraz Województwa Kujawsko - Pomorskiego (Pałuki odwiedza rocznie około 300 tys. turystów, a zwiedzanie Muzeum Archeologicznego w Biskupinie, Muzeum Kolejki Wąskotorowej w Wenecji, Muzeum Ziemi Pałuckiej w Żninie oraz przejazd kolejką, to główne punkty każdego programu turystycznego)

Ciechocinek

Tężnia

Tężnie = unikatowa i największa w Europie konstrukcja drewniana do odparowywania wody z solanki (zaprojektowane przez Jakuba Graffa - profesora Akademii Górniczej w Kielcach)

● W Ciechocinku - trzy tężnie, ustawione w kształcie podkowy

● Okres 1824-28 - powstawanie tężni I i II

● 1859 r. - powstanie tężni III

● Podstawa tężni - około 7000 wbitych w ziemię dębowych pali, na których umieszczono świerkowo-sosnową konstrukcję wypełnioną tarniną, po której spływa solanka

● Wysokość tężni wynosi 15,8 m, zaś ich łączna długość to 1741,5 m

● Solanka do tężni pompowana ze źródła (fontanna Grzybek) i wtłaczana na górę do korytek zainstalowanych na ich szczycie. Stąd solanka przesącza się kroplami po ścianach tężni i pod wpływem wiatru i promieni słonecznych intensywnie paruje. Wokół tężni tworzy się słynny, bogaty w jod mikroklimat tworzący naturalne, lecznicze inhalatorium.

ZABYTKI TECHNIKI WARMII I MAZUR

Ełk

Ełcka Kolej Dojazdowa

● 23.10.1913 - powstanie kolejki

● Odcinki oddane do użytku: Ełk Wąsk. - Laski Małe - Borzymy oraz Laski Małe - Zawady Tworki (Wkrótce później też trasa Borzymy - Turowo)

● Pierwsze obiekty użytkowane do chwili obecnej:

- parowozownia (obecnie funkcjonująca jako warsztat) (1912)

- magazyn

● Wybuch I wojny światowej w 1914 roku - uniemożliwił dokończenie budowy linii (Rosjanie zniszczyli torowisko, wywieźli tabor)

● 1.12.1915 - odbudowa kolejki

● Według źródeł niemieckich - Ełcka Kolej Dojazdowa (Ełk Wąsk. - Laski Małe - Turowo oraz Laski Małe - Zawady) oddana do eksploatacji 5.10.1918

● 1991 r. - zawieszenie wszystkich przewozów kolejki

● 1993 r. - reaktywacja przewozów turystycznych z trakcją parową

● Do chwili obecnej kursy na trasie Ełk - Sypitki, w sezonie letnim

ZABYTKI TECHNIKI POMORZA

Nowy Dwór Gdański

Żuławska Kolej Dojazdowa

● 1891 r. - powstanie pierwszego odcinka kolejki z trakcją konną do Kościeleczek (5 km) (Z inicjatywy zarządu cukrowni Nowy Staw)

● 1897 r. - samorząd malborski dostrzegł sens wykorzystania kolejki do przewozów pasażerskich

● 1898 r. - Żuławskie linie wąskotorowe miały juŜ 48 km długości i łączyły Miłoradz, Lisewo i Lichnowy oraz Nową Cerkiew, Lichnowy, Nowy Staw i Lipinkę.

● 1899 r. - powstanie Towarzystwa Akcyjnego Kolei Wąskotorowych Prowincji Zachodniopruskiej, a w 1901 r. wąski tor dotarł z Ostaszewa do Nowego Dworu Gdańskiego. Sieć liczyła 55 km długości

● Pociągi przewoziły przeważnie płody rolne, głównie buraki, a także węgiel, nawozy i materiały budowlane

● Początek XX w. - sieć sukcesywnie rozbudowywana → powstały linie: Malbork - Stare Pole - Fiszewo - Stalewo, Malbork - Kałdowo - Lipinka Gdańska, Kałdowo - Miłoradz - Nowy Dwór Gdański - Ostaszewo

● 1905 r. - połączenie Gdańska ze Sztutowem (45 km) z przeprawą promową na Wiśle Świbno - Mikoszewo

● 1906 r. połączenie Gdańska z Nowym Dworem Gdańskim (55 km)

● 1923 r. połączenie Gdańska z Malborkiem (75 km)

● 1920 r. - całkowita długość szlaków liczyła już 343 km, w tym 233 km całorocznych

● 1944 r. - z myślą o turystach powstał odcinek Sztutowo - Krynica Morska, który jednak wkrótce zlikwidowano

● Po wojnie na skutek zalania Żuław przez wycofujących się hitlerowców, 2/3 linii kolejowych znalazło się pod wodą → dewastacja stacji, parowozowni w Gdańsku, Lisewie i Nowym Dworze Gdańskim oraz warsztatów (25 z 38 mostów kolejowych zniszczonych)

● Przywracaniem kolejki do życia zajął się zarząd Gdańskich Kolei Wąskotorowych utworzony przy tamtejszej DOKP (Sukcesywnie oddawano kolejne odcinki do ruchu)

● 1948 r. - długość czynnych torów na Gdańskich Kolejach Wąskotorowych wynosiła 197km, a w 1951 r. już 295km

● 1955 r. - likwidacja promu na Wiśle oraz rozbiórka torowiska z Prawego Brzegu Wisły do Mikoszewa (Jednocześnie rozbudowano stację i warsztaty w Nowym Dworze Gdańskim, który przejął od Lisewa funkcję stacji centralnej)

● Koniec lat 50. - początek kryzysu kolejki (Rozwijał się szybszy i tańszy transport drogowy, a przewozy kolejką stopniowo malały. Zarówno władze państwowe, jak i PKP nie wykazywały większego zainteresowania jej eksploatacją i dalszym rozwojem. Jednocześnie PKP sukcesywnie zawieszała kolejne linie)

● Początek 1974 r. - zamknięcie całej lewobrzeżnej części sieci wraz ze stacją i parowozownią Gdańsk Wąskotorowy

● Na prawym brzegu próbowano jeszcze organizować przewozy turystyczne z Nowego Dworu Gdańskiego do Sztutowa → wprowadzenie tam sezonowego pociągu Jantar Express (1976)

● 1996 r. - całkowite zawieszenie ruchu pasażerskiego na całej sieci Żuławskiej Kolei Dojazdowej (nierentowność) (Wkrótce wywieziono tabor w różne miejsca w Polsce. Brak dozoru spowodował też masową grabież majątku)

● 1999 r. - likwidacja Gdańskich Kolei Dojazdowych

● Obecnie - po niektórych liniach już ślad zaginął (Torowisko na lewym brzegu Wisły rozebrane lub rozkradzione, a tabor przeznaczono na złom)

● 2000 r. - Pomorskie Towarzystwo Miłośników Kolei Żelaznych (PTMKŻ) wspólnie ze starostwem powiatowym w Nowym Dworze Gdańskim oraz gminami Stegna i Sztutowo podjęło starania dla przywrócenia działalności Żuławskiej Kolei Dojazdowej.

● 2001 r. - starostwo przekazało PTMKŻ w bezpłatne użytkowanie część, a w 2003 r. całość dzierżawionej od PKP linii kolejowej oraz tabor będący jego własnością. Wspólnym wysiłkiem i sporymi nakładami finansowymi udało się reaktywować kolejkę

● 15.08.2002 pierwszy przejazd pociągiem dla turystów i mieszkańców okolic (po długiej przerwie)

● 21.06.2003 - uruchomienie planowego połączenia z Nowego Dworu Gdańskiego do Prawego Brzegu Wisły i Sztutowa (Jednocześnie trwały remonty lokomotyw i wagonów w nowodworskiej lokomotywowni)

ZABYTKI TECHNIKI ZACHODNIEGO POMORZA

Gryfice

Gryficka Kolej Dojazdowa (Gryfice - Trzęsacz - Rewal - Pogorzelca)

● 1896 r. - powstanie kolejki (na początku z Gryfic do Niechorza)

● 1898 r. - Wydłużenie trasy do Dargosławia

● 1903 r. - wydłużenie trasy przez Łoźnicę do Stepnicy

● 1905 r. - wydłużenie trasy do Golczewa i Światowa

● 1907 r. - wydłużenie trasy do Trzebiatowa

● W wyniku dalszej rozbudowy kolejki → całkowita długość torowiska = 176,5 km

● Podstawowa funkcja kolejki → transport buraków cukrowych do cukrowni w Gryficach

● Lata 60. i 70. XX w. - początek likwidacji ruchu na około jednej trzeciej odcinka Gryfickiej Kolei Dojazdowej

● 1999 r. - zawieszenie kursów pasażerskich na odcinku Trzebiatów - Niechorze z racji złego stanu mostu na rzece Rega

● Aktualnie czynny dla ruchu pasażerskiego tylko odcinek Gryfice - Trzęsacz - Rewal - Niechorze - Pogorzelica. Jest to dodatkowa atrakcja turystyczna dla wczasowiczów nad morzem

● Kursy od maja do września

ZABYTKI TECHNIKI PODLASIA

Hajnówka

Kolejka wąskotorowa w Puszczy Białowieskiej

● 1916 r. - powstanie kolejki (z inicjatywy Niemców okupujących te tereny)

● Cel → przewóz drewna do tartaków i stolarni oraz fabryki półproduktów chemicznych z drewna (w Hajnówce) (eksploatacja lasów Puszczy Białowieskiej)

● Do końca I wojny światowej - łączna trasa liczyła 85 km (trasy: Hajnówka - Masiewo, Hajnówka - Starzyna, Hajnówka - Stara Białowieża, Białowieża - Czoło i odgałęzienia) i kolejki przenośne o łącznej długości 180 - 200 km

● Okres międzywojenny - 360 km długości torowiska i 24 parowozy. Wywóz - około 1 mln m3 drewna/rok

● Podczas II wojny światowej - kolejka służyła okolicznej ludności do transportu i łączności

● Okupanci wykorzystali kolejkę do walki z partyzantami i dalszej wycinki lasów

● Niemcy wycięli i wywieźli z puszczy blisko 5 mln m3 drewna

● Po II wojnie światowej - po stronie polskiej pozostało około 180 km torów.

● Kolejka odbudowana ze zniszczeń wojennych ponownie stała się środkiem transportu drewna dla przemysłu drzewnego. W okresie lat sześćdziesiątych XX w. przewożono nią blisko 200 000 m3 drewna/rok

● 1974 r. - trakcja parowa zastąpiona spalinową (8 sztuk produkcji NRD)

● 1991/2 r. - zakończenie przemysłowej eksploatacji kolejki

● 1991 r. - uruchomienie kursów pasażerskich na trasie Hajnówka - Topiło (11 km)

● 1996 r. - uruchomienie kursów pasażerskich na trasie Hajnówka - Postojowo (6 km)

● Obecnie jest to jedna z atrakcji turystycznych w Puszczy Białowieskiej. Kursy odbywają się od lipca do końca września.

● Na końcowych przystankach odbywają się także również czasem sceny z czasów I i II wojny światowej

Czarna Białostocka

Kolejka wąskotorowa w Puszczy Knyszyńskiej

● 1916 r. - powstanie kolejki

● Był to zespół linii odchodzących z Czarnej Białostockiej w trzech głównych kierunkach

● Cel → intensywny wywóz drewna z lasów Puszczy Knyszyńskiej.

● W najlepszych latach - sieć kolejki miała około 158 km długości

● Docierano nią do najdalszych zakątków malowniczej puszczy.

● Lata siedemdziesiąte XX w. - stopniowa likwidacja kolejki

● 1993 r. zawieszenie kursów kolejki, z zamiarem jej całkowitej likwidacji.

● Dzięki interwencji konserwatora zabytków - kolejka została objęta ochroną prawną i w ten sposób uratowano ostatni odcinek z Czarnej Białostockiej do Kopnej Góry (20 km)

● Obecnie - ruch turystyczny (w ramach atrakcji) na odcinku Czarna Białostocka - Czeremchowa Tryba (8 km) w głąb Parku Krajobrazowego Puszczy Knyszyńskiej. Na tym odcinku kolejka kursuje na zamówienie.

● Regularne kursy (na trasie Czarna Białostocka - Buksztel) - od czerwca do września w każdą pierwszą niedzielę miesiąca oraz dodatkowo 20 sierpnia

Płociczno

Wigierska Kolej Wąskotorowa

● 1916 r. - powstanie kolejki, z inicjatywy Niemców eksploatujących intensywnie lasy Puszczy Augustowskiej do tartaku w Płocicznie

● Pierwszy odcinek - do Tartaczyska i zaraz później do jeziora Zelwa. Wtedy już cała sieć liczyła już 36 km.

● Linia dodatkowym uzupełnieniem Kanału Augustowskiego

● Okres 1923 - 1926 - powstanie odgałęzienia do Czerwonego Krzyża, Maćkowej Rudy i Głębokiego Brodu. Kolej osiągnęła wtedy długość 50 km.

● Okres 1972 - 1974 - trakcja parowa zastąpiona spalinową i w wyniku rozwoju motoryzacji - ograniczenie liczby kursów

● W prawie niezmienionej formie, kolejka przetrwała do 1989 r., kiedy powstał Wigierski Park Narodowy → zawieszenie kursów

● 1991 r. - rozbiórka torowiska, pozostawiając odcinek o długości 27 km łączący Płociczno ze składem drewna przy drodze Augustów - Sejny. Właśnie ten fragment kolejki - wpisany tego samego roku do rejestru zabytków, jako pozostałość po jednej z najdłużej pracujących kolejek leśnych w Polsce.

● Zdecydowana większość torowiska uratowana, ale cały tabor kolejki został wywieziony.

● 2000 r. - prywatny inwestor przy współpracy z Wigierskim Parkiem Narodowym, postanowił wznowić przewozy.

● Wyremontowano odcinek trasy Płociczno - Krusznik (10 km), z innych kolejek sprowadzono tabor, równocześnie przerabiając wagony towarowe na pasażerskie

● 2001 r. - powrót pociągu na trasę

● Kolejka szybko stała się jedną z największych atrakcji turystycznych Wigierskiego Parku Narodowego oraz Puszczy Augustowskiej

● Obecni właściciele chcieliby uruchomić przewozy także na dalszym odcinku od Krusznika do Tartaczyska położonego nad Czarną Hańczą (14 km). Niestety, na przeszkodzie wciąż stoi brak pozwolenia z Dyrekcji Lasów Państwowych.

Kanał Augustowski

● Jest to droga wodna łącząca drogą okrężną dopływy Wisły z Bałtykiem poprzez dopływy Niemna, z pominięciem dolnego biegu Wisły, za pośrednictwem Biebrzy

● Długość kanału wynosi 101 km, w tym 82 km w obrębie Polski (reszta - na terenie Białorusi)

● Kanał tworzą cieki wodne - Netta i Czarna Hańcza oraz jeziora augustowskie

● 18 śluz na kanale (w tym 14 na terenie Polski):




- Dębowo

- Sosnowo

- Borki

- Białobrzegi

- Augustów

- Przewięź

- Swoboda

- Gorczyca

- Paniewo

- Perkuć

- Mikaszówka

- Sosnówek

- Tartak

- Kudrynki

- Kurzyniec

- Wołkuszek

- Dąbrówka

- Niemnowo




●Śluzy pozwalają przenieść statki o: 15 m na odcinku od Biebrzy do Augustowa i 41 m na odcinku od Augustowa do Niemna Geneza

● Rewolucja przemysłowa w Polsce w na początku XIX w. → konieczność szukania połączeń śródlądowych

● Rozwój techniki inżynieryjnej na świecie → powstawanie kanałów, czyli sztucznych połączeń wodnych wykorzystujących istniejące naturalne cieki wodne

● W Królestwie Polskim po uzyskaniu dużej autonomii (rząd, parlament, wojsko), w latach 1815-30 - intensywny rozwój przemysłu → najpoważniejszym problemem - eksport towarów, spławianych Wisłą do Gdańska (1823 r. - wprowadzenie przez Prusy represyjnych ceł (opłaty na niektóre towary, np. żyto i jęczmień wzrosły sześciokrotnie, na owies trzynastokrotnie))

● minister skarbu Franciszek Ksawery Drucki - Lubecki postanowił wybudować kanał żeglowny z pominięciem Pomorza. Roboty miały być wykonywane przez Polaków (dorzecza Wisły i Niemna) i Rosjan (dorzecza Niemna i Windawy) przez tzw. Kanał Windawski

● 1824 r. - projekt kanału według gen. Ignacego Prądzyńskiego

● 1825 r. - początek budowy, realizowanej przez Wojskowy Korpus Inżynierów.

● 1830 r. - prace przerwane z powodu wybuchu powstania listopadowego, a wojska rosyjskie budujące Kanał Windawski skierowano do walki z powstańcami.

● Po klęsce powstania listopadowego - Rosja zlikwidowała autonomię Królestwa Polskiego → zmieniła się koncepcja budowy kanału

● Okres 1833 - 39 - realizacja budowy kanału na odcinku od Biebrzy do Niemna (budowę prowadził wówczas hydrotechnik Teodor Urbański).

ZABYTKI TECHNIKI WOJEWÓDZTWA LUBUSKIEGO

Zielona Góra

Zakład włókienniczy Polska Wełna

● 1835 r. - początki Polskiej Wełny (przy ul. Wrocławskiej, będącej głównym traktem handlowym w kierunku Krosna Odrzańskiego)

● Intensywny rozwój włókiennictwa w Zielonej Górze już na początku XIX w. → pierwsze manufaktury

● Wojny napoleońskie → stały napływ zleceń i pracy → powstawały nowe kompleksy i farbiarnie

● Z biegiem czasu, włókiennictwo w Zielonej Górze nie wytrzymywało konkurencji z przemysłem włókienniczym w Łodzi. Dodatkowy czynnik - wojna celna Prus z Królestwem Polskim, która znacznie zmniejszyła rynek dla zielonogórskiego przemysłu.

● Właściciele najbogatszych fabryk postawili na inwestycje w nowoczesne maszyny (upadek mniejszych zakładów)

● 1816 r. - Brytyjczyk O'Brien zbudował przędzalnię wełny funkcjonującą do 1833 r., kiedy to wybuchł w niej pożar, trawiący nowoczesne maszyny o napędzie parowym

● 1835 r. - zakład przejęty przez nowego właściciela - jednego z najbogatszych mieszczan, Fridricha Gottloba Förstera → powstała pierwsza w Zielonej Górze fabryka włókiennicza Polska Wełna, nazwana na cześć ojca właściciela Jeremias Sigismund Förster.

● Okres 1870-73 - dołączenie do Polskiej Wełny o wiele większej fabryki, po drugiej stronie ulicy

● Niespodziewane bankructwo rodu Försterów → fabrykę przejął Schlesische Bankverein z Wrocławia, tworząc Śląską Fabrykę Sukna

● Po upływie 3 lat - fabrykę kupili Anglicy, Oldroyd i Blakeley.

● Po 10 latach - założyli oni spółkę Angielska Manufaktura Wełniana, która całkowicie zdominowała miejscowy rynek

● Koniec XIX w. - stara fabryka zakupiona przez Reinholda Wolffa → powstała spółka akcyjna Śląska Fabryka Sukna R. Wolff

● Konkurencyjne firmy znalazły się zatem po przeciwnych stronach ulicy Wrocławskiej i rywalizowały ze sobą do 1909 r., gdy doszło do ich fuzji

● 1915 r. - Angielska Manufaktura Wełniana przemianowana na Niemiecką Manufakturę Wełnianą → w Zielonej Górze znajdowała się wówczas już tylko jedna fabryka, z budynkami porozrzucanymi po całym mieście

● Okres 1920-26 - powstanie nowoczesnego kombinatu fabrycznego przy ul. Wrocławskiej, łączącego wszystkie oddziały produkcyjne → fabryka zyskała znany nam dzisiaj wygląd. Był to wówczas ważny punkt na przemysłowej mapie Europy Środkowej, przede wszystkim dzięki nowoczesnym maszynom.

● Po II wojnie światowej - wznowienie produkcji mimo wielu zniszczeń

● Od okresu powojennego przez wiele lat - był to jeden z największych zakładów przemysłu wełnianego w Polsce. Fabryka zatrudniała 3 tys. osób.

● 1999 r. - ostateczne bankructwo fabryki. Pozostał po niej kompleks pustych budynków, stanowiących jednak ciekawą formę architektury przemysłowej (połączenie wczesnych form budownictwa fabrycznego i elementów typowej zabudowy przemysłowej).

● 2008 r. - powstanie Galerii Focus Mall Polska Wełna. Architekci starali się zachować charakter budynku, trwały konsultacje z konserwatorem zabytków. Polska Wełna zyskała nowe oblicze, zachowując elementy swojej historii - nie tylko poprzez pozostawienie cech pierwotnej konstrukcji, ale również dzięki Muzeum Polskiej Wełny, które także działa na terenie galerii.

● Jest to największe pod względem powierzchni wynajmowanej centrum handlowo-rozrywkowe w Zielonej Górze i w województwie lubuskim.

● Znajduje się tu także multipleks Cinema City i wewnętrzne ciągi komunikacyjne, 111 sklepów, 10 kawiarni, barów i restauracji, fitness club oraz 9 sal kinowymi o amfiteatralnym układzie widowni (w sumie 1300 foteli). Na zewnątrz obiektu przygotowano także parking dla 600 samochodów.

● Dodatkowy krok w stronę pielęgnacji tej jakże bogatej tradycji - akcja Złote Czasy Polskiej Wełny (Ukazanie losów fabryki widzianych oczami jej pracowników. Historię zawsze tworzą ludzie)

Dawna winiarnia

● Lata 20. XIX w. - początek produkcji na skalę przemysłową rozpoczęto w Zielonej Górze

● 1826 r. - otwarcie wytwórni win przez Friedricha Gremplera, jednego z pionierów tego przemysłu

● 1828 r. - powstanie spółki Hausler - Grempler & Foerster, która przekształciła się następnie w Grempler & Co.

● Rozpoczęcie produkcji soków owocowych, tanich win oraz białych i czerwonych win musujących, które z początku nie cieszyły się wielkim popytem. Dopiero przyjęcie francuskich nazw szampanów (Eperanay, Reims, Versaney) wpłynęło na zwiększenie sprzedaży win musujących.

● Udoskonalenie procesu produkcyjnego oraz wykorzystanie w produkcji szlachetniejszej odmiany winogron → produkty Gremplera zdobyły nagrody na targach w Paryżu (1855), Londynie (1862) i Wiedniu (1873)

● Lata 20. XX w. - produkcja win - około 250 tys. butelek/rok

● Lata 30. XX w. - 800 tys. butelek/rok

● W czasie II wojny światowej - firma dostawcą szampana dla kasyn wojskowych, głównie Werhmachtu

● Pozostawione po wojnie zapasy wina beczkowego i butelkowego pozwoliły na odtworzenie produkcji i sprzedaży wina na polskim rynku do 1947 r.

● Późniejszy okres - produkcja soków i win owocowych na bazie surowca krajowego (np. jabłek, czarnej porzeczki, wiśni)

● 1999 r. - upadek Lubuskiej Wytwórni Win → zakończenie produkcji przemysłową win owocowych

● Obecnie w siedzibie byłej winiarni na ul. Moniuszki mieszczą się lokal gastronomiczny i galeria sztuki

ZABYTKI TECHNIKI WOJEWÓDZTWA OPOLSKIEGO

Gogolin Krapkowice

Szybowe piece wapiennicze

● XIV w. - początki wypału wapna na Opolszczyźnie, z racji płytko zalegających bogatych złóż triasowego wapienia muszlowego

● Piece wapiennicze należały do właścicieli ziemskich. Chłopi, po ich uwłaszczeniu zajmowali się wypalaniem wapna → lokalny rozwój wapiennictwa na skalę przemysłową w XIX w.

● Rozwój kolei na Śląsku (usprawnienie zarówno transportu węgla (paliwa w piecach) - jak i możliwości dystrybucji gotowych produktów wapienniczych) → rozwój 2 prężnych ośrodków wapienniczych:

- między Tarnowem a Strzelcami

- między Górażdżami i Gogolinem. Na mniejszą skalę wapno wypalano również w innych miejscach ( Krapkowicach i Ligocie Toszeckiej)

● Rozsiane szybowe piece wapiennicze w lokalnym pejzażu na trwałe wpisały się w krajobraz kulturowy tych ziem

● Dokumentują ciężką pracę tutejszej ludności i umiejętność ujarzmiania przyrody w wykorzystaniu jej bogactw naturalnych. Egzystują jako trwała ruina, gdyż nadanie im wtórnych funkcji z zachowaniem ich układu przestrzennego jest niezwykle trudne.




64

---