Potrzeby turystyczne

Człowiek, który żyje w społeczeństwie znajdującym się na pewnym etapie swe­go rozwoju, ma różnego rodzaju potrzeby, między innymi takie, jak:

- wyżywienie,

- okry­cie,

- mieszkanie,

- edukacja,

- rozrywka i wiele innych.

Część potrzeb ludzkich to potrzeby biologiczne, których zaspokojenie jest niezbędne do życia, inne zaś są wynikiem funk­cjonowania ludzi w społeczeństwie. Są one wytworem zespołu warunków, które określa się mianem kultury danego społeczeństwa.

Potrzeby ludzkie, chociaż pierwotnie wywo­dzą się z potrzeb biologicznych, są jednak wytworem społecznej koegzystencji ludzi i zależą od określonego etapu rozwoju społecznego.

W powszechnym rozumieniu potrzeba oznacza „występujący u jednostki brak czegoś, co w związku ze strukturą organizmu, indywidualnym doświadczeniem oraz miejscem społecznym jednostki, jest niezbędne do utrzymania jej przy życiu, umożli­wienia jej rozwoju, zachowania gatunku, utrzymania określonej roli społecznej itp.

W literaturze ekonomicznej potrzebę najczęściej definiuje się jako „stan braku czegoś i zarazem czynnik uruchamiający funkcję motywu do działa­nia w kierunku odpowiedniej zmiany tego stanu.

Właśnie w różnym pojmowaniu potrzeb i motywów lub oczekiwań należy upa­trywać przyczyn rozbieżności semantycznych w interpretowaniu kategorii potrzeb. Dotyczy to także pojęć:

- potrzeba turystyczna

- motyw uczestnictwa w turystyce,

które często traktowane są jako synonimy, a przecież takimi nie są.

Źródłami wszelkich potrzeb ludzkich są:

- organizm człowieka,

- jego psychika,

- środowisko społeczne.

Potrzeby biologiczne, zwane również fizjologicznymi, wynikają z fizycznych właściwości człowieka. W hierarchii potrzeb są to potrzeby pierwszego rzędu, zwane także podstawowymi. Są to potrzeby wrodzone i podlegają jedynie modyfikacji w trak­cie ludzkiego życia.

Potrzeby psychologiczne powstają w wyniku napięć występujących w świadomości człowieka, jak również powstających podczas interakcji z innymi bodźcami. Zależą one przede wszystkim od indywidualnych cech jednostki ludzkiej. Do tej grupy potrzeb zaliczyć można następujące potrzeby:

- wypoczynku,

- rozrywki,

- przyjemności itd.

Część tego typu potrzeb ma charakter podstawowy, większość z nich jednak zalicza się do potrzeb wyższego rzędu.

Potrzeby społeczne, powstają jako efekt funkcjonowania człowieka w grupach społecznych, np. w rodzinie, zakładzie pracy, społeczności lokalnej itp. Są one kształtowane przez zwyczaje, styl życia, modę itd. Do tej grupy potrzeb zaliczyć można następujące:

- odzieżowe,

- mieszkaniowe,

- edukacyjne,

- poznawcze itd.

Najczęściej są to potrzeby wyższego rzędu, a więc te, które zaspokajamy wtedy, gdy w pełni zreali­zowaliśmy swoje potrzeby podstawowe i gdy mamy możliwość wyboru sposobu ich zaspokojenia.

Przytoczony skrótowo podział potrzeb ludzkich jest jednym z najczęściej spoty­kanych w literaturze naukowej, ale można również je klasyfikować wg innych kryte­riów.

Do najbardziej znanych należy hierarchia potrzeb A.H. Maslowa, opracowana na podstawie stopnia nieodzowności zaspokajania potrzeb. Według tej klasyfikacji ogół potrzeb ludzkich można podzielić na pięć grup (poziomów), tj.:

a. I grupa (poziom) - potrzeby fizjologiczne,

b. II grupa (poziom) - potrzeby bezpieczeństwa,

c. III grupa (poziom) - potrzeby przynależności i miłości,

d. IV grupa (poziom) - potrzeby uznania,

e. V grupa (poziom) - potrzeby samorealizacji.

Potrzeby fizjologiczne to takie, jak:

- głód,

- pragnienie,

- sen,

- ochrona przed wpły­wami atmosferycznymi.

Potrzeby bezpieczeństwa obejmują:

- ochronę przed uszkodze­niem ciała,

- śmiercią,

- ochronę majątku,

- opiekę w czasie choroby.

Potrzeby przynależno­ści i miłości to np.

- przynależność do rodziny,

- akceptacja przyjaciół itp.

Potrzeby uznania obejmują następujące:

- prestiż, - szacunek zawodowy.

Potrzeby samorealizacji, to np.

- potrzeba realizacji marzeń,

- planów życiowych.

Rozpatrując wymienione pięć grup potrzeb, należy zauważyć, iż:

- pierwsze trzy rodzaje zalicza się do tzw. potrzeb niedoboru,

- a dwie ostatnie grupy do tzw. potrzeb rozwoju człowieka.

Można również stwierdzić, że potrzeby niedoboru, to po­trzeby niższego rzędu, a potrzeby rozwoju jednostki ludzkiej - wyższego rzędu.

A.H. Maslow zauważa, iż rozwój psychologiczny człowieka zmienia hierarchię potrzeb. Wraz z rozwojem jednostki ludzkiej większe znaczenie mają dla niej potrzeby uznania i samorealizacji, niż potrzeby fizjologiczne. Stąd też z punktu widzenia kryterium ważności, ogół potrzeb podzielić można na:

- podstawowe - wynikające z fizjologii człowieka, np. żywienie, okrycie, wypoczynek itp.

- wyższego rzędu - uzależnione również w pewnym stopniu od organizmu człowieka, ale o innym charakterze, np. potrzeby kulturowe, społeczne.

Do jakiej grupy potrzeb zaliczyć można potrzeby tu­rystyczne?

Wraz z rozwojem cywilizacji potrzeby człowieka „uspołeczniają się”, stają się w coraz mniejszym stopniu pierwotne. Odnosi się to także do potrzeb turystycznych, które w skali masowej pojawiają się na określonym etapie rozwoju konsumpcji. Z tego względu potrzeby turystyczne uznaje się najczęściej za wyższego rzędu, pojawiające się po zaspokojeniu potrzeb podstawowych.

Należy jednak zauważyć, iż o ile takie rozumowanie było zasadne w początko­wym okresie rozwoju turystyki, o tyle współcześnie rodzi ono istotne wątpliwości. Oczywiste jest to, iż potrzeba turystycznego wypoczynku „objawia się” człowiekowi wtedy, gdy nie odczuwa on już napięć wywołanych niezaspokojeniem potrzeb podsta­wowych, np. w zakresie wyżywienia.

Ale jednocześnie czymś innym są potrzeby tury­styczne dla człowieka, którego działania ogniskują się wokół zaspokojenia potrzeb podstawowych, a czymś innym są one, gdy pojawiają się u konsumenta znajdującego się na wyższym poziomie rozwoju indywidualnej konsumpcji. Stąd nie są to już potrzeby pierwotne, a w każdym razie sposób, w jaki wpływają one na człowieka (a ściślej na jego osobowość), nie jest już pierwotny.

Z powyższego stwierdzenia wynika pewnego rodzaju względność ważności potrzeb turystycznych dla jednostki (osoby) lub grupy osób (gospodarstwa domowego). Dla pewnej części konsumentów potrzeby turystyczne są trwałym elementem konsumpcji i stylu życia, dla innych wypoczynek turystyczny pozostaje ciągle jeszcze w sferze ma­rzeń i pobożnych oczekiwań (np. dla mieszkańców wsi).

Stąd też trudno jednoznacznie określić, czy potrzeby turystyczne są potrzebami podstawowymi, czy też wyższego rzędu. Odpowiedź na powyższe pytanie nie jest dla naszych dalszych rozważań naj­istotniejsza. Ważniejsze jest natomiast stwierdzenie, iż potrzeby turystyczne zaliczyć można do tzw. potrzeb powszechnych, odczuwanych przez wszystkich ludzi.

Do najistotniejszych potrzeb powszechnych zaliczyć można:

- potrzeby fizjolo­giczne,

- orientacyjne, tj. poznawcze, emocjonalne i sensu życia.

W myśl tej klasyfi­kacji potrzeby turystyczne, zaliczane bezdyskusyjnie do poznawczych, należy traktować jako potrzeby powszechne.

Potrzeby turystyczne, tak jak potrzeby ludzkie w ogóle, podzielić można na;

- ogólnospołeczne

- gospodarstw domowych.

Kryterium tego podziału jest podmiot konsumpcji, którym może być społeczeństwo jako całość lub podstawowa jednostka ekonomiczna, czyli gospodarstwo domowe.

W zasadzie nie ma potrzeb turystycznych jako takich. Człowiek bowiem odczuwa potrzeby konkretne, np. w zakresie wyżywienia, schronienia i wypoczynku. A zatem przyjmując powyższe zało­żenie za podstawę, za potrzeby turystyczne uważać należy te, które wynikają z uczest­nictwa w turystyce i oznaczają pożądanie różnych wartości użytkowych, jakie mają dobra i usługi. Natomiast subiektywne odczucia jednostki lub grupy osób w zakresie wypoczynku nazywać będziemy potrzebą wypoczynku turystycznego.

Pomiędzy obiema tymi grupami potrzeb istnieje ścisła współzależ­ność. Zaspokojenie potrzeby wypoczynku turystycznego przyczynia się niejako automa­tycznie do powstawania różnorodnych potrzeb turystycznych i konieczności ich zaspo­kojenia. Jednocześnie stopień zaspokojenia potrzeb turystycznych wyraźnie wpływa na samą potrzebę wypoczynku turystycznego, na jej jakościowe wzbogacenie lub zuboże­nie.

Wybór formy zaspokojenia potrzeby wypoczynku turystycznego, czyli wybór określonej formy turystyki, w sposób wyraźny determinuje „koszyk rodzajowy” wywołanych tym potrzeb turystycznych, a więc wyraźnie określa zestaw dóbr i usług konsumenckich nabywanych w związku z uczestnictwem w turystyce.

Jak wiele jest motywów wywołujących potrzebę wypoczynku turystyczne­go, tak wiele jest również form jej zaspokojenia. Potrzeby wypoczynku turystycznego są zróżnicowane i oznaczają chęć uczestniczenia w takich formach wypoczynku, które najpełniej zaspokoją te potrzeby i odpowiadają subiektywnym najczęściej aspiracjom członków rodziny.

Warto podkreślić: mimo że potrzeby wypoczynku turystycznego realizowane są w ramach środków pieniężnych będących w dyspozycji gospodarstwa domowego, to margines indywidualnego wyboru form wypoczynku wraz z zestawem dóbr i usług jest relatywnie szeroki.

Można mówić również o indywidualizacji potrzeb wypoczynku turystycznego. Są one rodzajem potrzeb powszechnych, dzięki istotnemu wpły­wowi cech poszczególnych członków gospodarstwa domowego na wybór samej formy wypoczynku, a także na wybór sposobu zaspokojenia potrzeby. Przybierają zatem po­stać zindywidualizowanej potrzeby powszechnej, co z kolei przyczynia się do wykształ­cenia indywidualnych potrzeb wypoczynku.

Zaspokojenie indywidualnych potrzeb wypoczynkowych jest zależne od:

- sytuacji materialnej gospodarstwa domowego,

- jego wewnętrznej struktury oraz wynikającej stąd hierarchii potrzeb konsumpcyjnych w gospodarstwie domowym jako całości.

Najczęściej indywidualne oczekiwania i aspiracje turystyczne członków gospodarstwa domo­wego nie pokrywają się z hierarchią potrzeb tego gospodarstwa jako całości, stąd też dokonywane wybory form turystyki czy w ogóle uczestnictwa w turystyce są jedynie decyzjami dopuszczalnymi w danych warunkach, a nie decyzjami optymalnymi.

Ko­nieczność godzenia niekiedy bardzo zindywidualizowanych oczekiwań turystycznych poszczególnych członków gospodarstwa domowego sprawia, że ostateczna ich aktyw­ność turystyczna bywa bardzo zróżnicowana, o czym świadczą wyniki badań prowa­dzonych na polskim rynku turystycznym. Na przykład, z badań zrealizowanych przez Instytut Turystyki wynika, że stopa aktywności turystycznej Polaków od kilku lat wynosi ok. 56%, przy czym była ona zróżnicowana w zależności od takich czynników, jak:

- wiek,

- poziom wykształcenia,

- sytuacja materialna,

- wielkość i charakter miejsca stałego zamieszkania.

Badania wskazują, że nadal dość duży odsetek gospodarstw domowych rezygnuje ze względów ekonomicznych (finan­sowych) z uczestnictwa w turystyce, co najczęściej jest skutkiem rosnących kosztów, wzrastającego bezrobocia czy ograniczonej do minimum polityki społecznej w sferze turystyki.

Różnorodne badania naukowe wskazują także, iż pewna część ludzi nie odczuwa w ogóle potrzeby wypoczynku turystycznego. W latach osiemdziesiątych i dziewięć­dziesiątych szacowano, że brak potrzeby wypoczynku turystycznego występowało u 4­1,6% osób w Polsce (w zależności od grupy społeczno - zawodowej).

Motywacje i oczekiwania turystów

Człowiek żyjąc i rozwijając się, potrzebuje różnych przedmiotów (dóbr) i świadczeń (usług) przyczyniających się do jego fizycz­nego i psychicznego rozwoju. Inaczej mówiąc, człowiek ma określone potrzeby, które mogą być zaspokojone przez określone wartości. Jak zauważa Krzysztof Przecławski, „Jeżeli człowiek uświadamia sobie daną potrzebę i zdaje sobie sprawę z tego, jaka war­tość może tę potrzebę zaspokoić - powstaje motyw do działania w kierunku określonej wartości rozumianej już w tym przypadku jako cel działania". Motyw jest więc tym, co decyduje o podjęciu i kierunku działań człowieka. Ma on zatem zawsze charakter oso­bisty.

Z pojęciem motyw wiąże się ściśle określenie motywacja. Motywacja to zespół czynników uruchamiających celowe działania. Najczęściej motyw do podjęcia określonego działania lub działań wypływa z niezaspokojonej po­trzeby. Stwierdzenie to odnosi się również do potrzeb turystycznych, których niezaspo­kojenie skłania ludzi do określonych motywacji turystycznych.

Aby człowiek był motywowany do określonego zachowania turystycznego, mu­szą być spełnione trzy warunki:

- istnienie potrzeby turystycznej wywołującej stan napięcia,

- występowanie dążenia do likwidacji napięcia,

- uświadomienie celu.

W przypadku motywacji konsumenta-turysty celem jest produkt turystyczny (dobro lub usługa) oferowany na rynku.

Zachowanie człowieka rzadko jest skutkiem tylko jednego motywu, bardzo czę­sto jest to efekt działania wielu motywów, co określane jest jako zachowanie polimoty­wacyjne. Często również można spotkać się z konfliktami motywacyjnymi, wynikają­cymi z różnych przyczyn, np. z ograniczonych dochodów.

Liczba motywów, podobnie jak i potrzeb, jest nieograniczona. Dotyczy to także turystyki. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Turystyki wyróżnia się nastę­pujące, podstawowe motywy podejmowania podróży turystycznych:

- wypoczynek, rekreacja, wakacje - czyli chęć zwiedzenia, uczestnictwa w imprezach kulturalnych i sportowych, rekreacja, wędrówki piesze i wspinaczki, rejsy wyciecz­kowe, wypoczynek na plaży, wczasy i obozy letnie itp.

- odwiedziny u krewnych i znajomych;

- sprawy zawodowe, interesy, np. podróże handlowe, udział w konferencjach i kon­gresach, targach, wycieczki motywacyjne dla pracowników firm itp.;

- cele zdrowotne, np. wyjazdy do uzdrowisk, sanatoriów;

- uczestnictwo w uroczystościach religijnych;

- inne motywy, np. podróże tranzytowe.

W.W. Gaworecki wyróżnia następujące grupy motywów turystycznych:

- fizycz­ne,

- psychiczne,

- interpersonalne,

- kulturalne

- prestiżowe.

Wymienionym motywacjom odpowiadają zdaniem W. W. Gaworeckiego określone formy (rodzaje) turystyki.

I tak, z punktu widzenia motywacji fizycznych takich jak: wypoczynek, leczenie, sport można wyróżnić takie formy turystyki jak: wypoczynkowa, lecznicza, sportowa, a wśród moty­wów psychicznych wyróżniamy takie jak: ucieczka od codziennej izolacji, rozrywka, pęd do przeżyć.

Motywy interpersonalne to przede wszystkim: chęć odwiedzenia krewnych lub znajomych, chęć uczestnictwa w życiu towarzyskim, kon­takty społeczne czy tzw. eskapizm, czyli ucieczka do natury, oderwanie się od rzeczy­wistości.

Chęć poznawania innych krajów, innych kultur, uczestnictwo w wydarzeniach kulturalnych, to grupa motywów kulturalnych. Często człowiek decyduje się też na aktywność turystyczną z uwagi na chęć bycia uznanym i szanowanym, czy też z uwagi na chęć rozwijania własnej osobowości i samodoskonalenia się. Tego typu działania wynikają z motywów prestiżowych.

Ciekawą klasyfikację motywów podróżowania opracował K. Przecławski, który wyróżnił 9 kategorii motywacji podróży turystycznych:

l) motywy związane z pragnieniem udania się do określonego kraju lub miejscowości, takie jak: motyw poznania kultury, przyrody, życia społecznego,

2) motywy związane z pragnieniem opuszczenia na jakiś czas miejsca stałego pobytu, np. motyw zmiany środowiska pracy, środowiska lokalnego, czy oderwanie się od spraw rodziny,

3) motywy związane z pragnieniem spędzenia czasu wolnego z kimś poza miejscem stałego zamieszkania, np. motyw wyjazdu z rodziną, z przyjaciółmi itp.,

4) motywy związane z pragnieniem zawarcia nowych znajomości,

5) motywy związane z pragnieniem przestrzegania pewnych norm, zwyczajów obo­wiązujących w danej grupie społecznej, w środowisku do którego przynależymy,

6) motywy związane z zaspokojeniem potrzeb emocjonalnych i estetycznych, takie jak: motyw przeżycia przygody, motyw kontaktu z dziełami sztuki, z kulturą itp.,

7) motywy związane z zaspokojeniem potrzeb twórczych, np. motyw podróżowania w celu działalności artystycznej lub naukowej,

8) motywy związane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych, np. motyw regeneracji sił i zdrowia, leczenie itd.,

9) motywy związane z uprawianiem turystyki w szerokim tego słowa znaczeniu, a więc turystyki dla celów zarobkowych, rodzinnych, kultu, sportu itd.

Warto jedynie podkreślić, iż we współczesnej turystyce coraz większego znaczenia nabierają motywy emocjonalne, takie jak np. chęć przeżycia szczególnych, niepowta­rzalnych przygód, co znajduje swoje odzwierciedlenie w ofercie turystycznej na rynku.

W wielu przypadkach motywy podejmowania podróży turystycznych nakładają się na siebie i trudno jednoznacznie stwierdzić, który z nich miał najistotniejsze znacze­nie dla podjęcia decyzji o wyjeździe turystycznym. Na przykład wyjazd na wakacje do Włoch może wynikać nie tylko z chęci wypoczynku, rozrywki, ale również może być spowodowany chęcią integracji rodziny w czasie wspólnych wakacji, chęcią doskonale­nia znajomości języka włoskiego itp.

Motywacje turystyczne ulegają przeobrażeniom i modyfikacjom. Inne są wtedy, gdy rozpoczynamy naszą turystyczną aktywność, inne zaś będą w przyszłości, gdy kolejny raz będziemy się decydować na udział w turystyce.

Źródła motywacji turystycznej mogą mieć zarówno we­wnętrzny, jak i zewnętrzny charakter. Przytaczane uprzednio motywy podróży tury­stycznych wynikały z systemu potrzeb człowieka, z jego indywidualnych zainteresowań aspiracji, czyli miały one wewnętrzny charakter. Ale często jesteśmy inspirowani z zewnątrz, na przykład przez sugestywną reklamę telewizyjną lub prasową, przez wspo­mnienia znajomych, krewnych itp.

Te zewnętrzne oddziaływania we współczesnej turystyce mają coraz większe znaczenie i często dominują nad czynnikami wewnętrznymi skłaniającymi nas do turystycznych podróży.

W praktyce decyzja o uczestnictwie w turystyce oraz o wyborze określonej jej formy jest wypadkową oddziaływania tak czynników wewnętrznych, jak i zewnętrz­nych.

Zaspokojenie indywidualnych potrzeb turystycz­nych jednostki uzależnione jest od sytuacji materialnej gospodarstwa domowego, jego wewnętrznej struktury oraz wynikającej stąd hierarchii potrzeb konsumpcyjnych gospo­darstwa jako całości. Indywidualne oczekiwania i aspiracje turystyczne członków go­spodarstwa domowego najczęściej nie pokrywają się z hierarchią potrzeb gospodarstwa jako całości, stąd konieczność dokonywania stałych wyborów.

14

---